Uganda Protektorası, Afrika kıtasının doğu kesiminde Büyük Britanya protektorası olarak 1894 ile 1962 yılları arasında Birleşik Krallık denetimindeki koloni bölgesi. Bölge günümüzde Uganda devletini oluşturmaktadır.
1893 yılında Britanya İmparatorluğu Doğu Afrika Şirketi'nin çoğunluğunu Buganda Krallığı'nın bulunduğu bölgenin yönetim haklarını Britanya hükûmetine devretmesi ile Britanya bölge üzerinde hâkimiyet kurmaya başlamıştır. 1894 yılında bölgede bulunan Buganda, Toro, Ankole, Busoga ve Bunyora krallıkları birleştirilerek Uganda Himaye Bölgesi oluşturan Britanya, bölge sınırlarını Buganda Krallığı'nı da aşarak söz konusu krallıkları da içerisine dâhil ederek günümüz Uganda topraklarına kadar genişletmiştir.[1]
1900 yılında Buganda Antlaşması ile bölgenin Büyük Britanya hâkimiyeti altına girmesi resmileştirilmiştir. Bu süreçte ülkenin güney kesiminde bulunan Buganda toprakları ticarî ve kültürel açıdan doğu Afrika'nın önemli yerleşim yerleri olarak geliştirilmiş, ticarî açıdan daha az öneme sahip olarak görülen kuzey kesimlerinde kalan bölgeler ise ihmâl edilmiştir.[2]
II. Dünya Savaşı'nın bitiminde Uganda'da tüm krallıkların dâhil olduğu bir yönetim oluşturmaya çalışan Britanya hükûmeti, bunda başarılı olamamıştır. Bölgenin bağımsızlığını elde etmesi yönünde taleplerin oluşması neticesinde bağımsızlık yanlısı partiler kurulmuş ve bu doğrultu da siyaset gerçekleştirilmiştir. Uganda 1961 yılında kendi kendine yönetme hakkı elde etmesinin ardından 9 Ekim 1962 yılında bağımsızlığını elde ederek Britanya'nın himaye bölgesine son vermiştir.[3]
Kaynakça
^M. Wright, Buganda in the Heroic Age, (Oxford UP, 1971)
1 1800'de Britanya himayesine giren Malta, 1813'te kraliyet kolonisi statüsüne getirildi, 1964'te ise bağımsızlığını kazandı. 2 1809'da Britanya hâkimiyetine girmeye başlayan İyon Adaları, 1815'te Britanya himayesi altında ayrı bir devlet oldu.
1Newfoundland, 1907'de koloni olmaktan çıkarak dominyon statüsüne geldi. 1934'te özerklik kazansa da 1949'da Kanada'ya katılana kadar hukuken dominyon olarak kaldı.
2 1686'da New England Dominyonu'nun bir parçası olan Plymouth Kolonisi, 1689'da bu yapının varlığının sonlandırılmasıyla tekrar kuruldu. 1691'de ise Massachusetts Körfezi Kolonisi'ne dahil edildi.
3 Maine, 1658'de Massachusetts Körfezi'nin bir parçası oldu.
4 Barbados, Grenada, Saint Vincent, Tobago ve Trinidad: 1833'te kurulan Rüzgârüstü Adaları kolonisinin bir parçası oldu. Dominika ise 1940'ta dahil edildi.
5 Antigua, Anguilla, Barbuda, Montserrat, Nevis, Saint Kitts ve Virjin Adaları; 1671'de oluşturulan Rüzgâraltı Adaları kolonisi altında birleştirildi.
6 Connecticut, Massachusetts Körfezi, New York ve Rhode Island kolonileri; 1686'da kurulan New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da 1689'da bu yapının varlığının sona ermesiyle birlikte tekrar kendi yönetimlerine sahip oldu.
7 1641'de Massachusetts Körfezi Kolonisi'ne dahil edilen New Hampshire Kolonisi, 1679'da tekrar ayrı bir yönetime kavuştu. 1686'da New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da bu yapının varlığının 1689'da sona ermesiyle bir kez daha ayrı bir yönetim elde etti.
8 Carolina, 1712'de Güney Carolina ve Kuzey Carolina olmak üzere ikiye ayrıldı.
9 Saybrook 1644'te, New Haven ise 1664'te Connecticut'un bir parçası oldu.
10 Brunswick, Kanada ve Yeni İskoçya; 1867'de birleştirilerek Kanada Dominyonu kuruldu.
11 Barbados, Jamaika, Rüzgâraltı Adaları, Rüzgârüstü Adaları ile Trinidad ve Tobago, 1958 yılında kurulan Batı Hint Adaları Federasyonu'na katıldı. Jamaika 1961'de, Trinidad ve Tobago ise 1962'de federasyondan ayrılarak bağımsız oldu.
12 New Jersey, 1675'te Batı New Jersey ile Doğu New Jersey olarak ayrıldı. Bu iki yapı, 1686'da kurulan New England Dominyonu'nun bir parçası olsa da bu yapının varlığının 1689'da sonlanması sonrasında tekrar kendi yönetimlerini elde ettiler. 1702'de ise bir kez daha birleşerek New Jersey tekrar kuruldu.
13 Rüzgâraltı Adaları, 1816'da; Antigua (Antigua, Barbuda ve Montserrat) ile Saint Kitts (Anguilla, Saint Kitts, Nevis ve Virjin Adaları) olmak üzere iki koloniye ayrıldı.
14 Antigua, Dominika (1940'ta Rüzgârüstü Adaları kolonisine dahil oldu) ve Saint Kitts kolonileri, 1871'de tekrar kurulan Rüzgâraltı Adaları kolonisinin bir parçası oldu.
15 Quebec, 1791'de Aşağı Kanada ve Yukarı Kanada olarak ikiye ayrıldı.
16 Aşağı Kanada ile Yukarı Kanada, 1841'de Kanada adı altında birleştirildi.
17 Amerika Birleşik Devletleri ile birlikte hak iddiası mevcut.
18 1931'de Kanada ve diğer Britanya dominyonları özyönetim kurdular.
142009'dan bu yana Saint Helena, Ascension ve Tristan da Cunha bölgesinin bir parçası olan Ascension Adası (1922-) ve Tristan da Cunha (1938-) daha öncesinde Saint Helena bölgesine bağlı birer sömürgeydiler.
