Şahıs eki

Şahıs eki veya kişi eki, yüklemin kişisini (özneyi) belirten ek.^[1] Fiil kiplerine veya ek-fiillere eklenerek işin veya oluşun kim tarafından gerçekleştirildiğinin anlaşılmasını sağlayan eklerdir.

Türkçedeki şahıs ekleri -m, -im, -n, -in, -sin, -k, -iz, -niz, -iniz, -siniz, -ler ve -sinler'dir. Bunlar büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyacak şekilde değişiklik gösterir:

• Duyuyor + um (Birinci tekil şahıs eki -im, şimdiki zaman kipi eki -yor'a uyum sağlamak için -um'a dönüştü.)

Fiil cümlelerinde

Fiil cümleleri, yüklemi bir fiil olan cümlelerdir. Türkçedeki örnek bir fiil çekimi şu şekildedir:

Fiil  + Kip eki + (Yardımcı ünsüz) + Şahıs eki
öğren +   meli  +         y        +    im

Örnek çekim tablosu

	1. tekil şahıs / ben	2. tekil şahıs / sen	3. tekil şahıs / o	1. çoğul şahıs / biz	2. çoğul şahıs / siz	3. çoğul şahıs / onlar
Bilinen geçmiş zaman	geldim	geldin	geldi	geldik	geldiniz	geldi(ler)
Öğrenilen geçmiş zaman	gelmişim	gelmişsin	gelmiş	gelmişiz	gelmişsiniz	gelmiş(ler)
Şimdiki zaman	geliyorum gelmekteyim	geliyorsun gelmektesin	geliyor gelmekte	geliyoruz gelmekteyiz	geliyorsunuz gelmektesiniz	geliyor(lar) gelmekte(ler)
Gelecek zaman	geleceğim	geleceksin	gelecek	geleceğiz	geleceksiniz	gelecek(ler)
Geniş zaman	gelirim	gelirsin	gelir	geliriz	gelirsiniz	gelir (ler)
Gereklilik	gelmeliyim	gelmelisin	gelmeli	gelmeliyiz	gelmelisiniz	gelmeli(ler)
İstek	geleyim	gelesin	gele	gelelim	gelesiniz	gele(ler)
Dilek kipi	gelsem	gelsen	gelse	gelsek	gelseniz	gelse(ler)
Emir	-	gel	gelsin	-	gelin(iz)	gelsin(ler)

Yukarıdaki tablodada görüleceği üzere özne 3. tekil şahıs (o) ise yüklem sadece emir kipindeyken şahıs eki alır:

• Dersten sonra okulda beklesin. (Emir kipinde şahıs eki var.)
• O yarın bize uğrayacak. (Gelecek zaman kipinde şahıs eki yok.)

1. tekil ve çoğul şahısların (ben ve biz) emir kipinde çekimleri yoktur.

İsim cümlelerinde

İsim cümleleri, yüklemi isim soylu olan cümlelerdir. İsim cümleleri, isim soylu bir sözcüğe (isim, sıfat vs.) -idi, -imiş, -ise ve -dir ek-fiillerinden biri getirilerek oluşturulurlar.

Şahıs ekleri, isim cümlelerinde de yüklemin kişisini (özneyi) işaret ederler. İsim cümlelerinde de, fiil cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri kullanılır:

• Bugün çok hastayım(dır). (1. tekil şahıs eki)
• Bu çorak araziyi yeşertenler çalışkan köylülerdi. (3. çoğul şahıs eki)
• Duyduğuma göre bu sınıfın temsilcisi sizmişsiniz. (2. çoğul şahıs eki)^{[Not 1]}
• Elma ne kadar da tatlıymış. (3. tekil şahıs, eki yok)
• Dün çok yorgundum. (1. tekil şahıs eki)
• Bu oda çok aydınlık(tır). (3. tekil şahıs, eki yok)
• Biz oldukça azimli bir milletiz. (1. çoğul şahıs eki)

İsim cümlelerinde kullanılan şahıs ekleri sıklıkla iyelik (sahiplik) ekleri ile karıştırılır:

• Şu çocuk benim öğrencim. (iyelik eki, öğrencinin kime ait olduğunu belirtiyor) (3. tekil şahıs: [O] öğrencim[dir].)
• Ben öğrenciyim. (şahıs eki, özneyi işaret ediyor) (1. tekil şahıs)
• Ben sıkı bir okurum. (şahıs eki) (1. tekil şahıs)
• Şu gördüğün kalabalıktaki herkes benim okurum. (iyelik eki, okurun kime ait olduğunu belirtiyor) (3. çoğul şahıs: [Onlar] okurum[dur] / okur[lar]ım[dır].)
• Soldan birinci kapı senin odan. (iyelik eki)
• Kapının arkasındaki Ali'nin ceketiymiş. (iyelik eki)

Bileşik zamanlı fiillerde

Bileşik zamanlı fiillere şahıs ekleri en sondaki kip ekine uyum sağlayacak şekilde, haber ve dilek kiplerinde olduğu gibi eklenir:

• Bu şarkıyı sen öğretmiştin. (-mişli geçmiş zamanın hikâyesi kipine eklenen 2. tekil şahıs eki)
• Fiyatlar hızla yükseliyormuş. (3. çoğul şahıs ve eksiz. Şimdiki zamanın rivayeti)

Notlar

1. Tekil şahısa hitap edilmesine rağmen saygı amacıyla çoğul kullanılmış.

Kaynakça

1. "şahıs eki." Gramer Terimleri Sözlüğü. 2003. Türk Dil Kurumu. Erişim: 13 Kasım 2012