U toku Aprilskog rata 1941. godine Banja Luka je bila bombardovana od starne nemačke avijacije9. aprila, a ubrzo potom i okupirana. Odmah po okupaciji grad je, kao i čitava Bosna i Hercegovina, ušao u sastav tada novostvorene ustaškeNezavisne Države Hrvatske i postao centar „Župe Sana i Luka“. Kao administrativni, ekonomski i politički centar severozapadne Bosne, koji leži na važnoj raskrsnici puteva, Banjaluka je imala veliki vojno-politički značaj i za Nemce i ustaše. Prema prvobitnim ustaškim planovima, Banjaluka je trebalo da postane novi glavni grad Nezavisne Države Hrvatske.
Bila je utvrđena po sistemu spoljašnje i unutrašnje odbrane, sa minskim i žičanim preprekama. Naročito je organizovana unutrašnja odbrana grada u kome su mnoge čvrste zgrade, krajem 1943. godine, bile pretvorene u snažne tačke otpora. Čvor okupatorske odbrane Banjaluke predstvaljale su citadela i Tvrđava Kastel. Kao središte „Župe Sana i Luka“, Banjaluka je bila jedan od najjačih okupatorskih garnizona u Bosanskoj krajini i polazna baza za operacije protiv jedinica Narodnooslobodilačke vojske i Partizanskih odreda Jugoslavije (NOV i POJ) u Bosanskoj krajini i srednjoj Bosni. Istovremeno na nemački banjalučki garnizon oslanjala su se sva okolna ustaško-domobranska uporišta, kao i četnici.
Pripreme za ustanak
U toku priprema za oružani ustanak, april-maj-jun 1941. godine, Banjaluka je imala jaku partijsku organizaciju, tada ilegalne, Komunističke partije Jugoslavije (KPJ). U gradu se tada nalazio i Oblasni komitet KPJ za Bosansku krajinu. U blizini grada, na Šehitlucima (danas Banj brdo), održano je 8. juna Oblasno savetovanje OK KPJ za Bosansku krajinu, na kome su, prema zaključcima Majskog savetovanja CK KPJ, određeni članovi Oblasnog vojnog rukovodstva i razmotrene mere za pripreme ustanka.
U julu 1941. godine je održan i sastanak Obalsnog vojnog rukovodstva u vezi sa direktivom Centralnog komiteta KP Jugoslavije o otpočinjanju ustanka, od 4. jula i zaključcima Pokrajinskog komiteta KPJ za Bosnu i Hercegovinu o otpočinjanju oružanih akcija. U toku priprema članovi Oblasnog komiteta KPJ za Bosansku krajinu napustili su grad, a na terenu se istovetno našao i veći broj banjalučkih komunista, skojevaca i simpatizera, pa je 31. avgusta formiran prvi partizanski odred. Sredinom avgusta 1941. godine formiran je i Oblasni vojni štab za Bosansku krajinu.
Zločini okupatora
Spomenik banjalučkoj jevrejskoj zajednici i stradalim Jevrejima u Holokaustu
Jedan od najvećih fašističkih zločina u toku rata na području Banjaluke odigrao se 7. februara1942. godine u naseljima
Drakulić, Šargovac, Motike i u rudniku Rakovac. Tada su pripadnici „Poglavnikovog tjelesnog sdruga“ (Garda Ante Pavelića) i Osme ustaške bojne, ubili oko 2.300 Srba, većinom staraca, žena i dece, jer su vojno sposobni muškarci uglavnom bili u zarobljeništvu. Počinioce ovog pokolja predvodio je nadporučnik Josip Mislov u pratnji fratra Miroslava Filipovića, a sve je isplanirao raniji ustaški „stožernik“ dr. Viktor Gutić.
