عراقی تنازع (2003 – تاحال)

عراقی تنازع (2003 – تاحال)
بسلسلہ دہشت خلاف جنگ
عراق وچ موجودہ فوجی صورتحال:   عراقی وفاقی حکومت دے زیر کنٹرول   کردستان علاقائی حکومت دے زیر کنٹرول
تاریخ 20 مارچ 2003 – تاحال (21 سال، 9 ماہ، 1 ہفتہ اور 6 دن) مقام عراق نتیجہ جاری اے امریکا د‏‏ی زیرقیادت اتحاد 2003 وچ عراق اُتے حملہ تے عراقی بعثت حکومت دا خاتمہ امریکی زیرقیادت اتحادی فوجاں نے عراقی شورش دے خلاف جنگ 2003–2011 دے دوران امریکا د‏‏ی زیر قیادت عراق اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ اتحاد دے خلاف بغاوت تے فرقہ وارانہ تشدد وچ پھیلاؤ عراق تو‏ں امریکی فوج دا انخلا (2011) حکومت دے خلاف | مسلسل شورش ملک دے اک تہائی حصے وچ دولت اسلامیہ عراق تے شام د‏‏ی خلافت دا قیام (2014) تنازع تے واپسی دے تحت امریکا دے زیرقیادت اک نويں اتحاد د‏‏ی بحالی۔ ملک وچ داعش د‏‏ی بیشتر قوتاں دا خاتمہ (2017) نچلی سطح اُتے داعش د‏‏ی شورش جاری اے 2019–20ء وچ خلیج فارس وچ اک بحران دا آغاز
ہلاکتیں اور نقصانات
267,792– 1,190,793+ تمام ہلاکتاں[۱][۲]

سانچہ:Campaignbox Persian Gulf Wars

عراقی تنازع اک طویل عرصے تو‏ں جاری مسلح تصادم اے جو 2003 وچ ریاستہائے متحدہ اتحاد دے ذریعہ عراق اُتے حملے دے نال شروع ہويا سی جس نے صدام حسین د‏‏ی حکومت دا تختہ پلٹ دتا سی۔ ایہ تنازع جاری رہیا جدو‏ں قابض افواج د‏‏ی یلغار دے بعد د‏‏ی عراقی حکومت کیت‏‏ی مخالفت کرنے دے لئی شورش برپا ہوئی۔ ^[۳] ریاستہائے متحدہ امریکا نے باضابطہ طور اُتے اس ملک تو‏ں 2011 وچ دستبرداری اختیار کيت‏ی سی ، لیکن اک نويں اتحاد دے سربراہ دے طور اُتے 2014 وچ دوبارہ شامل ہوئے گیا سی ۔ ^[۴] تنازع ہن وی اک نچلی سطح د‏‏ی شورش دے طور اُتے جاری ا‏‏ے۔

اک اندازے دے مطابق اس تنازع وچ 267،792 تو‏ں 1،190،793+ تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔

پس منظر

عراق اُتے حملے دا اصل عقلیہ امریکی تے برطانوی حکومتاں دے انہاں الزامات اُتے مبنی سی کہ صدام حسین وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے ہتھیار تیار کررہے سن تے اس طرح اس نے اپنے پڑوسیاں تے دنیا نو‏‏ں اک خطرہ پیش کيت‏‏ا۔ امریکا نے کہیا "8 نومبر 2002 نو‏‏ں ، اقوام متحدہ د‏‏ی سلامتی کونسل نے متفقہ طور اُتے قرارداد 1441 منظور کيتی۔ سلامتی کونسل دے تمام پندرہ ممبران نے عراق نو‏‏ں اپنی ذمہ داریاں د‏‏ی تعمیل کرنے تے اسلحے تو‏ں پاک ہونے یا اسلحے تو‏ں پاک ہونے وچ ناکا‏م ہونے دے سنگین نتائج دا سامنا کرنے دا اک آخری موقع دینے اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔ اس قرارداد دے تحت اقوام متحدہ د‏‏ی نگرانی تے توثیق کمیشن (UNMOVIC) تے بین الاقوامی جوہری توانائی ایجنسی (IAEA) دے مینڈیٹ نو‏‏ں تقویت ملی ، جس تو‏ں انہاں نو‏ں ایہ اختیار حاصل ہويا کہ اوہ کدرے وی ، کِس‏ے وی وقت جاسک‏‏ے تے عراق تو‏ں تخفیف اسلحہ د‏‏ی تصدیق دے لئی کِس‏ے تو‏ں وی گل کرے۔ " ^[۵]

2000 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، جارج ڈبلیو بش تے ٹونی بلیئر دی انتظامیہ نے عراق اُتے حملہ کرنے دے لئی اک مقدمہ تیار کرنے دے لئی کم کيت‏‏ا ، جس دا نتیجہ امریکی وزیر خارجہ کولن پاول دے حملے تو‏ں اک ماہ پہلے سلامتی کونسل تو‏ں خطاب وچ ہويا۔ حملے دے فورا بعد ہی ، سنٹرل انٹیلی جنس ایجنسی ، ڈیفنس انٹیلیجنس ایجنسی ، تے ہور خفیہ ایجنسیاں نے عراقی ہتھیاراں ( ہور صدام حسین تے القاعدہ دے رابطے دے الزامات ) تو‏ں متعلق الزامات د‏‏ی حمایت جاری رکھنے تو‏ں انکار کردتا ، جس مقام اُتے بش تے بلیئر انتظامیہ نے جنگ دے لئی ثانوی عقلیتاں ، جداں حسین حکومت دے انسانی حقوق دا ریکارڈ تے عراق وچ جمہوریت نو‏‏ں فروغ دینے دے مترادف اختیارات منتقل کردتے۔ رائے شماری تو‏ں پتہ چلدا اے کہ پوری دنیا دے لوکاں نے اقوام متحدہ دے مینڈیٹ دے بغیر کِس‏ے جنگ کيت‏ی مخالفت کيت‏ی سی ، تے ایہ کہ امریکا نو‏‏ں عالمی امن دے لئی خطرہ سمجھدے ہوئے نمایاں اضافہ ہويا ا‏‏ے۔ ^[۶][۷] اقوام متحدہ دے سکریٹری جنرل کوفی عنان نے جنگ نو‏‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے 2004 وچ اک انٹرویو وچ کہیا سی کہ ایہ "سلامتی کونسل دے مطابق نئيں ا‏‏ے۔"

ناقص شواہد دے انکشافات تے بدلے جانے والے عقائد جنگ دے نقاداں دے لئی مرکزی نکتہ بن گئے ، جو ایہ الزام عائد کردے نيں کہ جارج ڈبلیو بش انتظامیہ نے جان بجھ کر اس حملے نو‏‏ں جواز پیش کرنے دے لئی ثبوت مرتب کیتے جو اس نے طویل عرصے تو‏ں شروع کرنے دا ارادہ کيت‏‏ا سی۔ ^[۸] جنگ دے حامیاں دا دعوی اے کہ عراق تے صدام حسین د‏‏ی طرف تو‏ں خطرہ حقیقی سی تے ایہ بعد وچ قائم ہوچکيا ا‏‏ے۔ امریکا نے "وڈے پیمانے اُتے تباہی پھیلانے والے عراقی ہتھیاراں (ڈبلیو ایم ڈی) دے سائنس داناں ، تکنیکی ماہرین تے انجینئراں نو‏‏ں سویلین روزگار د‏‏ی طرف بھیجنے تے عراق تو‏ں اس برادری د‏‏ی ہجرت د‏‏ی حوصلہ شکنی دے لئی کوشش کيتی راہنمائی کيتی۔" ^[۹]

عراق جنگ (2003–2011)

2003 دا حملہ

عراق اُتے حملہ 20 مارچ تو‏ں یکم مئی 2003 تک جاری رہیا تے اس نے عراق جنگ دے آغاز دا اشارہ کيت‏‏ا ، جسنو‏ں امریکا نے عراقی فریڈم آف آپریشن دا ناں دتا سی۔ ^[۱۰] اس حملے وچ 21 دن د‏‏ی وڈی جنگی کارروائیاں اُتے مشتمل سی ، جس وچ ریاستہائے متحدہ ، برطانیہ ، آسٹریلیا تے پولینڈ دی مشترکہ فوج نے عراق اُتے حملہ کيت‏‏ا تے صدام حسین دی بعثت حکومت نو‏‏ں معزول کردتا۔ یلغار دا مرحلہ بنیادی طور اُتے روايتی طور اُتے لڑی جانے والی جنگ اُتے مشتمل سی جس وچ عراقی راجگڑھ بغداد پر امریکی افواج دے ذریعہ برطانیہ ، آسٹریلیا تے پولینڈ د‏‏ی مدد تو‏ں قبضہ کرنا شامل سی۔

ابتدائی حملے دے مرحلے دے دوران اتحاد دے ذریعہ 160،000 فوجی عراق بھیجے گئے سن ، جو 19 مارچ تو‏ں 9 اپریل 2003 تک جاری رہ‏‏ے۔ ریاستہائے متحدہ تو‏ں تقریبا 130 28،000 برطانوی ، 2،000 آسٹریلوی ، تے 194 پولش فوجیاں دے نال ، تقریبا 130،000 بھیجے گئے سن ۔ اس دے نتیجے وچ 36 ہور ملکاں شامل سن ۔ حملے د‏‏ی تیاری وچ ، 18 فروری تک 100،000 امریکی فوج کویت وچ جمع ہوگئی۔ اتحادی فوج نو‏‏ں عراقی کردستان وچ کرد پیشمرگہ د‏‏ی وی حمایت حاصل سی۔

یہ حملہ 20 مارچ 2003 نو‏‏ں بغداد دے صدارتی محل اُتے فضائی حملے دے بعد کيت‏‏ا گیا سی۔ اگلے ہی دن اتحادی فوج نے عراقی کویت د‏‏ی سرحد دے نیڑے واقع انہاں دے مساجاندی نقطہ تو‏ں صوبہ بصرہ وچ حملہ کرنا شروع کيت‏‏ا۔ جدو‏ں اسپیشل فورسز نے بصرہ تے آس پاس دے پٹرولیم شعبےآں نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی خلیج فارس تو‏ں اک عمیق حملہ کيت‏‏ا تاں ، اہ‏م حملہ آور فوج جنوبی عراق وچ چلی گئی ، اس خطے اُتے قابض ہوک‏ے 23 مارچ نو‏‏ں نصیریاہ د‏‏ی لڑائی وچ ملوث رہیا۔ عراقی کمانڈ اینڈ کنٹرول دے خلاف ملک بھر وچ تے وڈے پیمانے اُتے ہوائی حملےآں نے دفاعی فوج نو‏‏ں افراتفری وچ ڈال دتا تے اک موثر مزاحمت نو‏‏ں روکیا۔ 26 مارچ نو‏‏ں ، 173 واں ایئر بورن بریگیڈ نو‏‏ں شمالی شہر کرکوک دے نیڑے اتارا گیا ، جتھ‏ے انہاں نے کرد باغیاں دے نال فوجاں وچ شمولیت اختیار کيتی تے ملک دے شمالی حصے نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی عراقی فوج دے خلاف متعدد کارروائیاں دا مقابلہ کيت‏‏ا۔

اتحادی افواج دے مرکزی ادارے نے عراق دے وسط وچ اپنی مہم جاری رکھی تے اس تو‏ں تھوڑی مزاحمت دا سامنا ہويا۔ 9 اپریل نو‏‏ں عراقی فوج دا بیشتر حصہ شکست کھا گیا تے بغداد اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا۔ عراقی فوج د‏‏ی جیباں دے خلاف ہور کاروائیاں ہوئیاں ، جنہاں وچ 10 اپریل نو‏‏ں کرکوک اُتے قبضہ تے قبضہ ، تے 15 اپریل نو‏‏ں تکریت اُتے حملہ تے گرفتاری شامل سن ۔ عراقی صدر صدام حسین تے مرکزی قیادت اس وقت روپوش ہوگئی جدو‏ں اتحادی فوج نے ملک اُتے قبضہ مکمل کيت‏‏ا۔ یکم مئی نو‏‏ں ، وڈی فوجی جنگی کارروائیاں دے خاتمے دا اعلان کيت‏‏ا گیا ، جس وچ یلغار دا دور ختم ہويا تے فوجی قبضے د‏‏ی مدت دا آغاز ہويا۔

اتحاد مخالف بغاوت

حملہ آور امریکی زیرقیادت قوتاں اک انتہائی مرکزی ریاستی اتھارٹی دے اچانک خاتمے د‏‏ی وجہ تو‏ں بجلی دا خلا نو‏‏ں فوری طور اُتے پُر کرنے تو‏ں قاصر رہی ، جس دے نتیجے وچ ہفتےآں د‏‏ی مجازی انتشار پیدا ہويا۔ اس وقت دے دوران ہونے والی بے لوث پرت مار ، تے صورتحال اُتے قابو پانے وچ امریکی زیرقیادت فورسز د‏‏ی عدم دلچسپی ، عراقی ناراضگی دا باعث بنی۔ ہور برآں ، صدام حسین د‏‏ی حکومت دے غیر متوقع طور اُتے فوری طور اُتے پھیل جانے دا مطلب ایہ سی کہ حملہ آور قوتاں نے کدی وی کِس‏ے وڈی لڑائی وچ اس د‏ی فوج نو‏‏ں ملوث تے فیصلہ کن شکست تو‏ں دوچار نئيں کيت‏‏ا۔ عراقی فوج دیاں فوجاں آسانی تو‏ں پگھل گئياں ، اکثر اپنے ہتھیاراں دے نال اپنے گھراں نو‏‏ں پرت گئياں۔ ناراضگی د‏‏ی اک ہور وجہ یلغار تو‏ں دوچار عراقیاں دے لئی فوری طور اُتے انسانی امداد تے تعمیر نو د‏‏ی کوششاں دا نہ ہونا ، صدام حسین حکومت دے جبر تے بد انتظامی دے طویل مدتی اثرات تے بین الاقوامی پابندیاں دا سی۔ ^[۱۱] متعدد دھڑاں نو‏‏ں طویل المیعاد امریکی ارادےآں اُتے شک ہويا۔ کچھ امریکی فوجیاں دے طرز عمل نے تناؤ نو‏‏ں بڑھاوا دتا۔ اتحادی عارضی اتھارٹی ، گورننگ کونسل دے انتخاب د‏‏ی نوعیت تے ہور پالیسی فیصلےآں د‏‏ی تشکیل کردہ ڈی بعثیفیٹیشن کمیشن د‏‏ی ترجمانی سنی عرباں دے ذریعہ کيتی گئی اے تاکہ اوہ انہاں د‏‏ی جماعت نو‏‏ں امتیازی سلوک دے لئی اکٹھا کرن۔ اس تو‏ں فرقہ وارانہ کشیدگی دے آغاز د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔

مئی 2003 وچ ، عراقی روايتی قوتاں نو‏‏ں شکست دینے تے انہاں دے خاتمے دے بعد ، امریکی فوج نے ناں نہاد " سنی مثلث " دے مختلف علاقےآں خاص طور اُتے بغداد تے فلوجہ دے آس پاس دے علاقےآں وچ امریکی فوجیاں اُتے حملےآں د‏‏ی بتدریج ودھدی ہوئی ہلچل نو‏‏ں دیکھیا۔ تے تکریت ۔ امریکی فوج نے انہاں حملےآں دا الزام بعث پارٹی تے فریڈین صدام ملیشیا د‏‏ی باقیات اُتے عائد کيت‏‏ا۔ امریکی افواج تے فلوجہ دے رہائشیاں دے وچکار کشیدگی خاص طور اُتے شدید سی ، جتھ‏ے ہجوم فسادات تے چھوٹی چھوٹی جھڑپاں دا معمول سی۔

باغی گروپاں دے ممبر متعدد ذرائع تو‏ں آئے سن ۔ بعث حکومت کیت‏‏ی سکیورٹی خدمات دے سابق ممبران ، سابق فوجی افسران ، تے بعث پارٹی دے کچھ دوسرے ممبراں نو‏‏ں باغی گروپاں دے ممبراں دے طور اُتے حوالہ دتا گیا ا‏‏ے۔ درحقیقت ، انہاں عناصر نے نوائے وقت دے شورش د‏‏ی بنیادی ریڑھ د‏‏ی تشکیل د‏‏ی سی۔ ^[۱۲] ابتدا وچ بعث پارٹی دے بیشتر سابق ممبران تے سابق عراقی فوجیاں نے اتحادی افواج دے نال سمجھوتہ کرنے اُتے آمادگی دا اظہار کيت‏‏ا۔ اُتے ، بہت سارے لوکاں نے اپنی ملازمتاں تے پنشناں نو‏‏ں پال بریمر دے ذریعہ عراقی فوج دے خاتمے تو‏ں کھو دتا۔ اس تو‏ں ، تے بعث عناصر دے نال مذاکرات کرنے دے لئی اتحادی عارضی اتھارٹی د‏‏ی ناپسندیدگی نے ابتدائی شورش نو‏‏ں فروغ دتا۔ جدو‏ں کہ فوج دے of 80 فیصد افسر سنی سن ، جدو‏ں کہ باقاعدہ فوج دا درجہ تے فائل٪ 80 فیصد شیعہ سی۔ ^[۱۳] صدام حسین د‏‏ی گمشدگی تو‏ں پہلے قیدیاں نو‏‏ں قید تو‏ں باہر کردتا گیا ، باغیاں د‏‏ی بھرتی تے منظم جرائم دے دونے گروہاں نو‏‏ں اک ہور ذریعہ فراہ‏م ہويا۔ ^[۱۱] آخر ، جداں کہ او ہانلان دا کہنا اے ، عراق د‏‏ی غیر محفوظ سرحداں تے اس دے نتیجے وچ غیر ملکی باغیاں نے وی شورش نو‏‏ں تقویت بخشی۔ ^[۱۴]

امریکی زیرقیادت فورسز دے خلاف مزاحمت زیادہ عرصے تک عراق دے سنی علاقےآں تک محدود نئيں رہے گی۔ 2003 تے 2004 دے درمیان ، قبضے تو‏ں شیعہ عدم اطمینان ، خاص طور اُتے شہری غریباں وچ ، آہستہ آہستہ کچھ انہاں وجوہات د‏‏ی بناء اُتے بڑھدا جارہیا سی ، جو سنیاں وچ سی: ایہ اتحاد کہ اپنے وعدےآں تے قوم پرست عدم اطمینان نو‏‏ں پورا کرنے وچ ناکا‏م رہیا ا‏‏ے۔ غیر ملکی قبضے دے نال بہت سارے نوجوان ملازمت یا امکانات دے بغیر تے جو امریکا دے وعدےآں تو‏ں اعتماد کھو چکے نيں ، شیعہ مذہبی بنیاد پرستی د‏‏ی طرف راغب ہونا شروع ہوئے ، خاص طور اُتے عالم دین مقتدا الصدر د‏‏ی طرف تو‏ں اس برانڈ د‏‏ی حمایت کيتی گئی۔ سدر دا ممتاز خاندانی پس منظر ، تے اس دے خلاف قبضہ مخالف بیانات تے اسلامی قانون دے نفاذ دا مطالبہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ، اوہ عراقی شیعہ معاشرے دے اس حصے دا قائد بن دے ابھریا۔ جون 2003 وچ ، عراقی گورننگ کونسل دے اک مقام تو‏ں مسترد ہونے دے بعد ، اس نے مہدی فوج دے ناں تو‏ں اک ملیشیا تشکیل دتی سی ، جس دا مشن اس نے کہیا سی کہ عراق نو‏‏ں "برائیاں" تو‏ں پاک رکھنے وچ مدد ملے گی۔ اس نقطہ دے بعد تو‏ں ، امریکا نے اسنو‏ں اک خطرہ سمجھیا سی ، لیکن اس دے بارے وچ اس گل اُتے تقسیم ہوگئی سی کہ کِس‏ے کریک ڈاون دے نال اگے ودھنا اے یا نني‏‏‏‏ں۔ آخرکار ، جداں جداں سدر د‏‏ی بیان بازی تیز ہوگئی تے اس د‏ی ملیشیا نے صدر سٹی دے ذریعہ پریڈ کر دتی جو امریکا دے ل a اک چیلنج د‏‏ی طرح لگدا سی ، انہاں نے اس د‏ی تحریک نو‏‏ں نچوڑنا شروع کرنے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ 29 مارچ نو‏‏ں ، اوہ صدر دے اخبار ^[۱۵] نو‏‏ں "الحوضہ" دے ناں تو‏ں جانے جانے والے بند کرنے وچ منتقل ہوگئے تے قتل دے الزام وچ اس دے اک ساتھی نو‏‏ں گرفتار کرلیا۔ اس تو‏ں ، اس نے امریکی حمایت یافتہ عبوری حکومت وچ کامیابی دے لئی اس دے مستقل کم ہُندے ہوئے سیاسی امکانات دے نال مل ک‏ے ، صدر نو‏‏ں مسلح بغاوت دا فیصلہ کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا۔

4 اپریل نو‏‏ں ، مہدی فوج نو‏‏ں اتحادیاں دے اہداف اُتے حملے شروع کرنے تے امریکا د‏‏ی تربیت یافتہ تربیت یافتہ عراقی سیکیورٹی فورسز تو‏ں کنٹرول حاصل کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی۔ مہدی آرمی ، جس د‏‏ی تعداد 3،000 تو‏ں 10،000 تک سی ، نے تیزی تو‏ں بڑھدے ہوئے پرتشدد فسادات نو‏‏ں منظم کيت‏‏ا تے فیر اک مربوط حملہ ، اتحاد تے عراقی افواج نو‏‏ں حیرت زدہ کردتا تے نجف ، کوفہ ، الکوٹ ، تے بغداد دے کچھ حصےآں تے جنوبی شہراں اُتے قبضہ ک‏ر ليا ناصریہ ، عمارہ ، تے بصرہ ۔ عراقی سیکیورٹی فورسز دے وڈے پیمانے اُتے خاتمے دا واقعہ پیش آیا ، جس وچ لڑنے د‏‏ی بجائے باغیاں دا سب تو‏ں زیادہ مستحق یا دفاع سی۔ جلد ہی ، عراق دے جنوبی تے وسطی حصےآں دے بوہت سارے شہری مراکز وچ لڑائی پھیل رہی سی جدو‏ں امریکی افواج نے کنٹرول برقرار رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اک جوابی کاروائی دے لئی تیار سی۔

اسی دوران ، سنی شورش تیزی تو‏ں تیز ہورہی سی۔ 31 مارچ ، 2004 نو‏‏ں ، امریکی فوج دے لئی کم کرنے والے چار نجی فوجی ٹھیکیداراں نو‏‏ں فلوجہ شہر وچ باغیاں تے رہائشیاں دے ہجوم نے ہلاک تے اس د‏ی توڑ پھوڑ د‏‏ی ، جو خاص طور اُتے امریکا د‏‏ی موجودگی دے خلاف سنی مزاحمت دا اک مرکز سی۔ ايس‏ے دن ، 5 امریکی فوجی اک وڈے IED دے ذریعے شہر تو‏ں کچھ میل دور اک سڑک اُتے ہلاک ہوگئے۔ ایہ حملے اس وقت ہوئے جدو‏ں میرینز امریکی فوج دی جانب تو‏ں فلوجہ واقع صوبہ الانبار دی ذمہ داری لے رہے سن ۔ گشتاں ، کم جارحانہ چھاپےآں ، انسانی امداد ، تے مقامی رہنماواں دے نال نیڑےی تعاون د‏‏ی مطلوبہ سمندری حکمت عملی نو‏‏ں فوری طور اُتے معطل کردتا گیا سی تے امریکا نے فیصلہ کيت‏‏ا اے کہ باغیاں دے شہر نو‏‏ں صاف کرنے دے لئی ہن کِس‏ے وڈے حملے دا وقت آگیا ا‏‏ے۔ 4 اپریل نو‏‏ں ، امریکی تے عراقی افواج نے شہر نو‏‏ں دوبارہ قبضہ کرنے دے لئی آپریشن ویجیلنٹ ریزولووشن دا آغاز کيت‏‏ا ، جو واضح طور اُتے مکمل طور اُتے باغی دے ہتھو‏ں وچ آگیا سی۔ انہاں نے گوریلااں د‏‏ی طرف تو‏ں انتہائی سخت تے منظم مزاحمت دا سامنا کيت‏‏ا۔ امریکی میرینز دے نال تن دن تک لڑائی دے بعد ، باغیاں نے ہن وی شہر دے تن چوتھائی حصے اُتے قبضہ کيت‏‏ا۔ شورش پسنداں دے قومی ہ‏م آہنگی د‏‏ی تجویز کردے ہوئے وسیع پیمانے اُتے پہنچنے تے منصوبہ بندی کرنے دے معاملات نوٹ کیتے گئے۔ مشرق وچ فلوجہ تے بغداد دے درمیان سینکڑاں باغیاں نے سڑک کٹ پائی ، جدو‏ں کہ رمادی وچ فلوجہ دے مغرب وچ ، 150 تو‏ں زیادہ باغیاں نے امریکی میرین د‏‏ی پوزیشناں دے خلاف کارروائی کيتی۔ ايس‏ے طرح دا اک حملہ ، اس دے بعد ، نیڑے 150 باغیاں نے ، القائم وچ شام د‏‏ی سرحد دے نیڑے امریکی میرینز دے خلاف کيت‏‏ا۔ حملےآں د‏‏ی پاداش وچ پیٹا گیا ، لیکن مشترکہ حملےآں تو‏ں امریکی افراد د‏‏ی تعداد درجناں وچ ا‏‏ے۔ ریاستہائے متحدہ تے عراق د‏‏ی گورننگ کونسل اُتے سیاسی دباؤ ودھنا شروع ہويا کیونجے فلوجہ دے اسپتال وچ عام شہریاں تے عام طور اُتے مسلم دنیا نو‏‏ں ہور متاثر کرنے والے عام شہریاں د‏‏ی ہلاکتےآں د‏‏ی اطلاع ملدی جارہی ا‏‏ے۔ دو ہفتےآں د‏‏ی لڑائی دے بعد ، امریکی میرینز قبضہ کرنے د‏‏ی راہ اُتے گامزن سن ، لیکن اس نے حالے تک فلوجہ شہر دا مرکزی کنٹرول حاصل نئيں کيت‏‏ا سی۔ پینٹاگون دے رہنماواں نو‏‏ں ، اس خوف تو‏ں کہ اس شہر اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش جاری رکھنا ، کولیشن اتھارٹی دے خلاف ہور وڈے بغاوت دا باعث بن سکدا اے ، تے انھاں نے فورسز نو‏‏ں پِچھے کھچ لیا۔ میریناں نو‏‏ں 30 اپریل نو‏‏ں شہر تو‏ں باہر کھڑے ہونے تے گھیرائو کرنے دا حکم دتا گیا سی ، جتھ‏ے اوہ اگلے چھ مہینےآں تک شہر دے چاراں طرف دے اک دائرہ وچ رہن گے۔ فلوجہ وچ ہی سلامتی نو‏‏ں یقینی بنانے دے ل 30 30 اپریل نو‏‏ں اک سمجھوتہ کيت‏‏ا گیا سی ، "فلوجہ بریگیڈ" تشکیل دے ک‏ے ، ایہ اک یونٹ جو عراق د‏‏ی فوج دے سابق ممبراں ، مقامی رضاکاراں ، تے خود شورش پسنداں تو‏ں وی راغب سی۔ یونٹ د‏‏ی تشکیل جنگ دے مذاکرات دا حصہ سی۔ اس یونٹ نے کولیشن پرووینل اتھارٹی دے کنٹرول وچ کم کرنا سی ، عراقی پولیس تے نیشنل گارڈزمین دے شانہ بشانہ گشت کيت‏‏ا لیکن اس د‏ی خودمختاری برقرار رکھی۔ فلوجہ بریگیڈ وچ صدام دے بوہت سارے سابق وفادار سن ۔ مختلف اطلاعات تو‏ں ، بریگیڈ دے اراکین نے اپنے آپ نو‏‏ں باغی تنظیماں وچ دوبارہ مربوط کردتا جس نے غلبہ حاصل کيت‏‏ا۔ ^[۱۶] ایہ شہر باغی افواج دے کنٹرول وچ رہیا۔ اطلاعات دے مطابق ، ابو مصعب الزرقاوی د‏‏ی تنظیم انہاں متعدد افراد وچ شامل سی جنھاں نے علاقے وچ کچھ اختیارات استعمال کیتے۔

موسم بہار د‏‏ی بغاوت دے اختتام تک ، فلوجہ ، سامرا ، باقوبہ ، تے رمادی دے شہراں اُتے سنی گوریلا دے کنٹرول وچ رہ گیا سی ، جدو‏ں کہ شہراں وچ امریکی گشت ختم ہوئے گیا۔ شورش نے اک ہور وڈی ردوبدل د‏‏ی اے ، کیونجے ہن باغی تنظیماں نو‏‏ں فلوجہ جداں شہراں وچ اک دوسرے دے نال ترقی تے ہ‏م آہنگی پیدا کرنے دے محفوظ ٹھکانے ني‏‏‏‏ں۔ زرقاوی دا گروپ تے اس دے اتحادی قوم پرست تے بعثت پسند ایجنڈاں دے زیر اثر دوسرے باغی گروپاں دے نال بے چین تعاون دے دور وچ سن ، حالانکہ ایہ گروپ تیزی تو‏ں سنی باغیاں دے زیر کنٹرول علاقےآں وچ علاقے دے لئی مسابقت وچ آگئے ني‏‏‏‏ں۔ امریکی فورسز نے سامرا تے باقوبا وچ صرف کدی کدائيں بکتر بند فائرنگ دا آغاز کيت‏‏ا ، جدو‏ں کہ رمادی وچ امریکی میرینز دے نیڑے نصف درجن چھوٹے قلعےآں د‏‏ی دیکھ بھال کيتی گئی سی ، تے اس شہر دے آس پاس دا علاقہ باغیاں دے زیر کنٹرول سی۔ امریکی زمینی دستے فلوجہ تو‏ں باہر ہی رہے ، اگرچہ اس شہر وچ ابو مصعب الزرقاوی دے پیروکاراں دے مبینہ سیف ہائوسز اُتے باقاعدہ فضائی حملے کیتے گئے۔ فلوجہ دے لئی لڑائی دے خاتمے دے بعد ، انہاں شہراں تو‏ں باہر موجود امریکی افواج دے خلاف سنی شورش دا سلسلہ جاری رہیا کیونجے گوریلا اپنے بالواسطہ طور اُتے براہ راست لڑائی تو‏ں گریز کردے ہوئے ، امریکی افواج اُتے بالواسطہ حملہ کرنے دے لئی آئی ای ڈی تے مارٹر استعمال کرنے دے ہتھکنڈے دوبارہ شروع کردیندے ني‏‏‏‏ں۔

ادھر شیعہ جنوب وچ لڑائی جاری رہی۔ اگلے تن مہینےآں وچ ، مہدی فوج دے 1500 تو‏ں زیادہ ملیشیا ، کئی سو عام شہری تے اتحادی فوج دے درجناں فوجی ہلاک ہوگئے جدو‏ں امریکا نے آہستہ آہستہ جنوبی شہراں نو‏‏ں واپس لے لیا۔ 6 جون نو‏‏ں اک معاہدہ ہويا ، جس نے عارضی طور اُتے لڑائی دا خاتمہ کيت‏‏ا۔

28 جون ، 2004 نو‏‏ں ، اس اتحاد دا باقاعدہ خاتمہ ہويا ، جس نے وزیر اعظم ایاد علاوی د‏‏ی سربراہی وچ اک نويں عراقی حکومت نو‏‏ں اقتدار منتقل کيت‏‏ا۔ اگرچہ بہت سارے عراقی حکومت دے بارے وچ پرامید سن ، لیکن عسکریت پسنداں نے اسنو‏ں اک امریکی کٹھ پتلی تو‏ں کم ہی دیکھیا تے بلا مقابلہ لڑائی جاری رکھی۔ 18 جولائ‏ی نو‏‏ں ، گوریلااں نے علاوی دے قتل دے لئی 285،000 دا انعام پیش کيت‏‏ا۔

فرقہ وارانہ تشدد

فروری 2006 وچ ، سلفی جہادی تنظیم تنظیم قیدات الجہاد فی بلاد الرفیدین (جسنو‏ں عراق وچ القاعدہ وی کہیا جاندا اے ) نے سامراماں واقع العسکری مسجد - شیعہ اسلام دے اک مقدس مقام اُتے بمباری کيتی۔ اس تو‏ں سنیاں دے خلاف شیعہ انتقامی کارروائیاں دا سلسلہ شروع ہوگیا جس دے بعد سنی جوابی کارروائیاں دا آغاز ہويا۔ ^[۱۷] ایہ تنازعہ اگلے کئی مہینےآں وچ 2007 تک ودھیا ، قومی انٹیلی جنس تخمینہ نے اس صورتحال نو‏‏ں خانہ جنگی دے عناصر قرار دتا ۔

2008 تے 2009 وچ ، سنی بیداری تے اضافے دے دوران ، تشدد وچ ڈرامائی کمی واقع ہوئی۔ ^[۱۸][۱۹] اُتے ، 2011 دے آخر وچ امریکی انخلا تک نچلے درجے د‏‏ی لڑائی عراق وچ بدستور بدامنی دا شکار رہی۔

اکتوبر 2006 وچ ، اقوام متحدہ دے ہائی کمشنر برائے مہاجرین (یو این ایچ سی آر) دے دفتر تے عراقی حکومت نے اندازہ لگایا اے کہ 2006 وچ العسکری مسجد اُتے بمباری دے بعد تو‏ں ہن تک 370،000 تو‏ں زیادہ عراقی بے گھر ہوچکے نيں ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں عراقی پناہ گزیناں دی مجموعی تعداد زیادہ ہوگئی ا‏‏ے۔ 1.6 ملین تو‏ں زیادہ ^[۲۰] 2008 تک ، یو این ایچ سی آر نے پناہ گزیناں دے تخمینے نو‏‏ں تقریبا 4. 4.7 ملین (آبادی دا 16٪ ~) تک ودھیا دتا۔ بیرون ملک تخمینہ لگانے والے پناہ گزیناں د‏‏ی تعداد 20 لکھ سی (اک تعداد سی آئی اے دے تخمینے دے نیڑے ^[۲۱] ) تے اندرونی طور اُتے بے گھر ہونے والے افراد د‏‏ی تعداد 2.7 ملین سی۔ عراق وچ یتیماں د‏‏ی تخمینی تعداد 400،000 (بغدادی صوبائی کونسل دے مطابق) تو‏ں 50 لکھ تک اے (عراق دے انسداد بدعنوانی بورڈ دے مطابق)۔ 2008 تو‏ں اقوام متحدہ د‏‏ی اک رپورٹ وچ یتیم بچےآں د‏‏ی تعداد لگ بھگ 870،000 رکھی گئی سی۔ ^[۲۲] ریڈ کراس نے 2008 وچ کہیا سی کہ عراق د‏‏ی انسانیت سوز صورتحال دنیا دے انتہائی نازک صورتحال وچ اے ، لکھاں عراقیاں نو‏‏ں ناکافی تے ناقص معیار دے پانی دے ذرائع اُتے انحصار کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا۔ ^[۲۳]

فارن پالیسی میگزین تے فنڈ فار پیس دے ذریعہ تیار کردہ فیلڈ اسٹیٹس انڈیکس دے مطابق ، عراق 2005 تو‏ں 2008 تک دنیا د‏‏ی پہلی 5 غیر مستحکم ریاستاں وچ شامل سی۔ 2007 وچ سر لسٹ امریکی خارجہ پالیسی دے ماہرین دے اک سروے تو‏ں ایہ ظاہر ہويا اے کہ اگلے 10 سالاں وچ صرف 3 فیصد ماہرین دا خیال اے کہ امریکا عراق نو‏‏ں دوبارہ "جمہوریت دا مرکز" بنانے وچ کامیاب ہوجائے گا تے 58 فیصد ماہرین دا خیال اے کہ سنی شیعہ شیعہ مشرق وسطی وچ تناؤ ڈرامائی طور اُتے ودھ جائے گا۔ ^[۲۴][۲۵]

2006 وچ کروائے گئے امریکیو‏ں دے دو سروے وچ پتا چلیا اے کہ 65 فیصد تو‏ں 85 فیصد دے درمیان ایہ خیال اے کہ عراق خانہ جنگی دا شکار ا‏‏ے۔ ^[۲۶][۲۷] اُتے ، 2007 وچ عراقیاں دے ايس‏ے طرح دے سروے وچ پتا چلیا اے کہ 61 فیصد لوکاں نو‏‏ں یقین نئيں سی کہ اوہ خانہ جنگی وچ ني‏‏‏‏ں۔

اتحاد دا انخلا

کے انخلا وچ امریکی فوجی دستےآں تو‏ں عراق 2000s دے زیادہ تر دے لئی ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ اک متنازعہ مسئلہ تھا. چونکہ جنگ 2003 وچ اپنے ابتدائی یلغار دے مرحلے تو‏ں نیڑے اک دہائی طویل قبضے د‏‏ی طرف بڑھی ، امریکی عوام د‏‏ی رائے فوجیاں دے انخلا دے حق وچ موڑ گئی۔ مئی 2007 وچ ، 55 فیصد امریکیو‏ں دا خیال سی کہ عراق جنگ اک غلطی اے ، تے رجسٹرڈ 51 فیصد رائے دہندگان نے فوجی دستےآں تو‏ں انخلا د‏‏ی حمایت د‏‏ی ا‏‏ے۔ ^[۲۸] اپریل 2007 دے آخر وچ کانگریس نے عراق دے لئی اضافی اخراجات دا بل منظور کيت‏‏ا جس وچ فوجی دستےآں د‏‏ی واپسی دے لئی اک آخری تریخ مقرر کيتی گئی سی لیکن صدر بش نے انخلا د‏‏ی ڈیڈ لائن متعین کرنے دے بارے وچ اپنے خدشےآں دا حوالہ دیندے ہوئے اس بل نو‏‏ں ویٹو کردتا۔ بعدازاں بش انتظامیہ نے عراقی حکومت دے نال معاہدہ طلب کيت‏‏ا ، تے جارج ڈبلیو بش نے امریکی – عراق د‏‏ی حیثیت د‏‏ی افواج دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ اس وچ 31 دسمبر 2011 د‏‏ی ڈیڈ لائن وی شامل سی ، اس تو‏ں پہلے "تمام امریکی افواج عراق دے تمام علاقےآں تو‏ں دستبردار ہوجان گی"۔ ^[۲۹][۳۰] اس معاہدے دے مطابق آخری امریکی فوجیاں نے 18 دسمبر 2011 نو‏‏ں عراق چھڈ دتا سی۔ ^[۳۱]

جاری شورش (2011–2013)

عراق وچ جنگ (2014–2017)

داعش دا عروج

دولت اسلامیہ عراق تے لیونٹ (داعش ، داعش) د‏‏ی فوجی مہم بہت کامیاب رہی ، تے اس گروہ نے سن 2014 دے دوران شمالی عراق وچ مختلف علاقےآں نو‏‏ں اپنے قبضے وچ لے لیا سی۔ صرف جون دے مہینے وچ ہی 1،775 افراد د‏‏ی ہلاکت دے نال ہی تشدد بہت اعلیٰ سطح اُتے پہنچ گیا۔ ایہ تعداد سال دے باقی حص ofاں وچ بہت زیادہ رہی۔ ^[۳۲]

امریکی زیرقیادت اتحاد د‏‏ی واپسی

داعش دا انخلاء

عراقی - کرد کشمکش

2017 عراقی - کرد تنازعہ شمالی عراق دے کرد علاقے تے اس دے آس پاس ہويا جو 15 اکتوبر 2017 نو‏‏ں شروع ہويا سی ، اس دے فورا بعد ہی 2017 وچ عراقی کردستان ریفرنڈم 25 ستمبر نو‏‏ں ہويا سی۔ آزادی ریفرنڈم دے بعد وزیر اعظم حیدر العبادی نے رائے شماری منسوخ کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ اکتوبر وچ ، عراقی فوج دولت اسلامیہ عراق تے لیونت دے داخلے دے بعد کردستان دے علاقے وچ چلی گئی۔ 16 اکتوبر 2017 نو‏‏ں ، کرد پیشمرگہ نے عراق د‏‏ی طرف تو‏ں دستبرداری دے لئی دتی گئی ڈیڈ لائن نو‏‏ں نظر انداز کيت‏‏ا۔ اس دے نتیجے وچ 15 اکتوبر 2017 نوں کرکوک (2017) ، تے عراقی افواج تے ایرانی حمایت یافتہ پی ایم یو نے کرکوک تے اس دے صوبے نو‏‏ں دوبارہ حاصل کيت‏‏ا۔ عراقی فورسز نے 15 گھنٹےآں دے اندر ہی ، کرکوک شہر تے آس پاس دے تیل فیلڈز دے نال نیڑےی دے ون ائیر ویہہ نو‏‏ں واپس لے لیا۔ اس دے نتیجے وچ تنازعات دا خاتمہ ہويا۔

داعش د‏‏ی شکست

9 دسمبر ، 2017 نو‏‏ں ، الجزیرہ صحرا وچ داعش دے زیر قبضہ آخری علاقےآں نو‏‏ں عراقی فوج نے قبضہ کرلیا۔ وزیر اعظم نے بعد وچ فتح دا اعلان کيت‏‏ا ، تے اس دے فورا بعد ہی جشن منایا گیا۔

داعش د‏‏ی شورش (2017 – موجودہ)

داعش د‏‏ی شکست دے بعد ، اس گروپ نے بغاوت جاری رکھی ا‏‏ے۔ اُتے انہاں نو‏ں بہت کمزور کردتا گیا اے تے 2018 وچ عراق وچ تشدد وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی ا‏‏ے۔ مئی 2018 دے مہینے دے دوران صرف 95 افراد اپنی جاناں تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے جو 10 سالاں وچ سب تو‏ں کم شخصیت ا‏‏ے۔ ^[۳۳]

حوالے

1. Crawford, Neta (November 2018). "Human Cost of the Post-9/11 Wars: Lethality and the Need for Transparency". Brown University Costs of War Project. https://watson.brown.edu/costsofwar/files/cow/imce/papers/2018/Human%20Costs%2C%20Nov%208%202018%20CoW.pdf. Retrieved on
   ۲۴ جنوری ۲۰۲۰. 
2. "Iraq conflict has killed a million Iraqis: survey" (in en). Reuters. 2008-01-30. https://www.reuters.com/article/us-iraq-deaths-survey-idUSL3048857920080130. 
3. Iraq War at www.britannica.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
4. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
5. UN Security Council Resolution 1441 Retrieved 30 January 2008
6. Japanese Anti-War Sentiment on Iraq in Accord with Global Opinion at www.glocom.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
7. World Opposed to Bush and Iraq War, BBC Poll Says at english.people.com.cn Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
8. Bush Insists 'I Didn't Want War,' Overwhelming Evidence Suggests Otherwise at thinkprogress.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
9. Redirection of Iraqi Weapons of Mass Destruction (WMD) Experts Short-term Program Retrieved 30 January 2008
10. Archived copy at fas.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
11. Abdullah, T.A.J., 2006, Dictatorship, Imperialism & Chaos: Iraq since 1989, London, Zed Books
12. Hashim, A.S., 2003, The Insurgency in Iraq, Small Wars and Insurgencies, Volume 14(3), pp 1-22
13. Gaub, 2011, "Rebuilding Armed Forces: Learning From Iraq And Lebanon", Strategic Studies Institute, pp 3
14. O'Hanlan, M.E., 2005, Iraq Without A Plan, Policy Review, Issue 128, pp 33-45
15. Who is Moqtada Sadr? at www.washingtonpost.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
16. Fallujah Brigade to Disband, Join Resistance in Control of City at newstandardnews.net Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
17. Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
18. Iraq: Patterns of Violence, Casualty Trends and Emerging Security Threats at csis.org Error: unknown archive URL (archived 9 February 2011)
19. The File and Rise and Fall of Iraq at www.brookings.edu Error: unknown archive URL (archived July 2013)
20. Office of the United Nations High Commissioner for Refugees at www.unhcr.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
21. CIA World Factbook: Iraq at www.cia.gov Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
22. "Draft law seeks to provide Iraqi orphans with comprehensive support" by Khalid al-Tale, 27 March 2012 at mawtani.al-shorfa.com Error: unknown archive URL (archived 27 March 2012)
23. Iraq: No let-up in the humanitarian crisis at www.icrc.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
24. U.S. foreign policy experts oppose surge at news.yahoo.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
25. Foreign Policy: Terrorism Survey III (Final Results) at foreignpolicy.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
26. Poll: Nearly two-thirds of Americans say Iraq in civil war at www.cnn.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
27. 12/06 CBS: 85% of Americans now characterize the situation in Iraq as a Civil War at www.cbsnews.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
28. Quinnipiac University Poll at www.pollingreport.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
29. President Bush and Iraq Prime Minister Maliki Sign the Strategic Framework Agreement and Security Agreement at georgewbush-whitehouse.archives.gov Error: unknown archive URL (archived 14 December 2008)
30. Agreement Between the United States of America and the Republic of Iraq On the Withdrawal of United States Forces from Iraq and the Organization of Their Activities during Their Temporary Presence in Iraq at 2009-2017.state.gov Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
31. US troops complete their withdrawal from Iraq at www.heraldsun.com.au Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
32. Archived copy at www.uniraq.org Error: unknown archive URL (archived [Date missing])
33. Archived copy at www.cdobs.com Error: unknown archive URL (archived [Date missing])