Alaska'yı Aleut Adalarından keşfe başlayan Rus kâşif, kürk tüccarı ve yerleşimciler tarafından Aleut (Rus. Алеут) adı verilen yerliler, o zamanın Rusçasında bugünkü Aleutları ve Kodiak adasındaki Yupik Eskimolarını (İng. Alutiiq) kapsıyordu. Rusçadaki Aleut adının, keşifteki Sibirya halklarından (? Çukçi) kılavuzların dilinde "sahil sakini"[5] anlamına gelen bir kelimeden çıktığı sanılıyor. Günümüzde Aleutlar için Alaska'da resmi ve akademik olarak Unangan adı tercih edilmektedir. İngilizcede "Kodiak Aleutları" (Kodiak Aleuts) adı da Ruslardan kalan yanlış adlandırmanın sonucudur. Aleut adının bir varyetesi olan Alutiiq adı ise İngilizcede, Ruslardan kalma bir yanlış adlandırmanın devamı olarak, Supikler ve Supikçe için kullanılmaktadır. Alutiiq adı Supiklerin geneli için kullanıldığı gibi, yalnızca Batı Supikleri için de daraltılmıştır ve Doğu Supikleri için Sugpiaq ya da Chugach adı tercih edilir. Kodiak Adasındaki Supikler, Ruslaşmanın en yoğun olduğu Eskimo halkıdır ve Rusların yerliler için kullandığı Aleut adından bozma Alutiiq adını ikinci bir ad olarak kendileri için kullanırlar. Doğu Supikleri (Chugach) ise Alutiiq adı yerine Sugpiaq adını kullanırlar. Bu ad Yupiklerin kendileri için kullandığı Yup'ik ya da Yugpiaq adının bir versiyonudur. Kelime olarak Suk (= Yuk 'insan') ve -pik ya da -piaq ('gerçek') yapım ekinden (postbase) kuruludur. Aynı ek, Alaska'daki tek İnuit kolundan Eskimo olan İnyupiklerin adında da (Iñupiaq < Iñuk 'insan' + -piaq 'gerçek') bulunur. Kodiak Adasındaki Supikler Unangan denilen Aleutlara Taya'uq adını verirler. Aleutlar (Unangan) da Supikleri (Alutiiq) Kanaaĝin adıyla anarlar.
Kendilerini adlandırmaları gibi dillerini adlandırma biçimleri de ilginçtir: Sugcestun ('insana benzer'), Alutiitstun ('Aleuta benzer')
Anadili
Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında Eskimo-Aleut dilli halkların nüfusu ve anadillerini konuşabilenlerin sayısı[6]
ALASKA
etnik nüfus
anadilini konuşabilen
%
konuşabilme yaşı
1980
.
.
.
.
Sibirya Yupikleri
1.100
1.050
95
yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler
17.000
14.000
80
yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler
12.000
5.000
40
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler
3.000
1.000
33
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar
2.200
700
35
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
1992
.
.
.
.
Sibirya Yupikleri
1.100
1.050
95
yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu
Yupikler
18.000
12.000
67
yetişkinlerin tamamına yakını ve çocukların bir kısmı
İnyupikler
13.000
4.000
31
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Supikler
3.100
600
19
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Aleutlar
2.100
400
19
yetişkinlerin çoğu 50 yaş üstü ve çocukların bir kısmı
Diyalekt ve kabileleri
Batı Supikçesi [kendilerince Kaniagmiut; İngilizce Koniag Alutiiq, Koniag dialect, Alutiiq (sensu stricto)]
Anakara Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Alaska Peninsula]
Ugaassarmiut [İngilizce Ugashik subdialect]
Katmai şivesi [İngilizce Katmai subdialect]
Ada Batı Supikçesi [İngilizce Koniag Alutiiq of Kodiak Island] : Kodiak Adasında konuşulan bu lehçe, 1964 Alaska Depreminde (Supikçe: Aulaluni) yerle bir olmasından önce Afognak adasında da konuşuluyordu.
Qik'rtarmiut Sugpiat ya da Qik'rtarmiut Alutiit
Güney şivesi [İngilizce Southern subdialect]. Kodiak adasındaki Akhiok ve Old Harbor şehirlerinde konuşulur.
Kuzey şivesi [İngilizce Northern subdialect]. Kodiak adasındaki Karluk, Larsen Bay, Port lions, Ouzinkie ve Kodiak şehirlerinde konuşulur.
Anakara Doğu Supikçesi [İngilizce Chugach Alutiiq of Kenai Peninsula]
Unegkurmiut
Yalegmiut
Ada Doğu Supikçesi [kendilerince Chugachigmiut; İngilizce Chugach Alutiiq of Prince William Sound, Chugach proper]
Tyanirmiut
Shuqlurmiut
Nutyirmiut
Palugvirmiut
Alukarmiut
Atyarmiut
Talitlarmiut
Kangirtlurmiut
Ugalakmiut
Batı Supikçesi (Kodiak şivesi) ile Doğu Supikçesi ay adlarının karşılaştırması
Batı (Kodiak)
Doğu
anlamı
Cuqllirpaaq Iraluq
.
Ocak
Nanicqaaq Iraluq
Yaʼalungia’aq
Şubat
Kaignasqaq Iraluq
Ya’alullraaq
Mart
Uqna’isurt’sqaaq Iraluq
Saqulegciq
Nisan
Nikllit Iraluat
Maniit Ya’allua
Mayıs
Naut’staat Iraluat
Iqallugciq
Haziran
.
.
Temmuz
Alaganat Iraluat
Uksuam Ya’allua
Ağustos
Qakiiyat Iraluat
Alusastuam Ya’allua
Eylül
Kakegllum Iralua
.
Ekim
Quyawim Iralua
Kapkaanam Ya’allua
Kasım
Qanim Iralua
.
Aralık
Batı Supikçesi (Kodiak şivesi) ile Doğu Supikçesi sayı adlarının (nuumiraq) karşılaştırması
Batı (Kodiak)
Doğu
anlamı
allringuq / allriluq
all’inguq (Chenega) allringuq (Nanwalek, Port Graham)
bir, 1
mal’uk
atel’ek (Chenega) malruk / mall’uk (Nanwalek, Port Graham)
iki, 2
pingayun
pinga’an (Chenega) pingayun (Nanwalek, Port Graham)
üç, 3
staaman
staaman (Chenega, Nanwalek, Port Graham)
dört, 4
talliman
talliman (Chenega, Nanwalek, Port Graham)
beş, 5
arwilgen
arwinlen (Chenega) arwilgen (Nanwalek, Port Graham)
altı, 6
mallrungin
maquungwin (Chenega) mallruungin (Nanwalek, Port Graham)
yedi, 7
inglulgen
inglulen (Chenega, Nanwalek, Port Graham)
sekiz, 8
qulnguyan
qulnguan (Chenega, Nanwalek, Port Graham)
dokuz, 9
qulen
qulen (Chenega, Nanwalek, Port Graham)
on, 10
Alfabe
Supikçenin ilk örnekleri Kodiak Adasında Ruslar tarafından Kiril yazısıyla kaleme alınmıştır. Bunlar daha çok yerli halk için dua gibi kilise metinleri ve incil ağırlıklı dini yazılardır.[7]
Günümüzde Kodiak adasındaki Batı Supikçesi için 26 harflik Latin alfabesi[8] kullanılır.
A a
C c
E e
F f
G g
Gw gw
Hm hm
Hn hn
Hng hng
I i
K k
Kw kw
L l
Ll ll
M m
N n
Ng ng
P p
Q q
R r
R R
S s
T t
U u
W w
Y y
Batı Supikçesinde (Kodiak Adası) uzun ünlüler (aa, ii, uu) ile diftonglar (ai, au, ia, iu, ua, ui) da bulunur.
Kelimeler yalın halde çoğu zaman nominatif eki alırlar : daha çok -q ya da -k
Kelimeler (ya da cümleler) 4 bölümden oluşur: kök (stem), yapım eki (postbase), çekim eki (ending), bağlaç (enclitic)
Tamlama (isim ya da sıfat) bulunmaz
Türkçede iyelik tamlaması (genitive + possessive) ile ifade edilen (örn: adamın evi) yapılar, Yupikçede iyelik tamlaması olmadığı için ona yakın başka bir yapıyla kurulur: relative + absolutive:
isuwim suqaa : fok midesi
Örnek cümleler
Batı Supikçesine (Kodiak Adası şivesinde) örnek cümleler:
Asirtuten-qaa? - Nasılsın (İyi misin) ?
Asirtua - İyiyim
Asiitua - İyi değilim
Camaʼi - Merhaba
Aaʼa - Evet
Qangʼa - Hayır
Quyanaa - Teşekkür ederim
Quyanaasinaq! - Çok teşekkür ederim!
Quyanaituq - Bir şey değil
Qunuqamken - Seni seviyorum
Pingaqamken - Senden hoşlanıyorum
Qusuʼamken - Seni özledim
Tamaqamken - Seni bulamadım
Tükenme tehlikesi
1964 Alaska Depremi, Anchorage. Depremler (aulaluni), Supikçenin yok olma sürecinde dolaylı etkiye sahiptir
Kodiak Adasında Rus Alaskası döneminde iki dilli olan ve dilleri Ruslarca yazıya geçirilip dini okullarda öğretilen Supikler, Alaska'yı 1867 yılında Ruslardan satın alan Amerika Birleşik Devletleri döneminde üç dilli konuma düştükleri gibi dillerinin kullanımı da büyük ölçüde kısıtlandı. O dönemde Supikçe genelde çocuklarca evde kullanılırken, Rus Ortodoks ayinlerinde Rusça, Amerikan misyoner ve devlet okullarında ise yalnızca İngilizce kullanmaya zorlandılar. Bu zorlamada Amerikan döneminde dayak en etkili yöntemlerden biri idi.[9] Dayakla terbiye edilip dillerini kullanmaları kısıtlanan Supikler aşamalı olarak o zamandan günümüze dil kaybına uğradılar.
Supikçenin özellikle Kodiak Adasında konuşulan biçimi soyu tehlikedeki dillerden olup tükenmeye karşı yaşlı neslin (Supikçe: cuqlliq) kılavuzluğunda dilin yeniden kazanılmasına çalışılmaktadır.
Kodiak Adasında dilin yeniden canlandırılması girişimleri olarak, seyahat broşürlerinde ve yerel gazetelerde "hoşgeldiniz" ya da "merhaba" tarzı kalıplaşmış Supikçe cümlecikler kullanma gibi fazla bir işe yaramayan pasif girişimleri bir yana bırakırsak, Kodiak'taki halk radyosu KMXT ([1] 16 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) tarafından Haftanın Supikçe Kelimesi (Alutiiq Word of the Week) adlı program sesçe en etkili olanıdır. İnternet ortamındaki yayınlar arasında yazıca en etkilisi Supik Müzesi (Alutiiq Museum[2]) adlı sitedir.
Alıntılar
Rus Alaskası döneminde (1784 - 1864) Ruslarla ve Rusçayla karşılaşan Supiklerin dillerinde Rusça alıntılar günümüzde de canlılığını sürdürür. Supikler, Ruslaşmanın en yoğun görüldüğü Eskimolardır.
^Saving Our Language 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. American missionary and government schools instituted a harsh English-only policy, often enforced with corporal punishment (Crowell & Lührmann 2001)
