Sibirya

Bu madde günümüzde Rusya sınırları içinde kalan coğrafi bölge hakkındadır. Eskiden var olmuş Sibirya kıtası için Sibirya (kıta) sayfasına bakınız.

Koordinatlar: 60°0′N, 105°0′E

       Sibirya Federal Bölgesi        Coğrafi Rus Sibiryası        Tarihsel Sibirya (ve Rus olmayan birçok kaynağa göre)

Sibirya, Rusya'nın, Ural Dağları'ndan Büyük Okyanus'a kadar uzanan topraklarına verilen ad. Sibirya, Kazakistan ve Orta Asya'yı meydana getiren diğer cumhuriyetleri de ihtiva eder. Yaklaşık olarak 13 milyon km²'lik bir yüzölçümüne sahiptir. Sibirya bölgesinde 30 milyon civarında insan yaşar. Kuzeyinde Arktik Okyanusu, doğusunda Pasifik Okyanusu, güneyinde Kazakistan, Moğolistan ve Mançurya ülkeleri bulunur. Batısında ise Ural Dağları bulunur.

Sibirya esas olarak üç bölgeye ayrılır; Batı Sibirya, Doğu Sibirya ve Rusya'nın Uzak Doğusu.

Batı Sibirya

Urallar ile Yenisey Nehri arasında yer alan Batı Sibirya bölgesi, ilk yerleşim alanıdır. Nüfûsun çoğunluğunun yaşadığı ve Sibirya arazisi içinde en gelişmiş olan kısımdır.

Fiziki yapı

Yarı çorak Kazakistan bölgesinde Kutup Denizi'ne doğru uzanan büyük alçak yayla, Batı Sibirya'nın en tabii fiziki özelliğidir. Bu yayla 2,5 milyon km²'lik yüzölçümüyle dünyanın en büyük yaylalarından biridir. Umûmiyetle düz bir arazidir. Kıyıdan 1600 km kadar içeride bulunan Omsk şehri deniz seviyesinden sadece 82 m kadar yüksektedir. Fakat bu düzlük güneydoğuda Altay Dağları tarafından bozulur. Rusya Federasyonu sınırındaki bu dağların en yüksek noktası Beluka Tepesi, yaklaşık 4620 m’dir.

İklim

Genel olarak kara iklimi hüküm sürer. Kışları çok soğuk geçer. Yaz ve kış günleri arasındaki sıcaklık farklılığı oldukça yüksektir. Ortalama ocak ayı sıcaklığı Tomsk’da -21 °C kadardır. Tomsk şehrinde kar yaklaşık 6 ay toprakta kalır.

Doğal kaynaklar

Batı Sibirya’nın topoğrafik birliği toprak ve bitki örtüsü bakımından bozuktur. En kuzey tundra onun altında kozalaklı ağaçlardan meydana gelmiş ormanlar bulunur. Bu ormanlara tayga denir ve Batı Sibirya Yaylasının üçte ikisini teşkil eder. Batı Sibirya’nın güneyi, Altay Dağlarına kadar çeşitli türlerde steplerle örtülüdür. Altay Dağları Ob Nehrine ve onun kolu İrtiş’e kaynaklık yapar. Bu iki nehir Kuznetsk Havzasını meydana getirirler. Bu bölge Rusya’nın kömür kaynağı ve Sibirya’nın endüstri açısından kalbidir.

Nüfus, sosyal ve siyasi hayat: Nüfusun büyük bir bölümü ağaçlıklı step bölgelerinde yaşar. Ruslar, Ukraynalılar, Finler ve Yakut Türkleri nüfusu meydana getiren etnik gruplardır. Türk halkları, Altay Dağları bölgesinde yaşayıp, avcılık ve çobancılıkla geçinirler.

İdari olarak bir memlekete (Krai) ve 5 bölgeye (Oblast) ayrılmıştır. Bu altı idari merkez şunlardır: Tyumen, Omsk, Nobosibirsk, Tomsk ve Kemerova bölgeleriyle Altay Karai.

Ekonomi

Batı Sibirya ekonomisi, tarım ve endüstriye dayanır. Kuznetsk Havzası kömür, demir filizi, petrol, tabii gaz ve kereste açısından zengindir. Dolayısıyla demir ve çelik endüstrisi gelişmiştir. Yılda yaklaşık 100.000.000 ton kömür çıkarılır.

Tarım ürünleri arasında buğday başta gelir. Bundan başka yulaf, patates, şekerkamışı ve ayçiçeği yetiştirilir. Altay bölgesi, sığır ve koyun yetiştiriciliği bakımından çok önemlidir. Süt endüstrisi buralarda gelişmiş durumdadır.

Bölgenin demiryolları güneyde yer alır. Trans Sibirya demiryolu ana hattır. Bunun güneyinde Güney Sibirya demiryolu ve bu ikisi arasında, Orta Sibirya demiryolu bulunur. Ob ve Irtysh nehirlerinin buzlu sularının eridiği 6 aylık dönemde su ulaşımına müsaittir.

Doğu Sibirya

Fiziki yapı

Doğu Sibirya, batıdan doğuya 3000 km ve kuzeyden güneye 2500 km uzunluğundadır. Arazinin % 75’i dağlık ve yüksek yaylalıktır. Yüzölçümü 4.125.000 km2dir.

İklim

Doğu Sibirya iklimi daha sert ve kuraktır. Sıcaklık çoğu zaman ortalama -40 °C kadardır. Yılda 180 günü aşan dondurucu bir hava mevcuttur. Kar kalınlığı yaklaşık 50 cm'dir.

Tabii kaynaklar

Doğu Sibirya’nın bir kısmı donmuş topraklarla, büyük bir bölümü tundralar ve taygalarla kaplıdır. Kereste hacmi yüksek bir bölgedir. Sibirya’nın en büyük su yollarından biri olan Yenisey Nehri'nin havzası, Doğu Sibirya içindedir. Su ulaşımına imkân verir. Aynı zamanda ülkenin su gücünün % 40’a yakın bir bölümü burada olduğundan hidroelektrik güç potansiyeli yüksektir. Mineral kaynakları bakımından çok zengindir. Batı Sibirya’nın iki misli kömür çıkarılır. Demir, altın, mika, kurşun, çinko, bakır, grafit, alüminyum ve elmas diğer önemli madenleridir.

Nüfus, sosyal ve siyasi hayat

Nüfusu en az olan bölgedir. Nüfusun çoğunluğu yine tarım ve endüstriyle uğraşır. Trans-Sibirya demiryolu boyunca Ruslar yerleşmiştir. Ukraynalılar, Buryatlar (Moğol ırkından) ve Türkler diğer etnik gruplardır. Az sayıda Fin de mevcuttur.

Siyasi olarak, Doğu Sibirya 6 büyük bölgeye ayrılır: Bunlar Krasnoyarsk Krai (memleketi), Tuva Otonom Cumhûriyeti, Irkutsk Oblast (bölgesi), Buryat Otonom Cumhûriyeti, Chita Oblast (bölgesi) ve Evenki Millî Sahası (Okrug).

Ekonomi

Ekonomi büyük ölçüde endüstriye ve hidroelektrik santrallara bağlıdır. Irkutsk, Bratsk ve Krasnoyarsk santrallarından elde edilen gelirler endüstri alanına kaydırılır. Doğu Sibirya, Rusya’nın en önemli alüminyum üretici bölgesidir. Altın, nikel, kalay, tungsten, lityum ve berilyum endüstride kullanılan diğer madenlerdir.

Tarım ürünleri içinde daha çok buğday ve yulaf yetiştirilir. Hayvancılık gittikçe gelişmektedir. Avcılık, balıkçılık ve ormancılık diğer önemli gelir kaynaklarıdır.

1891'le 1916 yılları arasında inşa edilen Trans-Sibirya demiryolu hattı bu bölgenin de ana hattıdır. Bundan başka Ulan-Ude, Taishet-Ust-Kut ve Çin demiryolları da mevcuttur. Rusya-Çin demiryolu yaklaşık olarak 1160 km uzunluğundadır.

Rusya'nın Uzak Doğusu

Uzak Doğu Rusyası bölgesi Pasifik kıyısında, kuzeyde Bering Boğazı ve güneyde Kore arasında yer alır. Yaklaşık olarak 4000 km uzunluğundadır. Yüzölçümü 6.2 milyon km² kadardır. Pasifik Okyanusu, Bering, Oknotsk ve Japon denizleriyle kıtaya girme yapmıştır. Kıyı bölgeler kıyıya paralel olarak dağlıktır. Bölge yedi karakteristik bölgeye ayrılabilir: Mavitime, Amur, Okhotsk, Kamçatka Yarımadası, Chukchi Yarımadası, Sakhalin Adası ve Lena Nehri Havzası.

İklim

Rusya Uzak Doğusu çoğunlukla muson ikliminin tesiri altındadır. Doğu Sibirya kaynaklı kış musonları soğuk ve kuru, denizden gelen yaz musonları ise nemli bir hava getirir. Chukchi Yarımadası ise tipik bir kutup iklimine sahiptir. Bölgeden soğuk Kamçatka okyanus akıntısı geçmektedir.

Tabii kaynaklar

Rusya Uzak Doğusunun kuzey kesimleri tundralarla kaplıdır. Diğer alanların çoğunluğu ormanlarla örtülüdür. Kuzeyde kozalaklı ağaçlar da bulunur. Güney bölgelerde geniş yapraklı ağaçlar daha çoktur. Sovyet Uzak Doğu bölgesindeki bu ormanlarda çok çeşitli türdeki hayvanlar yetişir. Yeraltı kaynakları bakımından çok zengin bir bölgedir. Bureya Havzası ve Vladi Vostok bölgeleri kömür yataklarına sahiptir. Ayrıca kalay, demir, bakır, kurşun ve çinko da çıkarılır.

Nüfus, sosyal ve siyasi hayat

Nüfûsun % 90’dan fazlası Rus ve Ukraynalıdır. Az sayıda yerli kabileler mevcuttur. 400.000 kadar Yakut Türkleri bu bölgededir. İdari bakımdan yediye ayrılır. Habarovsk Krai, Maritime Krai, Amur Oblast, Sakhalin Oblast, Kamçatka Oblast, Magadan Oblast ve Yakut Otonom Cumhuriyeti.

İklim

Sibirya'nın iklimi dramatik olarak farklıdır. Kuzey kıyısında (Kuzey Kutup Dairesi'nin kuzeyi) çok kısa süren yaz mevsimi vardır (yaklaşık bir ay uzunluğunda).

Sibirya'nın bitki örtüsü çoğunlukla tayga, kuzey ucu kenarında tundra kuşağı ile geniş yapraklı ve karışık ormanları ile güney bölgesi.

Hemen hemen bütün nüfus güneyde Trans Sibirya Demiryolu hattı boyunca yaşar. Buradaki iklim "subarctic" olarak adlandırılan genellikle çok soğuk kışları ve kısa ılık yazları ile Köppen iklim sınıflandırmasına giren tanımlama içinde yer alır.^[1] Güvenilir büyüme mevsimiyle (bol güneş ışığı ve son derece bereketli kara topraklarıyla) Güney Sibirya verimli tarıma uygundur.

Sibirya'da yağış genellikle düşüktür. Sadece Kamçatka'da 500'mm yi aşar. Burada nemli rüzgârlar Ohotsk Denizi'nden yüksek dağların üzerine akar ve Muson etkisi güney ucundaki Primorye'nin çoğunda ağır Yaz yağmurlarını üretir. Bölgenin adı çokmış olan çok soğuna rağmen karın yağışı özellikle bölgenin doğusunda genellikle tamamıyla hafiftir.

Etimoloji

Sibirya kelimesinin etimolojik söz kökeni henüz tespit edilememiştir. Fakat yorumlamalar dikkate alınırsa bilim adamlarının çoğu kelimenin kökeni için Eski Türkçe kelimelerden tespit edebilmektedirler. Sayısız Kar fırtınaları sebebiyle kar tozu süprülmesi, Seber, sübür şeklindeki eski adı da dikkate alınarak Tatar Türkçesinde süpürmek anlamına geldiği belirtilir. Sib (uyuyan), yir (yer, toprak) olarak da Tatar Türkçesinden yorumlayanlar vardır. Aynı zamanda tarihi Türk topluluklarından bazılarında Sibir adı görülür. 13. yy.'da İranlı yazarların eserlerinde "Sebur" olarak geçer. Adın Türk kökenli "su" ve "bir" (vahşi toprak) kelimelerinin birleşimi olabileceği de öne sürülüyor.^[2] Rus yıllıklarında (kronik) ilk olarak 15. yy.'dan itibaren bu adı günümüz Sibirya bölgesi için kullanıldığını görüyoruz.

Din

Sibirya'da Ortodoks Hristiyanlık, İslam, Tibet Budizmi gibi çeşitli inanışlar vardır.^[3] Sibirya'da yaklaşık 70.000 Yahudi'nin yaşadığı tahmin edilirken,^[4] buna karşılık 4.000.000 kadar Türk soyundan türlü halklar yaşamaktadır. Müslüman Türk nüfusu azdır. Hakim olan grup ise "Rus Ortodoks Kilisesi"ne ait olan Ruslardır. Her durumda yerli din yüzlerce yıl geriye tarihlenir. Sibirya'nın büyük kara parçası tanrıların farklı yerel geleneklerine sahiptir. Bu örneklerin içerdikleri: Ak Ana, Anapel, Bugady Musun, Kara Han, Khaltesh-Anki, Kini'je, Ku'urkil, Nga, Nu'tenut, Numi-Torem, Numi-Turum, Pon, Pugu, Todote, Toko'yoto, Tomam, Xaya Iccita, Zonget. Kutsal alanlar Baykal Gölü'ndeki bir ada olan Olkhon'u içerir.

Ulaşım

Sibirya'daki Petropavlovsk-Kamçatski gibi pek çok yere Rusya ve Asya'daki diğer büyük şehirlerden karayolu ile ulaşılamaz. Sibirya'ya ulaşmanın en iyi yolu Trans Sibirya Demiryolu'dur. Trans Sibirya Demiryolu, batıda Moskova 'dan,doğuda Vladivostok arasında çalışır. Tren ikinci mevki 4 yataklı kompartmana, birinci mevki 2 yataklı kompartmana ve bir restorana sahiptir. Demiryoluna yakın olmayan şehirlere ulaşımın en iyi yolu havayoludur.

Sibirya'da doğan meşhur kişiler

• Grigori Rasputin, Rus mistik, Pokrovskoye, Tobolsk küçük bir köyünde köylü olarak doğdu. guberniya (şimdi Tümen Oblast)
• Konstantin Çernenko, CPSU (Sovyetler Birliği Komünist partisi)'nin "Sovyetler Birliği Komünist Partisi Genel Sekreteri " Sovyetler Birliği'ni 1984-1985 yıllarında yönetti. Bolshaya Tes'in köyünde doğdu. Krasnoyarsk Reservoir'ın sularının altında kayboldu. Günümüzde Novosyolovsky Bölgesi, Krasnoyarsk Krai 1911.
• Yul Brynner, Rusya doğumlu Amerikan tiyatro ve film aktörü, 1920 Vladivostok doğumlu.
• Boris Yeltsin, ilk Rusya başkanı, 1991-1999 yılları arası hizmet verdi. Doğumu 1931 yılı Sverdlovsk Eyaleti Talitsky Bölgesi'nin Butka köyü.
• Sergei Bodrov, Akademi Ödülü'ne aday gösterilen Rus film yapımcısı, doğumu 1948 Khabarovsk, şimdi Los Angeles, ABD da yaşıyor.
• Julia Neigel, müzisyen, sarkıcı-şarkı sözü yazarı, doğumu 19 Nisan 1966 Barnau, 1971 yılından beri Almanya'da Ludwigshafen am Rhein'de yaşıyor.
• Maxim Vengerov, İsrail'li kemancı, doğum 1974 Novosibirsk.
• Nikolay Katanov, Hakasya'lı Türkolog, halkbilimci doğum 1862 Abakan. 19. asır sonunda Sibirya ve Türkistan'a ilmi araştırmalar yaptı. Sibirya Türk kültürü ile ilgili hâlen en önde gelen bilim kişisi olup Katanov'un özel kitaplığı 1920'de Türk hükûmetince satın alınmış, İstanbul Üniversitesi'ne bağlı olarak kurulan Türkiyat Enstitüsü'ne (bugün İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü) verilmiştir.

Nüfus

Sibirya bölgesinde en çok nüfuslu şehir Rusya Federasyonu'nun da üçüncü büyük şehri olan Novosibirsk şehridir. Bu şehirde Ruslar çoğunlukta olsa bile Türk soylu halklar da büyük bir nüfusa sahiptir.

• Novosibirsk — 1.474.000
• Omsk — 1.131.000
• Krasnoyarsk (eski adı Kızılyar) — 976 bin
• Barnaul — 597 bin
• İrkutsk — 582 bin
• Novokuznetsk — 563 bin
• Tümen — 538 bin
• Kemerovo — 533 bin
• Tomsk — 523 bin
• Ulan-Ude — 404 bin
• Çita — 325 bin
• Yakutsk — 289 bin
• Kızıl — 150 bin

Sibirya'daki Türk halkları

Sibirya neredeyse tamamen Türk ülkesi konumundadır. Sibirya'nın hemen her yerinde Türk ülkesi veya Türk topluluğu vardır.

• • • Kuzey
      • Saka, Dolgan
    • Güney
      • Yenisey, Hakas, Şor
      • Sayan Tuva, Tofa (Karagas)
      • Altay (Oyrat; Tuba, Kumanda, Ku; Teloyt, Telengit)
      • Çulım

Sibirya'daki konuşulan Türk dilleri aşağıdadır.

Dil	Konuşan sayısı	Konuşan ülkeler (ve konuşulma sayıları)
Yakutça	360.000	Rusya (Yakutistan Özerk Bölgesi)
Dolganca	5.000	Rusya (Taymir Özerk Bölgesi)
Tuvaca	350.000	Rusya (Tuva Özerk Bölgesi) 300.000, Moğolistan 30.000
Tofaca	ölmek üzere †	Rusya (İrkutsk Oblastı)
Soyotça	ölmek üzere †	Rusya (Buryat Cumhuriyeti Oka bölgesi)
Hakasça	65.000	Rusya (Hakasya Özerk Bölgesi)
Altayca	50.000	Rusya, Altay Özerk Bölgesi)
Şorca	10.000	Rusya, Kemerova Oblastı
Çulımca	2.500	Rusya, Kuzey Altay Özerk Bölgesi)

Sibirya Türklerinin Kullandıkları Alfabeler

Sibirya Türkleri günümüzde genel olarak Rusya Federasyonu etkisiyle Kiril Alfabesini kullanmaktadır. Çoğunluğu 20. yüzyılın ikinci çeyreğinden itibaren bu alfabeye geçirilmiştir.

Kaynakça

1. Historical Weather for Novosibirsk, Russia 16 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.. weatherbase.com Last accessed November 6, 2006.
2. Baikaloff, Anatole (Dec 1950). "Notes on the origin of the name "Siberia"". Slavonic and East European Review. 29 (72): 288. 
3. "Russian Embassy website — Religion in Russia". 19 Şubat 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2009. 
4. "Planting Jewish roots in Siberia". 27 Ağustos 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2009. 

Dış bağlantılar

Vikigezgin'de Siberia ile ilgili gezi rehberi bulunmaktadır.

• The Green Tower, Siberia 17 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Siberian Expedition7 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. website, by Benjamin Isitt
• Siberia, article in Encarta Encyclopedia