Chile (gsproche Tschiile, spanisch Chileⓘ/?; amtlig República de Chile, dütsch: Republik Chile) isch e Staat im Südweste vo Südamerika, wo sich öbbe in Nord-Süd-Richtig zwüsche de Breitegrad 17° 3′ S und 56° 30′ S erstreckt.
Geografii
Chile gränzt im Weste und Süde an ä Pazifik, im Norde an Peru, im Nordoste an Bolivie und im Oste an Argentinie. Drzue zele zum Staatsgebiet d Osterinsle (Rapa Nui), d Insle Salas y Gómez, d Juan-Fernández-Insle (wo d Robinson-Crusoe-Insle drzueghört), d Desventuradas-Insle und im Süde d Ildefonso-Insle und d Diego-Ramirez-Insle. Usserdäm beasprucht Chile e Deil vo der Antarktis. Vo de Form här isch Chile e schmaals, aber öpe 4300 Kilometer langs Land. Im West-Ost-Verlauf isch uf de ainte Syte d Küschte vom Pazifik, uf de andere de Gebirgszug vo de Ande.
Gschicht
Die chilenischi Demokratii, 1932–1973
Sit 1932 het Chile demokratisch gwehlti Regierige gha: bis 1952 si die Radikale an dr Macht gsi, denn het dr Populist Ibáñez del Campo für sächs Johr gregiert, druf isch 1958 dr Konservativ Jorge Alessandri gwehlt worde, wo 1964 vom liberale Christdemokrat Eduardo Frei abglöst worde isch. Dä het soziali und wirtschaftligi Reforme duregfüehrt und isch vo dr Lingge agriffe worde, wil er nit wiit gnue, und vo dr Rächte wil er z wiit gange siig. In dr zweite Helft vo siiner Amtsziit isch s Land in ä diefi Rezession gfalle. Dr Sozialist Salvador Allende – är het vorher scho drümal erfolglos kandidiert –, wo 1970 trotz erä PR-Kampagne gegen en vo dr CIA uf em Hintergrund von erä wachsende Arbetslosikeit gwehlt worden isch,[2] isch vo dr kapitalistische Rächte wirtschaftlig bekämpft worde, wo ihr Kapital usem Land gschmugglet het. Dr Allende het brobiert, dr Zsämmebruch vo dr chilenische Wirtschaft z verhindere, und het ä groose Deil vo de Banke und wichtigi Industrie nationalisiert oder vom Staat us lo kontrolliere. Das het im Allende siim erste Johr zum ä Absinke vo dr Arbetslosikeit und erä Vergrösserig vo dr Produktion gfüehrt. Wil aber ä Deil vo de enteignete Industrie amerikanische und andere usländische Firme ghört het, het die amerikanischi Regierig unter em Richard Nixon die internationale Kredit für Chile afo speere und d CIA het ä Kampagne für d Destabilisierig vo dr sozialistische Regierig finanziert.[3] Vo 1972 aa isch Chile wirtschaftlig vor em Ruin gstande, und d Gsellschaft het sich stark polarisiert. Am 11. September 1973 het denn die chilenischi Armee mit dr Unterstützig vo dr CIA die demokratisch gwehlti Regierig gstürzt. Vom Salvador Allende hai die neue Herrscher behauptet, er haig Sälbstmord begange. Das isch 2011 dur en Obduktionsbricht bewise worde.[4]
D Militärdiktatur, 1973–1989
D Militärjunta under dr Füehrig vom General Augusto Pinochet Ugarte het sofort agfange, Lüt, wo mä von enä vermuetet het, ass si gege d Militärdiktatur siige, afo verhafte und vili drvo si ermordet worde. Die amerikanischi Regierig het vo däm gwüsst, und dr Usseminister Henry Kissinger het siine Beamte gsait, ass au wenn d Pinochet Regierig sich unerfreulig wurd benäh, si immer no besser sig für Amerika as d Regierig vom Allende.[5] Die genau Zahl vo de Gfolterete und Ermordete under em Pinochet isch nit bekannt, aber mä dänggt,[6] ass meh as zweiduusig umbrocht und Zähduusigi gfolteret worde sige und meh as driissigduusig us em Land gflüchtet si. In de 70er Johr isch jedi Opposition underdruckt worde, erst in de spoote 80er isch ä gwüssi politischi Beteiligung vo der Bevölkerig widr erlaubt worde.
Di widerhärgestellt Demokratii
An dr Presidäntewahl vom 5. Oktober 1988 isch denn dr Pinochet prompt nit widrgwehlt worde. Dr Christdemokrat Patricio Aylwin het en absoluti Mehrheit vo de Stimme übercho, het aber nüt gege d Meinig vom Militär chönne unternäh, aber wenigstens vo denn aa si d Presidäntschaftswahle frei gsi, und d Politik het sich langsam chönne vom Iifluss vom Militär befreie.
Sprooch
Z Chile isch di südamerikanisch Variante vom Spanisch Amtssprooch, wo au d Alltagssprooch isch und döt mit Castellano bezachnet wörd. En indigeni Sprooch z Chile isch Mapudungun, wo no öpe 35'000 Lüt schwätzid, und a dritter Stell chunnt dänn Dütsch, wo vorallem im südliche Chile vo dütsche Iiwanderer gredt wörd.
Sport
Im 1962 hät z Chile e Wältmaischterschaft im Fuessball stattgfunde. Di chilenisch Fuessballnazionalmannschaft hät dodebii de dritt Platz erraicht; da isch s beschti Ergebnis bin ere Wältmaischterschaft gsi. S Eröffnigsspiil isch z Arica und s Endspiil z Santiago de Chile gsi.
Di dütsche Iiwanderer händ s Fuuschte uf Chile broocht und es git hüt e Nazionalmannschaft und no es paar Verain, wo dä Sport betriibed. Im 1992 isch Chile Uusträgigsort vo de Wältmaischterschaft im Fuuschte vo de Mane und 2010 vo däre vo de Fraue gsi. D Wältmaischterschaft vo de U-18, die vo de Fraue und die vo de Mane, isch im 2006 vom chilenische Fuuschtballverband duregfüert wore.
Bilder
-
Satellitenbild vo Mittelchile
-
Grey Gletscher im Torres del Paine Nationalpark
-
Vulkan Osorno, Región de los Lagos
-
Río Blanco in der Provinz Palena (Región de los Lagos)
Weblingg
Fuessnote
- ↑ Der Sitz vom chilenische Parlament (Nationalkongress) isch z Valparaíso.
- ↑ Lester H. Brune, Richard Dean Burns, Chronological History of U.S. Foreign Relations, Routledge 2002, ISBN 041593916X, S. 790
- ↑ Chalmers Johnson, Nemesis: the last days of the American Republic, Macmillan 2007, ISBN 0805079114, S. 105
- ↑ Salvador Allende beging Selbstmord uf spiegel.de am 20. Juli 2011
- ↑ Silvia Nagy, Fernando Ignacio, Democracy In Chile: The Legacy Of September 11, 1973, Sussex Academic Press 2005, S. 20
- ↑ Rettig Report (änglischi Übersetzig) Archivlink (Memento vom 6. Mai 2009 im Internet Archive)
.svg)
