Besarabya'daki Yahudilerin tarihi

Bu maddede Besarabya'daki Yahudilerin tarihi ile ilgili bilgiler sunulmaktadır.

Erken tarih

Kişinev'de Yahudi bir adam (1900)
Kişinev Yahudi cemaati tarafından II. Nikolay'a sunulan Tora tomarı. 1914.

Yahudilerin bölgedeki varlığı Moldova Prensliği'ne kadar dayanmaktadır fakat sayıları çok değildi. Moldova'da ticaretle uğraştılar fakat Levanten ticaret bilgisi ve ilişkileri olan Yunanlar ve Ermenilerle rekabete giremediler. Bazen kuzey Moldova'da yerel tekeller ele geçirdiler fakat bu sefer de Moldova liderleri tarafından Galiçya ve Podolya'ya geri gönderildiler; örneğin, 1583-1591 tarihleri arasında hükümdarlık yapan Petru Şchiopul, William Harborne önderliğindeki İngiliz tüccarları tercih etmekteydi.[1]

18. yüzyılda daha fazla Yahudi Moldova'ya yerleşmeye başladı. Bazıları, önceden Moldovalı ve Yunanların kontrolünde olan Dinyester geçişinin kontrolünden sorumluydu; Soroca Kaptanı onları kovana kadar bu devam etti. Diğerleri distile edilmiş içkilerin ticaretiyle ilgilendi; önceleri Ukrayna'dan getiriyorlardı fakat sonradan boyarların köşklerinde, sanayi öncesi distilatör olan velniţalar inşa ettiler. 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı'yla Podolya-Moldova sınırı açılınca Yahudilerin sayısı önemli ölçüde arttı.[1]

1812'de savaş bittiğinde Moldova Prensliği'nin doğu yarısı olan Besarabya, Rus İmparatorluğu tarafından ilhak edildi.

Besarabya Guberniyası (1812-1917)

Statü

Besarabya Guberniyası'nın 1818 Resmi Kanunu'na (Aşezământul) göre Yahudiler başlı başına ayrı bir sosyal statüdeydi ve kendi aralarında tüccar, esnaf ve toprak işçisi olarak alt sınıflara ayrılıyordu. Diğer devletlerin aksine, "tarım veya fabrika dikmek amacıyla devlete ait boş topraklar" dışında Yahudilerin toprak sahibi olmalarına izni yoktu. Yahudilerin, devlet veya özel köşklerde, "içki atölyesi, fabrikası ve benzer tüzellerin sahibi olma ve onları kontrol etme" hakkı vardı, fakat bir "Hristiyan'a hakim olması" yasaktı. 1817 nüfus sayımına göre Besarabya'da 3826 Yahudi ailesi vardı ve bu sayı yaklaşık 19,000 kişiye ve toplam nüfusun %4.2'sine tekabül ettiği düşünülmektedir.[1]

Kırsal koloniler

Birkaç nesil içinde Yahudi nüfusu büyük oranda arttı. Rus İmparatorluğu'nun diğer bölgelerinin aksine Yahudilerin Besarabya şehirlerine yerleşme hakkı vardı. Çar I. Nikolay bir ukaz (ferman) yayınlayıp "çok sayıda Yahudi'nin" Besarabya'ya yerleşmesine izin verip onları iki sene boyunca vergiden muaf tuttu. Aynı zamanda, Besarabya'ya gelmek için, Podolya ve Herson Eyaletlerinden gelip de Dinyester nehrinden geçenlere 5 yıl vergi muafiyeti tanıdı.[2]

Sonuç olarak, Yahudilerin hayatlarını idame ettirebilmeleri için yeterince ticaret seçeneği yoktu. Bu da, Çar otoritelerinin 17 Yahudi tarım kolonisi yaratmasına sebep oldu:

Soroca Vilayeti

  • Dumbrăveni
  • Brăciova
  • Mărculeşti
  • Vârtojani
  • Lublin
  • Căpreşti
  • Zguriţa
  • Meremăuca
  • Constantinovca

Orhei Vilayeti

  • Şipca, Şoldăneşti
  • Nicolaevca-Blagodaţi
  • Teleneşti

Chişinău Vilayeti

  • Grătieşti ve Hulboaca

Bălţi Vilayeti

  • Alexăndreni
  • Valea lui Vlad

Hotin Vilayeti

  • Lomacinţa

Tighina Vilayeti

  • Romanăuţi

10,589 Yahudiye denk gelen 1082 aile bu köylere yerleşti. Bu plan, Avusturya İmparatoru II. Joseph'in Bukovina Yahudileri için yarattığı plandan esinlenerek yaratıldı fakat Bukovina Yahudileri köylerde yaşamaktansa Bukovina'yı terk etmeyi tercih etmişti. Yahudilerin kırsal alanlarda yaşamak istemeyecekleri intibasının yanlışlığı Rus Çarı tarafından ispatlandı. Kolonizasyon planı başta başarılı olmuştu fakat Besarabya'nın kırsal kesimlerinde yaşayan Yahudiler birkaç yıl sonra hayvan, deri, yün ve tütün ticaretine atıldı ve topraklarını Hristiyan çiftçilere kiraladı. Birkaç yıl sonra da Yahudiler şehirlere taşınıp topraklarını Moldovalılara sattı. 1856 nüfus sayımına göre Besarabya'da 78,751 Yahudi vardı ve bu 990,000 kişilik toplam nüfusun yaklaşık %8'ine eşitti.[2]

19. yüzyılın sonu ve 20. yüzyılın başı

  • 1889: 1,628,867 kişilik Besarabya nüfusunun %11.11'i olan 180,918 Yahudi yaşamaktaydı.
  • 1897: Yahudi nüfusu artıp, 1,936,392 kişilik Besarabya nüfusunun %11.65'i olan 225,637 kişiye ulaştı.
  • 1903: Rus Besarabyası'ndaki Kişinev'deki 110.000 kişinin %46'sını 50.000 kişiyle Yahudiler oluşturuyordu. Yalnız Kişinev'de 16 Yahudi okulu ve 2000'den fazla öğrencisi olan Yahudi cemaatinin yaşamı kalkındı.

Kişinev pogromu

16 Şubat 1903: Kişinev pogromu. 1903'te zamanında Besarabya'ya bağlı olmayan Kişinev'in 37 km kuzeydoğusunda ve Dinyester nehrinin sol yakasındaki Dabossary kasabasında (Rumence: Dubasari) Michael Ribalenko isimli Rus Hristiyan çocuğu öldürülmüş olarak bulundu. Çocuğun bir akrabası tarafından öldürüldüğü bilinmesine rağmen hükûmet bunu Yahudilerin dinleri gereği yaptığı duyurusunda bulundu. Kızgın güruhu tetikleyen kişi Rusça antisemit yazılarıyla bilinen "Bessarabian" gazetesinin editörü ve Ustrugov eyalet başkan yardımcısı Pavel Krushevan'dı. Yahudilere karşı kullanılan ve eski bir iftira olan Kan iftirası senaryosu düzenlendi. (Kan iftirası'na göre Yahudiler Hristiyan çocukları öldürüp kanlarını matsa yapımında kullanırlar).

Rivayete göre İçişleri bakanı Viacheslav Plehve ayaklanmanın durdurulmaması emrini verdi. Polisin araya girmemesiyle üç gün süren pogromda Yahudilerden 47'si (bazı kaynaklara göre 49) öldü, 92'si ağır ve 500'ü hafif yaralandı, 700 ev hasar gördü. Dünyanın diğer köşelerinden gelen tepkilere rağmen sadece iki kişi 5 ila 7 yıl ve yirmi iki kişi 1 ila 2 yıl hapis cezasına çarptırıldı. Bu pogrom 20. yüzyılda eyalet bazında Yahudilere karşı yapılan ilk olay olarak kabul edilir. Bu olayla on binlerce Rus Yahudisi Rus İmparatorluğunu terk edip ABD ve Filistin'e göç etti.

Aralarında Mendel Portugali'nin de bulunduğu çoğu genç cemaatin korunması için çaba gösterdi.

1917-1940

Büyük Romanya'da vilayetlerine göre Yahudilerin 1930'daki dağılımı.

Moldova Demoktratik Cumhuriyeti

Sfatul Ţării'de Besarabya Yahudi cemaatinin temsilcileri şunlardı:

Bunlardan ilk dördü Besarabya'nın Romanya'ya bağlanması konusunda çekimser oy kullanırken son ikisi oylamaya katılmadı.

Büyük Romanya

  • 1920: Yahudi nüfusu 267,000'e yükseldi.
  • 1930: Romanya nüfus kayıtlarında 270,000 Yahudi gözükmekteydi.

Holokost

Kişinev gettosu, Ağustos 1941
Kişinev gettosu, Ağustos 1941
Kişinev gettosu, Ağustos 1941
  • 1941: Otto Ohlendorf kumandanlığında Alman gezici ölüm birlikleri Einsatzkommandolar Nazi SS'den getirilip Besarabya'ya sokuldu. Almanya'nın bölgeye girmesiyle buradan kaçmayan Yahudilerin ölmesindeki ana araçlardan biriydi.
  • 8 Temmuz 1941: Romanya'nın zamanındaki lideri Ion Antonescu Bakanlar Konseyi önünde yaptığı açıklama:
...Aramızda da bulunabilecek bazı gelenekçilerin anlamama riskine rağmen, ben Besarabya ve Bukovina'daki Yahudi unsurların sınırların dışına atılmasından yani tehcirinden yanayım. Ayrıca, şu anda aramızda yeri olmayan Ukrayna unsurlarının da tehcirinden yanayım. Tarihte barbar olarak gözükmemiz umurumda değil. Roma İmparatorluğu da zamanında yapılması gereken barbar hareketlerde bulundu fakat bugün bile tarihin en büyük politik güçlerden biri olduğu kabul edilir. Bundan daha uygun bir zaman olmamıştır. Gerekirse makineli tüfeklerle vurun.[3]

Ölüm birimleri Einsatzgruppe D, Alman Wehrmacht'a bağlı askeri olmayan özel birlikler ve Romanya ordularıyla birlikte Haziran-Temmuz 1941'de Transdinyester'e yapılan tehcirler sırasında bir ay gibi kısa bir sürede 10,000'den fazla kişiyi öldürdü. 1930 sayımına göre Besarabya'daki 207,000 Yahudi'nin yaklaşık üçte ikisi Sovyet orduları bölgeden çekilmeden evvel kaçtı. Besarabya ve Bukovina'dan 110,033 Yahudi, Romanya'nın askeri kontrolü altındaki Transdinyester'e sürüldü.

Gettolarda ve kamplarda birçok insan açlıktan ve sağlık koşullarının yetersizliğinden dolayı öldü; sağ kalanlardan bazıları ise Sovyetler 1944'te bölgeye girmeden hemen önce Nazilerce öldürüldü. Transdinyester'deki Romanya ordu yönetimi kayıtlarını sağlam şekilde tutmadı. Getto ve kampların açılışından 1943'ün ortalarına kadar geçen sürede kayıtlarda 59,392 kişinin öldüğü gözükmektedir.[4] Bu kayıplar arasında her kökende insanlar bulunurken kampa gönderilirken ölenler, 1943'ün ortalarından 1944 baharına kadar geçen sürede ölenler ve Romanya ordularının Transdinyester'i kontrolü altına aldıktan hemen sonra ölenler kayıtlara geçmemiştir.

Günümüz

  • 1993: Bu yılın sonunda Moldova'da yaklaşık 15,000 Yahudi kaldı. Aynı yıl 2173 Yahudi İsrail'e göç etti. Düzenli aralıklarla yayın yapan ikisi de Kişinev'de olmak üzere Yahudi gazeteleri vardı. Bunların en çok bilineni, Yidiş dili ve Rusça yayınlanan Nash golos —Undzer kol ("Sesimiz") gazetesiydi.

Demografi

Besarabya'daki Yahudiler
Vilayet 1817 nüfusu 1856 nüfusu 1897 nüfusu 1930 nüfusu 2002, 2004
nüfusu
Hotin Vilayeti N/A N/A ~54,000 35,985 N/A Ukrayna kısmı
107 Moldova kısmı
Soroca Vilayeti N/A N/A ~31,000 29,191 124
Bălţi Vilayeti N/A N/A ~17,000 31,695 459
Orhei Vilayeti N/A N/A ~26,000 ... 97
Lăpuşna Vilayeti N/A N/A ~53,000 ... 2,708
Tighina Vilayeti N/A N/A ~16,000 ... 437
Cahul Vilayeti N/A N/A ~11,000 4,434 67
Ismail Vilayeti N/A N/A 6,306 N/A
Cetatea Albă Vilayeti N/A N/A ~11,000 11,390 Ukrayna kısmı
1 Moldova kısmı
Toplam 19,130 78,751 225,637[5] ... ...

Ayrıca bakınız

Konuyla ilgili yayınlar

Kaynakça

  1. ^ a b c Ion Nistor, Istoria Basarabiei, Cernăuţi, 1923, reprinted Chişinău, Cartea Moldovenească, 1991, p. 201-202
  2. ^ a b Ion Nistor, p. 208-210
  3. ^ "The Stenograms of the Ministers' Council, Ion Antonescu's Government", vol. IV, July-September 1941 period, Bükreş, year 2000, page 57, Stenogramele şedinţelor Consiliului de Miniştri, Guvernarea Ion Antonescu, vol. IV, perioada iulie-septembrie 1941, Bucureşti, anul 2000, pagina 57
  4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Aralık 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Şubat 2011. 
  5. ^ "Moldova 26 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.". Jewish Virtual Library.

Dış bağlantılar

Read other articles:

This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: EViews – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (March 2022) (Learn how and when to remove this template message) EViewsDeveloper(s)IHS MarkitStable release12 / November 10, 2020; 3 years ago (2020-11-10) Operating systemWindows 7 or newe...

 

Ця стаття має кілька недоліків. Будь ласка, допоможіть удосконалити її або обговоріть ці проблеми на сторінці обговорення. Ця стаття не містить посилань на джерела. Ви можете допомогти поліпшити цю статтю, додавши посилання на надійні (авторитетні) джерела. Матеріал без �...

 

Esquema del espacio de color CIE 1931 que muestra el espacio de color del Rec. 709 (HDTV). Recomendación ITU-R BT.709, también conocida por las abreviaturas Rec. 709 o BT.709. Es un estándar para la televisión de alta definición de 16:9 de relación de aspecto. La primera edición del estándar fue aprobada en 1990. Detalles técnicos Número de píxeles El Rec. 709 hace referencia a sistemas HDTV que tienen hasta algo más de dos millones de píxeles (los sistemas FullHD o 108...

Сакода Саоріяп. 迫田さおり Сакода Саорі (номер 14) у складі збірної Японії на літніх Олімпійських іграх 2012 в ЛондоніСакода Саорі (номер 14) у складі збірної Японії на літніх Олімпійських іграх 2012 в ЛондоніЗагальна інформаціяНаціональність японкаГромадянство  ЯпоніяНарод�...

 

Economy of the PhilippinesMetro Manila, the economic center of the PhilippinesCurrencyPhilippine peso (Filipino: piso; sign: ₱; code: PHP)Fiscal yearCalendar yearTrade organizationsADB, AIIB, AFTA, APEC, ASEAN, EAS, G-24, RCEP, WTO and othersCountry group Developing/Emerging[1] Lower-middle income economy[2] Newly industrialized country StatisticsPopulation 109,035,343 (13th)[3][4]GDP $435.67 billion (nominal; 2023 est.)[5] $1.27 trillion (PPP; 2023 e...

 

У Вікіпедії є статті про інші географічні об’єкти з назвою Кентон. Переписна місцевість Кентонангл. Kenton Координати 36°54′11″ пн. ш. 102°57′48″ зх. д. / 36.90305555558377648° пн. ш. 102.96333333335778093° зх. д. / 36.90305555558377648; -102.96333333335778093Координати: 36°54′11″ пн. �...

Cinta DamaiDesaPeta lokasi Desa Cinta DamaiNegara IndonesiaProvinsiSumatera UtaraKabupatenTobaKecamatanNassauKode pos22383Kode Kemendagri12.12.21.2009 Luas49,46 km²Jumlah penduduk578 jiwa (2015)Kepadatan11,63 jiwa/km² Cinta Damai adalah salah satu desa di Kecamatan Nassau, Kabupaten Toba, Provinsi Sumatera Utara, Indonesia. Pemerintahan Kepala Desa Cinta Damai pada tahun 2012 adalah Purba Nababan.[1] Desa Cinta Damai terdiri dari dua dusun, yaitu: Dusun Hasang Dusun Sipange Sos...

 

Si ce bandeau n'est plus pertinent, retirez-le. Cliquez ici pour en savoir plus. L'admissibilité de cette page est à vérifier (septembre 2023). Motif : Nul besoin d'un article à part. WP:BASE. Vous êtes invité à compléter l'article pour expliciter son admissibilité, en y apportant des sources secondaires de qualité, ainsi qu'à discuter de son admissibilité. Si rien n'est fait, cet article sera proposé au débat d'admissibilité un an au plus tard après la mise en place de c...

 

Vooraanzicht van de Onze-Lieve-Vrouw-van-Fatimakerk (Gijmel) De Onze-Lieve-Vrouw-van-Fatimakerk is een parochiekerk uit 1962 in het gehucht Gijmel van het Belgische dorp Langdorp (Aarschot). De kerk is toegewijd aan Onze-Lieve-Vrouw van Fatima. Ontstaan van de parochie Gijmel werd reeds in prehistorische tijden bewoond. In 1951 werd in een zandgroeve op de Gijmelberg, langs de Oude Mechelsebaan, een urnengrafveld ontdekt dat van vier eeuwen voor onze tijdrekening dateert. In die periode ontwi...

This article includes a list of general references, but it lacks sufficient corresponding inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (November 2022) (Learn how and when to remove this template message) Cinema of Hong Kong 1909–1949 1950s 1950 1951 1952 1953 19541955 1956 1957 1958 1959 1960s 1960 1961 1962 1963 19641965 1966 1967 1968 1969 1970s 1970 1971 1972 1973 19741975 1976 1977 1978 1979 1980s 1980 1981 1982 1983 19841985 1986 1987 198...

 

Russian legislative constituency North Ossetia single-member constituency Constituency of the Russian State DumaDeputyArtur TaymazovUnited RussiaFederal subjectRepublic of North Ossetia–AlaniaDistrictsAlagirsky, Ardonsky, Digorsky, Irafsky, Kirovsky, Mozdoksky, Pravoberezhny, Prigorodny, Vladikavkaz[1]Voters520,526 (2021)[2] The North Ossetia constituency (No.25[a]) is a Russian legislative constituency covering the entirety of North Ossetia. Members elected Election...

 

This article lacks inline citations besides NRIS, a database which provides minimal and sometimes ambiguous information. Please help ensure the accuracy of the information in this article by providing inline citations to additional reliable sources. (December 2013) (Learn how and when to remove this template message) United States historic placeCommunity Center and War Memorial BuildingU.S. National Register of Historic Places Location1611 Everett Ave., Everett, WashingtonCoordinates47°58′...

ПФК «Суми» Повна назва Професійний футбольнийклуб «Суми» Засновано 12 січня 1982 року Розформовано 2019 Населений пункт Суми, Україна Стадіон «Ювілейний» Вміщує 25 830 Ліга — 2018/19 14 (перша ліга) Домашня Виїзна Не плутати з нині існуючим ФК «Суми». У Вікіпедії є статті про інші зн...

 

Ministry of Agriculture農業部Nóngyè Bù (Mandarin)Nùng-ngia̍p Phu (Hakka)Ministry of Agriculture HQAgency overviewFormed1912 (as Ministry of Basic Industries)1984 (as Council of Agriculture)[1]2023 (as Ministry of Agriculture)Preceding agenciesAgriculture BureauCouncil for Agricultural Planning and DevelopmentJurisdictionGovernment of the Republic of ChinaHeadquartersZhongzheng, TaipeiMinisters responsibleChen Junne-jih, Acting MinisterChen Tain-shou, Tu Wen-jane, Deputy Minist...

 

Japanese TV series or program Gomen ne Seishun!Also known asSaving My Stupid Youthごめんね青春!GenreDrama, comedyWritten byKankuro KudoDirected byDaisuke YamamuroFuminori KanekoRyosuke FukudaStarringRyo NishikidoHikari MitsushimaOpening themeIttajanaika by Kanjani EightCountry of originJapanOriginal languageJapaneseNo. of episodes10ProductionProducerAki IsoyamaProduction locationMishima, ShizuokaRunning time54 min (Japan)Original releaseNetworkTBSRelease12 October (2014-10-12)...

Partai Demokrat Botswana Ketua umumIan KhamaKetua umumDaniel KwelagobeKantor pusatGaborone, Distrik TenggaraIdeologiKonservatismePosisi politikSayap kananParlemen Botswana37 / 57 Parlemen Pan Afrika3 / 5 BenderaSitus webBotswana Democratic Party (BDP) Partai Demokratik Botswana adalah partai konservatif yang memerintah di Botswana. Ketuanya adalah Dr. Ponatshego Kedikilwe. Ketua partai sebelumnya antara lain, Daniel Kwelagobe, Samson Guma Moyo, dan Letnan Jenderal Ian Khama. Lihat juga D...

 

Open source graphics library written in C++ Skia Graphics EngineOriginal author(s)Skia Inc.Developer(s)GoogleRepositoryskia.googlesource.com/skia Written inC++Operating systemAndroid, iOS, Linux, macOS, WindowsTypeGraphics libraryLicenseNew BSD LicenseWebsiteskia.orgskia.googlesource.com/skia The Skia Graphics Engine or Skia is an open-source 2D graphics library written in C++. Skia abstracts away platform-specific graphics API (which differ from one to another).[1] Skia Inc. original...

 

  关于与「心戰 (無綫電視劇)」標題相近或相同的条目,請見「心戰」。 心戰Master of Play类型時裝懸疑犯罪编剧潘凱恩、黎雅倫、陳可兒、劉偉傑、曾漢、陳志強编导蔡國泰、陳耀全、邱南隆、陸天華、黎栢堅助理编导何文薏、杜文鋒、郭家禧、鍾志祥、陳芷茵、方偉城主演鄭少秋、陳 豪、黃德斌、邵美琪、陳茵媺、楊 明、簡慕華、于 洋、馬海倫、陳秀珠、何�...

Finnish politician Miapetra Kumpula-NatriMEPMember of the European ParliamentIncumbentAssumed office 1 July 2014ConstituencyFinland Personal detailsBornMiapetra Kumpula-Natri (1972-05-19) 19 May 1972 (age 51)Vaasa, FinlandPolitical party FinnishSocial Democratic Party EUProgressive Alliance of Socialists and DemocratsWebsitewww.miapetra.fi Miapetra Kumpula-Natri (born 19 May 1972) is a Finnish politician who currently serves as a Member of the European Parliament (MEP) from...

 

Tahun Liturgi Gereja Ritus Barat Adven Natal Epifani Masa Biasa Masa Pra-Paskah Rabu Abu Pekan Suci Jumat Dukacita Minggu Palma Senin Suci Selasa Suci Rabu Suci Kamis Putih Jumat Agung Sabtu Suci Minggu Paskah Senin Paskah Kenaikan Pentakosta Gereja Ritus Timur Eksaltasi Salib Puasa Natal Natal Teofani Prapuasa Agung Puasa Agung Senin Bersih Minggu Ortodoksi Pekan Suci Minggu Palma Senin Suci Selasa Suci Rabu Suci Kamis Putih Jumat Agung Sabtu Suci Paskah Pentakosta Transfigurasi Tertidurnya ...

 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!