Partizanke iz 1. bataljona Četvrte proleterske brigade, na Sutjesci, 1942.Žene borci u Slavonskoj Požegi, 17. septembra 1944.
Tokom Narodnooslobodilačke borbe naroda Jugoslavije od jula 1941. do maja 1945. godine u redovima Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odereda Jugoslavije borilo se preko 100.000 žena, od kojih je oko 25.000 poginulo. Pored njih, veliki broj žena učestvovao je u radu u pozadini, a posebno masovno učešće žena zabeleženo je u ustanički krajevima. Pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije tokom Narodnooslobodilačke borbe osnivane su organizacije žena koje su bile različite jer su uslovi bili drugačiji u pojedinim krajevima Jugoslavije, ali su ciljevi svima bili isti - oslobođenje žena od okupatora, ali i od njene zavisnosti i neravnopravnog položaja u društvu.
Neposredno pred početak Drugog svetskog rata pojačana je, pod rukovodstvom Komunističke partije Jugoslavije, politička aktivnost žena, naročito posle obrazovanja Narodnog fronta Jugoslavije1936. godine. Iste godine u akciji „Za mir i slobodu“ sakupljeno je 600.000 potpisa žena, a narednih godina žene su masovno učestvovale u demonstracijama širom zemlje protiv rastuće fašističke opasnosti - povodom Anšlusa Austrije, Minhenskog sporazuma, sudetske krize i dr. Šesnaest žena iz Jugoslavije učestvovalo je u španskom građanskom ratu od 1936. do 1939. godine.
Jugoslovenskim ženama niko nije poklonio ravnopravnost već su one svojim učešćem u narodnooslobodilačkoj borbi, i to masovnim učešćem – sa oružjem u ruci, izborile.[1]
Posle okupacije Kraljevine Jugoslavije, aprila 1941. godine i organizovanja Narodnooslobodilačkog pokreta Jugoslavije, pristupilo se obrazovanju odbora aktivistkinja NOP-a za prikupljanje hrane, odeće, obuće, sanitetskog materijala, zatim za brigu o ranjenicima, deci i iznemoglim ljudima, za mobilizaciju bolničarki u sanitetsku službu, održavanje kurirskih veza, obaveštajne službe i dr. Ovi odbori su se veću toku leta i jeseni 1941. godine počeli nazivati odborima Antifašističkog fronta žena i međusobno su bili organizaciono povezani. U oslobođenom Drvaru je 21. avgusta1941. godine održana skupština žena i ženske omladine, na kojoj su bili razmotreni zadaci žena u vezi sa učešćem u Narodnooslobodilačkoj borbi i pružanjem pomoći partizanskim jedinicama i organizovanjem žena na teritorijalnom principu. U isto vreme, 20. avgusta1941. godine, Pokrajinski komitet KPJ za Srbiju ukazivao je Okružnim komitetima na mogućnost i raznovrsne oblike angažovanja žena u partizanskim jedinicama, sanitetskoj službi i sl.[2]
U samom partizanskom pokretu nikad nisam osetila bilo kakvu vrstu predrasuda i nejednakosti sa ostalima, bio to seksizam ili antisemitizam.[1]
Posle savetovanja Glavnog štaba NOPOJ-a u Stolicama, kod Krupnja, održanog 26. septembra1941. godine, razvio se još intenzivniji rad na organizovanju i okupljanju žena u Narodnooslobodilački pokret. U ustaničkim područjima Hrvatske, do tada su već bili organizovani seoski i opštinski, a negde i sreski odbori Antifašističkog fronta žena. Početkom decembra 1941. godine obrazovani su i prvi inicijativni odbori AFŽ za Liku i Kordun koji su počeli s radom krajem januara 1942. godine. Okružna konferencija AFŽ-a za južnu Dalmaciju održana je 9. avgusta1942. godine kod Gradca, a Okružna konferencija AFŽ za okrug Karlovac25. avgusta Gornjem Budačkom kod Vojnića. Osnivački odbor AFŽ za istočnu Bosnu održan je 22. februara1942. godine u Foči, pa je zatim usledilo formiranje seoskih odbora i opštinskih povereništava AFŽ u tom kraju. U Sloveniji je u leto 1941. godine Oslobodilakom frontu Slovenije pristupio „Savez seoskih mladića i devojaka“ (sl.Zveza kmečkih fantov in deklet), masovna organizacija seoske omladine, čiji su mnogi članovi kasnije ušli u sastav Saveza komunističke omladine Jugoslavije, dok su devojke i žene, u okviru Oslobodilačkog fronta, organizovane u odbore Slovenskog antifašsitičkog saveza žena (sl.Slovenska protivfašistična ženska zveza - SPŽZ), koji su formirani do kraja 1941. godine, uporedo sa mesnim, rejonskim i sreskim odborima OF. U Crnoj Gori, Makedoniji i Srbiji u to vreme nisu bila formirana viša rukovodstva, ali je na terenu postojala široka mreža osnovnih odbora Antifašističkog fronta žena.
U borbi je odnos između muškaraca i žena bio uglavnom dobar. Ako neko nosi pušku, onda je to borac sa puškom, a ako ne nosi pušku, onda je politički radnik. Ja nisam bila nosila pušku, ja sam bila politički radnik.[1]
U ratu sam naučio da poštujem žene. Video sam mnogo muškaraca junaka ali i kukavica. Nikad u partizanima nisam video ženu - kukavicu. Muškarci moraju da idu u rat. Žene ne moraju. Njih nisu terali u partizane, njih su terali iz partizana! Momke nagovaraju da ostave svoje domove, kada je zemlja u opasnosti. Od žena se zahteva da ostanu u svojim domovima. Muškarac je dobrovoljac u partizanima i onda kada se odazvao tek na peti poziv. Žene dobrovoljce odbijaju i kada deset puta mole da ih prime. Znam devojke koje su najzad primljene u partizanske redove tek kada su - prateći kolonu u kojoj su njihovi momci, ili braća - toliko odmakle od svoga sela da se više nisu mogle vratiti kućama.[3]
Nepoznata partizanka, za koju neki smatraju da je Savka Javorina
Mogao sam se brzo uveriti da se prema ženama — drugaricama svi odnose sa poštovanjem i, naročito, da su priče o nepoštovanju rodbinskih odnosa zlonameme ravnogorske izmišljotine u koje mogu poverovati samo potpuno neobavešteni. Niko se čak nije potrudio da te priče osporava, jer je život u četama, i četa u selima, pokazivao kakvi su partizani.[4]
Narodni heroj Ivan Šibl je ostavio sledeće svedočenje o partizankama u svojoj brigadi:
U četama naše brigade ima mnogo partizanki. To su većinom seljačke djevojke, Slavonke, Kozarčanke, sve još vrlo mlade. Pješače u našoj koloni, bore se na položaju, jurišaju na utvrđena uporišta neprijatelja; zajedno s ostalim borcima prve bojne linije podnose sve napore partizanskog života. [...]
Sestre Milija i Danica Zlokapa su puškomitraljeskinje. Tek su nedavno došle u našu brigadu, no već su stari borci. Hrabru čovjeku je potrebno samo jedno ratno krštenje. Miliji je šesnaest, Danici osamnaest godina. [...] Na smjenu nose puškomitraljez i ranac municije i ne dopuštaju da im itko pomogne. [...]
U napadu na Sirač poginula je jedna od najhrabrijih djevojaka naše brigade i cijele Slavonije, Persa Bosanac. [...] Bila je tanka, vitka osamnaestogodišnja djevojka. Govorili su za nju: „Persa se ne zna bojati"... U borbi na Javorovici, za vrijeme ožujske ofenzive, poslije cijelog dana jurišanja upala je među prvima u neprijateljske postave i tukla se s Nijemcima prsa o prsa sve dok nisu uništeni. [...] Pala je pod siračkom školom, u jednom od mnogih juriša na taj utvrđeni objekt. Persa je morala poginuti. Izlagala se mnogo, nije se znala bojati! [...] Na Javorovici je pokraj nje jurišala i Katica Hacman, Bilogorka. Bile su najbolje drugarice i uvijek su se držale jedna uz drugu. U posljednjem jurišu Katicu je zahvatio neprijateljski rafal i smrtno je ranio. [...]
U ratu i u surovim uvjetima života ljudi mogu lako postati grubi i bezosjećajni. Hoće li se ove djevojke-ratnice prometnuti u muškarače? Možda će ih ratne strahote u kojima su prisiljene sudjelovati lišiti divnih svojstava koja ženu čine ženom i kakva želimo osjetiti kod žena koje volimo![5]
– Narodni heroj Ivan Šibl o partizankama u njegovoj brigadi
U Dopisu političkog komesara XIX. divizije Glavnom odboru AFŽ Hrvatske o ženama vojnicima se navodi sledeće:
Za čitavo vrijeme djelovanja naše divizije karakteristična je pojava da su drugarice vrlo izdržljive, a u mnogim slučajevima upornije i izdržljivije od samih drugova.[6]
Literatra
Partizanska štamparija u Sloveniji. Knjigovežnica tehnike Glavnog štaba.
Žene Srbije u NOB-u, „Nolit“, Beograd 1975. godina
Špiro Lagator i Milorad Čikuć „Partizanke Prve proleterske“, NIP „Eksport-pres“ i Konferencija za pitanja društvenog polžaja žena u Jugoslaviji, Beograd 1978. godina
