Çek ve Slovaklar I. Dünya Savaşı öncesinde Avusturya Macaristan İmparatorluğu egemenliği altındaydı. Bağımsızlık peşindeki Çekler ve Slovaklar I. Dünya Savaşı sırasında İtilaf Devletlerinin zafer kazanmaları durumunda Çekoslovakya’nın bağımsız olacağını vaatlerine icabet ederek savaşa silahlı destek vermişlerdir. Farklı ülkelerdeki Çek ve Slovak gönüllülerin, serbest bırakılan savaş esirlerinin katılması ve sürgündeki aydın ve politikacıların[1] çağrısıyla giderek büyüyen bir silahlı kuvvet oluşturulur. Çabalar sonuç verecek ve 1918 yılında Çekoslovakya bağımsız olacaktır.[2]
Çekoslovak Birlikleri Fransa, Sırbistan, İtalya ve Rusya’da savaşacaktır. Rusya Ordusunda birlik seviyesindeyken 1917 yılında Çekoslovak Lejyonu kurulacaktır. Fransa’da ve daha sonra Sırbistan ve İtalya’da savaşan Çekoslovak birlikleri I. Dünya Savaşının ilk günlerinden itibaren cephede görev yapar. Birlik bünyesinde ABD’den gelen gönüllüler, çeşitli zamanlarda savaş esiri olmuş askerler ve diğer gönüllüler bulunuyordu. Birliklerde görev yapanların yaklaşık %90’ı Çek, %7’si Slovaktı.[3] Lejyon terimi savaş sırasında yoğun olarak kullanılmamıştır. Fransız Ordusunda görev yapan yabancı askerlerin Fransız Lejyonu olarak adlandırılmasından ötürü bu terimin kullanılabileceği öne sürülmektedir.
Rusya’da
Kuruluş
I. Dünya Savaşı çıktığında Rus İmparatorluğu bünyesinde yaşayan etnik Çekler Çar II. Nikolay’a başvurarak ülkelerini işgal etmekte olan Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na karşı savaşmak için ulusal bir birlik kurmak istediklerini ilettiler. İstekleri kabul edildi. 1914 yılında ilk Çek birliği kuruldu ve Çarlık Ordusuna eklendi. Mayıs 1915’e gelindiğinde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Ordusundan firar eden ve esir edilen Çeklerin katılımıyla birlikte asker sayısı artmaya başladı. Şubat 1916’da birlik yeniden teşkilatlanacak ve Mayıs ayında 7300 kişiye ulaşarak kolordu seviyesine çıkacaktı. İleride Çekoslovakya’nın ilk cumhurbaşkanı olacak olan Tomáš Masaryk[4] ve General Milan Rastislav Štefánik 1917 baharında Rusya’ya gelerek birliğin büyümesi, Çekoslovak Ulusal Konseyinin komutasına girmesi ve Çekoslovakya’nın bağımsız ordusu olarak örgütlenmesini konuşarak Geçici Hükûmet ile anlaşırlar.
Çekoslovak Lejyonu dört alaydan oluşmaktaydı:
1. Alay (Jan Hus Alayı), Şubat 1916’da kuruldu
2. Alay (Jiří z Poděbrad Alayı), Mayıs 1916’da kuruldu
3. Alay (Jan Žižka z Trocnova Alayı), Mart 1917’de kuruldu
4. Alay (Büyük Prokop Alayı), Eylül 1917’de kuruldu
Temmuz 1917’ye gelindiğinde toplam asker sayısı 38 bin 500 olacak, lejyondaki asker sayısı 61 bine kadar çıkacaktır. I. Dünya Savaşı sırasında Rus Çarlık Ordusu bünyesinde 4,112 Çek ve Slovak hayatını kaybetmiştir.[5]
Vladivostok 1918, ABD askerleri şehre girerken onları Japon askerleri selamlıyorÇekoslovak Lejyonu tarafından öldürülen Bolşevikler
1917 yılındaki Şubat Devrimi ile Çarlık rejimi devrilecek ve ikili iktidar dönemi başlayacaktır. Asker ve işçilerin taban örgütlenmesine dayanan Sovyetler ile Çarlık Dumasındaki vekillerin oluşturduğu Geçici Hükûmet ülkeyi yönetir. Geçici Hükûmet, İtilaf Devletlerine verdiği teminatlara göre savaşa devam etme kararını alsa da toplumdaki savaş karşıtlığı yüksektir. Ekim Devrimi ile iktidarı alan Bolşevikler emperyalist olarak adlandırdıkları I. Dünya Savaşından çekildiklerini açıklarlar. Doğu cephesinde savaşmakta oldukları Almanya İmparatorluğu ile 1918 başlarında Brest Litovsk Antlaşmasını imzalayarak savaştan çekilirler. Bolşevikler topraklarındaki bu silahlı kuvvetin ülke dışına çıkarak Fransa’da savaşmasını onaylarlar. Ancak Rusya’nın Avrupa’daki limanları güven altında olmadığından birliklerin Sibirya üzerinden geçerek, Pasifik Okyanusundaki Vladivostok limanından ABD’ye buradan da Avrupa’ya geçmesi öngörülür. Birliğin avrupa’ya geri dönmekte olduğu haberini alan ve artık özgür olan çok sayıda Çek ve Slovak savaş esiri Çekoslovak Lejyonuna katılır.
Çek politikacı Masaryk, Lejyon komutanlarına geçmekte olan Rus topraklarındaki karışıklıklara ve iç siyaseti ilgilendiren olaylara karışmamalarını talimatla belirtse de gerçekte böyle olmayacaktır. Ekim Devriminden sonra iktidarı alan Bolşeviklere karşı savaşan Beyaz Ordu, Rus İç Savaşını başlatmıştır ve Rusya’da farklı bölgelerde farklı taraflar hüküm sürmektedir. Bu iç savaş sırasında silahlı ve kalabalık Çekoslovak Lejyonu taraf olacak ve Bolşeviklere karşı savaşacaktır.
Zaten çok uzun olan tahliye güzergahı, dönemin taşıma yoklukları yüzünden de oldukça sıkıntılı ve uzun zaman alarak ilerler. En önemli ve işleyen neredeyse tek yol olan Sibirya tren yolu da tıkabasa doludur. O dönemde Almanya ile imzalanan Brest Litovsk Antlaşması gereğince Alman, Avusturyalı ve Macar savaş esirleri Sibirya’daki esir kamplarından Almanya’ya bu yolla taşınmaktadır. Ayrıca iç savaş ortamında ülkede başıboş kalan bir silahlı kuvvetin varlığını kabul etmeyen Savaş Komiseri Leon Troçki de Çekoslovak Lejyonunun silahsızlandırılmasını emreder.
Silahlarının alınması girişimleri artınca Çekoslovak Lejyonu Mayıs 1918 tarihinde ayaklanır. Sibirya tren hattı boyunca cepheye gitmekte olan Alman, Avusturyalı ve Macar askerle Çekler arasında zaten sık sık sürtüşmeler yaşanmaktaydı. Çelyabinsk tren istasyonunda yaşanan bir olayın kıvılcım etkisi yaptığı iddia edilse de kanıtlanan bir durum yoktur. Sonuçta Bolşeviklerin iktidarda bulunduğu yerlerde Çekoslovak Lejyonu doğrudan Bolşeviklerle savaşacak ve iktidarı Beyaz Orduya verecektir.
Tren hatlarındaki sıkışıklık ve kargaşa yüzünden Çekoslovak Lejyonunun tümü aynı zamanda aynı yerde değil, farklı trenlerle farklı şehirlerde ilerlemekte veya beklemektedirler. Bu parçalı durumda yerel Bolşevik kuvvetleriyle sayısız irili ufaklı çatışma yaşanacaktır. Bölgede Troçki’nin Kızılordusu henüz nüve halinde olduğu için Çekoslovak Lejyonu Trans Sibirya Demiryolu hattı boyunca tek silahlı güç olarak egemen hale gelir ve iç savaş ortamındaki Rus iç politikasına dahil olur. Bu birlik üzerinden yapılan planlar arasında Bolşeviklerin aleyhine olası bir İtilaf Devletleri işgalinde kullanılmaları bile vardır.[6]
Lejyon, İdil Nehrinin doğusundan Vladivostok’a kadar tren yolu üzerindeki bütün önemli şehirleri çeşitli zamanlarda ele geçirir. Çok sayıda mühimmat ve ekipman ele geçiren Lejyon zırhlı trenlerle ilerlemekte ve geçtiği bölgede iktidarı ele almaktadır.[7] Bu durum Bolşevik karşıtı muhalif gruplara yarayacak ve Sibirya’da Bolşevik karşıtı hareketler gelişecektir.[8]
Bu sırada Masaryk ve diğer Çekoslovak siyasetçiler İtilaf Devletleriyle kurulacak Çekoslovakya üzerine pazarlık yapmaktaydılar. İmzalanan Pittsburg Antlaşmasıyla istenilen pazarlık tamamlanır.
Çekoslovak Lejyonu karşısında ilk başlarda yenilgi alan Kızılordu ve Troçki ordusunun gelişmesi ve yetkinleşmesiyle birlikte Çekleri yenecek ve tren hattı boyunca Vladivostok yönüne doğru çekilmek zorunda bırakacaktır.
Bu sırada Rus İç Savaşının yarattığı iktidar boşluğundan yaralanan İtilaf Devletleri Rus topraklarına asker çıkartmaya başlar. Çekoslovak Lejyonunun Vladivostok’da kontrolü Bolşeviklerden almasının ardından ABD, İngiltere, Fransa ve Japonya bölgeye yoğun şekilde asker çıkartacak ve Bolşeviklere karşı katliam başlatılacaktır. Yabancı askerlerin Rusya’ya birlik çıkartma tarihleri ve ilk andaki asker sayıları aşağıdaki gibidir:
Nisan 1918, Japonya, 500 asker
Mayıs 1918, İngiltere, 50 asker
Haziran 1918, ABD, 500 asker
Haziran 1918, Fransa
Haziran 1918, İngiltere 600 asker
Bölgeye gelen İtilaf Devletleri askerleri Bolşeviklerle Beyazlar ve Çekler arasında açık savaş ortamına doğrudan dahil olacaklar ve Bolşeviklere karşı saf tutacaklardır. Bölgeye yoğun asker çıkartılması ve Çekoslovak Lejyonunun Avrupa’ya gönderilmesi projesi özellikle I. Dünya Savaşının beklenmedik bir şekilde Kasım ayında sona ermesiyle anlamsızlaşır. Kargaşa bölgede yoğunlaşacak ve bölgede öteden beri sömürge oluşturma özlemi bulunan Japonya doğrudan Bolşeviklere karşı savaşta taraf olur. Eylül 1918’e gelindiğinde Vladivostok ve civarında büyük bir askeri yığınak göze çarpmaktadır:
Japonya: 70.000 asker
İngiltere: 829 asker
İtalya: 1.400 asker
ABD: 5.000 asker
Fransa: 107 Vietnam askeri
Beyaz Ordu ile Kızılordu arasındaki savaş şiddetlenirken Japonya’nın emrindeki Kazak komutan Grigori Semyonov’un yaptığı katliamlar tepki çekmeye başladı.
Vladivostok’dan ayrılış
Çok uzun yolculuktan, bitmek bilmeyen çatışmalardan yorgun düşen ve biran önce yurtlarına dönmek isteyen Çekler Bolşeviklerle anlaşırlar. 1920 yılında yapılan antlaşmaya göre Çekoslovak Lejyonu ellerindeki Çarlık altınları ve Bolşevik karşıtı Beyaz Ordu komutanı Amiral Aleksandr Kolçak karşılığında Vladivostok’dan ayrılmak için Bolşeviklerin onayını alırlar. Sonuçta 67,739 Çekoslovak asker Vladivostok’dan ayrılır ve Çekoslovakya’nın ordusunun belkemiğini oluşturmak için evlerine döner.
Geride çok az sayıda Çek ve Slovak komünist kalır. Geride kalıp Bolşevik saflarında savaşanlar arasında ileride Aslan Asker Şvayk adlı eseri yazacak olan Jaroslav Hašek de bulunmaktadır. Kalanlar arasında Beyaz Ordu saflarına geçenler de olur. Bunlardan en bilineni Çekoslovak Lejyonunun komutanlarından General Radola Gajda ileride Çek faşist hareketinin önde gelen isimlerinden olacaktır.
Fransa’da
Çek gönüllülerinin Fransız Yabancı Lejyonuna katılmaları 21 Ağustos 1914 günü Paris’de başlar. Oluşturulan birlik 9 Mayıs – 16 Haziran 1915 tarihleri arasında yapılan Arras Muharbelerinde görev alır ve çok ağır kayıplar verdiği için lağvedilir. Fransa’da diğer Çekoslovak birliği hükûmetin kararıyla 19 Aralık 1917’de kurulacaktır. Buna diğer birliklerin kuruluş izleyecektir. Fransa hükûmeti 29 Haziran 1918 günü aldığı kararla Çeklerin ve Slovakların bağımsızlıklarını tanıyacaklarını açıklar. Ertesi gün Fransa’da bulunan Çekoslovak birlikler Çekoslovak bağımsızlık liderlerinin ve Fransız Cumhurbaşkanı Poincaré huzurunda yeni ülkelerine bağlılık yemini ederler. 30 Haziran günü hala Çek silahlı Kuvvetler günü olarak kutlanmaktadır. I. Dünya Savaşı ve Rus İç Savaşı sırasında öldürülen Çekoslovak Lejyonu mensubu sayısı 4112'dir.[9]
Savaştan sonra
Çekoslovak Lejyonunun üyeleri yeni Çekoslovak Ordusunun çekirdeğini oluşturur. Çoğu 1919 yılında Macar Sovyet Cumhuriyetine karşı savaşacaktır.
^Bir ülkenin bağımsızlığı için kendisinin dahil olmadığı savaşa dahil olması ve burada gösterilen yararlılık sonucu bağımsızlığının bir grup ülke tarafından tanınması ahlaki olarak tartışılması gereken bir konudur. I. Dünya Savaşı sırasında bağımsızlığın bir tür diyeti olarak verilen ve savaşta hayatını kaybetmiş olan binlerce Çek ve Slovak gencinin nasıl bir hesap sonucu feda edildiği aslında II. Dünya Savaşı öncesinde aynı toprakların bu sefer de aynı güçler tarafından Nazi Almanyasına verilmesiyle sorgulanır hale gelmiştir.
^[1] 8 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Konuyla ilgili Çekçe makale, 19 Ocak 2010 tarihinde erişilmiştir
^Preclík, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 pages, first issue vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karvina, Czech Republic) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, pages 6 - 31, 36 - 39, 41 - 42, 106 - 107, 111-112, 124–125, 128, 129, 132, 140–148, 184–203.
Baerlein, Henry, The March of the 70,000, Leonard Parsons/Whitefriar Press, London 1926
Clarke, William, The Lost Fortune of the Tsars, St. Martins Press, New York 1994 pp183–189
Fic, Victor M., The Bolsheviks and the Czechoslovak Legion, Shakti Malik, New Delhi 1978
Footman, David, Civil War in Russia, Faber & Faber, London 1961
Goldhurst, Richard, The Midnight War, McGraw-Hill, New York 1978
Hoyt, Edwin P., The Army Without a Country, MacMillan, New York/London 1967
Kalvoda, Josef, Czechoslovakia's Role in Soviet Strategy, University Press of America, Washington DC 1981
Kalvoda, Josef, The Genesis of Czechoslovakia, East European Monographs, Boulder 1986
McNeal, Shay, The Secret Plot to Save the Tsar, Harper Collins, New York 2002 pp 221–222
Preclik, Vratislav. Masaryk a legie (Masaryk and legions), váz. kniha, 219 str., vydalo nakladatelství Paris Karviná, Žižkova 2379 (734 01 Karviná, CZ) ve spolupráci s Masarykovým demokratickým hnutím (in association with the Masaryk Democratic Movement, Prague), 2019, ISBN 978-80-87173-47-3, pp. 17 – 25, 33 - 45, 70 – 96, 100- 140, 159 – 184, 187 - 199
Unterberger, Betty Miller, The United States, Revolutionary Russia, and the Rise of Czechoslovakia, Texas A&M University Press, College Station, 2000
White, John Albert, The Siberian Intervention, Princeton University Press, Princeton 1950
