شیخ مرتضی انصاری (1214۔1281 ھ)، شیخ انصاری دے نام توں معروف تیرہويں صدی دے شیعہفقہاء وچوں سن تے صاحب جواہر دے بعد مرجعیت عامہ دے منصب اُتے فائز سن ۔[۱]
شیخ انصاری نوں خاتم الفقہاء والمجتہدین لقب دتا گیا سی ۔ انہاں نے علم اصول وچ جدید روشاں نوں متعارف کردے ہوئے علم فقہ نوں اک نويں مرحلے وچ وارد کیتا۔ رسائل تے مکاسب محرمہ انہاں دی اہم ترین کتاباں وچوں نيں۔ ایہ کتاباں شیعہ حوزات علمیہ دے درسی نصاباں وچ شامل اے۔ انہاں دے بعد آنے والے علماء انہاں دے پیرو تے شجے محسوب ہُندے نيں۔ انہاں دیاں کتاباں وی محقق حلی، علامہ حلی تے شہید اول دی کتاباں دی طرح ہمیشہ محققین دی توجہ دا مرکز بنی رہی نيں تے بہت سارے محققین نے انہاں کتاباں اُتے حاشیے وی لکھے نيں۔[۲]
شیخ انصاری نے سنہ ۱۲۸۱ ہجری وچ نجف وچ وفات پائی تے امام علی (ع) دے روضہ اطہر وچ مدفون نيں۔[۳]
نسب، ولادت تے وفات
شیخ انصاری 18 ذی الحجہ، عید غدیر دے دن سنہ ۱۲۱۴ ہجری نوں ایران دے شہر دزفول وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والدین نے انہاں دی تاریخ ولادت عید غدیر دے دن ہونے دی وجہ توں انہاں دا نام مرتضی رکھیا۔ انہاں دا نسب پیغمبر اکرم (ص) دے جلیل القدر صحابیجابر بن عبداللہ انصاری توں جا ملدا اے۔[۴]
ان دے والد محمد امین (متوفی سنہ ۱۲۴۸ ہجری) اک پرہیزگار عالم تے دینی مبلغ سن ۔ انہاں دی والدہ شیخ یعقوب بن شیخ احمد بن شیخ شمس الدین انصاری دی بیٹی سن۔ آپ اک پرہیزگار تے متعبد خاتون سن تے آپ نے نماز شب نوں آخر عمر تک ترک نئيں کیتا۔ زندگی دے آخر وچ اوہ نابینا ہو گئی سن اس لئے شیخ انصاری انہاں دے لئی نماز تہجد دے مقدمات فراہم کردے سن حتی ضرورت دے موقع اُتے انہاں دے لئی وضو دا پانی وی گرم کردے سن ۔حوالےدی لوڑ؟
شیخ انصاری دی ولادت توں پہلے انہاں دی والدہ نے اک رات امام صادق (ع) نوں عالم رؤیا وچ دیکھیا کہ سونے دی ملمع کاری شدہ اک قرآن انہاں نوں دتا تعبیر خواب دے ماہرین نے اس خواب نوں اک بلند پایہ تے صالح فرزند توں تعبیر کیتا۔ آپ توں نقل ہويا اے کہ آپ ہمیشہ کوشش کردی سن کہ اپنے بچے نوں دودھ پلاندے وقت با وضو ہويا رہیاں۔ آپ نے سنہ ۱۲۷۹ ھ وچ نجف اشرف وچ وفات پائی۔حوالےدی لوڑ؟
شیخ انصاری نے 18 جمادی الثانی سنہ ۱۲۸۱ ہجری نوں نجف وچ وفات پائی تے حرم امام علی (ع) وچ دفن ہوئے۔حوالےدی لوڑ؟
تعلیم
شیح انصاری نے بچپن ہی وچ قرآن تے اسلامی تعلیمات توں آشنا ہوگئے۔ قرآن تے ادبیات عرب دے بعد انہاں نے فقہ اوراصول اپنے چچا زاد بھائی شیخ حسین انصاری توں حاصل کيتی تے جوانی دے عمر وچ انہاں دو علوم وچ اجتہاد دے درجے تک پہنچ گئے۔ تقریبا 20 سال دی عمر وچ اپنے والد دے ہمراہ عتبات عالیات دی زیارت دے لئی عراق دا سفر کیتا جتھے علاّمہ مجاہد توں آشنا ہوگئے تے انہاں دی اصرار اُتے کربلا وچ ہی مقیم ہوئے۔[۵]
شیخ انصاری نے کربلا وچ قیام دے دوران علاّمہ مجاہد تے شریف العلما دے دروس وچ شرکت کيتی تے انہاں توں بہت زیادہ علیم استفادہ کیتا۔ اس دے بعد والی بغداد دی جانب توں کربلا اُتے حملہ کرنے دے سبب شیخ انصاری عراق توں ایران واپس تشریف لے آئے۔[۶] لیکن اک سال دے بعد دوبارہ کربلا تشریف لے گئے تے تقریبا دو سال تک دوبارہ شریف العلماء دی شاگردی اختیار کيتی۔ اس دے بعد نجف اشرف وچ اک سال تک شیخ موسی کاشف الغطا توں استفادہ کیتا پھر اس دے بعد دوبارہ ایران واپس آگئے۔
اس بار انہاں نے تن یا چار سال دی مدت تک کاشان وچ بلند پایہ عالم دین ملا احمد نراقی دی شاگردی اختیار کيتی۔ کاشان وچ درس و تدریس دے دوران اصفہان وچ حجت الاسلام شفتی توں ملاقات کيتی۔ آخر کار شیخ انصاری سنہ۱۲۴۹ نوں دوبارہ نجف اشرف مشرف ہوئے تے کئی سال تک شیخ علی بن جعفر کاشف الغطاء دی شاگردی دی ایويں اوہ اجتہاد دے عظیم درجے تک پہنچ گئے۔[۷]
اساتذہ
شیخ انصاری نے متعددی اساتذہ توں کسب فیض کیتا جنہاں دے نام درج ذیل نيں:
شیخ حسین انصاری دزفولی (17 سالگی تک صاحب ریاض دے شاگرد رہے۔)[۸]
سید محمد مجاہد (وحید بہبہانی دے شاگرد وچوں سن ) شیخ انصاری نے اٹھارہ سال دی عمر وچ دو سال تک انہاں توں کسب فیض کیتا۔[۹]
سنہ ۱۲۶۲ ھ وچ شیعاں دی مرجعیت عامہ آیت اللہ شیخ محمد حسن صاحب جواہر دی طرف منتقل ہوئی۔ انہاں نے سنہ ۱۲۶۶ ھ نوں اپنی عمر دے آخری لمحات وچ شیعہ بلند پایہ علماء دے سامنے شيخ انصاري توں مخاطب ہو کے کہیا:
ہذا مرجعکم من بعدی: میرے بعد ایہ تواڈے مرجع نيں۔[۱۴]
شیخ انصاری نے شیخ علی کاشف الغطا، انہاں دے بھائی شیخ حسن کاشف الغطا تے شیخ محمد حسن صاحب جواہر دے بعد حوزہ علمیہ نجف دی سرپرستی نوں ۱۲۶۶ توں ۱۲۸۱ یعنی ۱۵ سال تک سنبھالی تے شیعیان جتھے انہاں دی تقلید کردے سن ۔
علمی میدان وچ شیخ دی جدّت
شیخ انصاری دی شہرت اصول فقہ وچ انہاں دی جدّت دی وجہ توں اے، تے شیخ انصاری دی تحریر تے قدرت تحلیل دی وجہ توں علم فقہ اک نويں مرحلے وچ داخل ہو گیا۔ انہاں دے فقہی تے اصولی ابتکارات وچوں بعض ایہ نيں: نظریہ انسداد باب علم دی نفی، نظریہ مصلحت سلوکیہ، نظریہ حکومت و ورود، اسی طرح اصول فقہ وچ حجت دی بحث وچ تغییرات ایجاد کرنا تے اسنوں استحکم بخشنا وغیرہ وی شیخ انصاری دے ابتکارات وچوں نيں۔[۱۵][۱۶]
فضائل اخلاقی
شیخ اعظم علمی قابلیت خاص کر فقہ تے اصول وچ صاحب نظر ہونے دے نال نال دوسری کئی جہات وچ وی اپنی مثال آپ سن ۔ اخلاق، عرفان تے تقوا وچ اوہ اک عظیم مقام اُتے فائز سن تے انہاں دی احتیاط تے تواضع بولی زد خاص و عام سن ۔
مرجعیت قبول کرنے توں انکار
کہیا جاندا اے کہ صاحب جواہر دی جانب توں انہاں نوں اپنا جانشین معرّفی کرنے تے باقی تمام فقہاء دی جانب توں وی آپ دی مرجعیت نوں قبول کرنے دے بعد وی خود شیخ نے اس منصب نوں قبول کرنے توں انکار کیتا تے کہیا سعید العلماء مازندرانی جو اس وقت مازندران وچ نيں میرے توں اعلم نيں۔ اس بنا اُتے انہاں نے سعید العلما دے لئی اک خط لکها جس وچ اس گل کيتی طرف اشارہ کیتا کہ جدوں اسيں دونے شریف العلما دی کلاس وچ جاندے سن تو اس وقت انہاں دے دروس نوں میرے توں زیادہ آپ سمجھدے سن لہذا آپ نوں مرجعیت دے منصب نوں قبول کرنا چاہئے۔ سعید العلما نے جواب وچ لکھیا کہ اگرچہ اس وقت میری ذہانت آپ توں زیادہ سی لیکن ہن وچ کافی عرصے توں علمی بحث و مباحثاں توں دور ہاں جدوں کہ آپ علمی میدان وچ تحقیق تے بحث و مباحثے وچ مشغول ہو لہذا اس منصب دے لئی میرے توں زیادہ آپ مناسب نيں۔ انہاں دے اس جواب دے بعد شیخ انصاری قانع ہو جاندے نيں تے مرجعیت نوں قبول کردے نيں۔[۱۷]
عراق توں ایران واپس آنے دے کچھ عرصے بعد شیخ انصاری نے ایران دے دوسرے علماء توں کسب فیض دی خاطر مختلف شہراں دی سفر دا ارادہ کیتا۔ لیکن شیخ انصاری دی والدہ جس نے کافی عرصہ بعد بیٹے نوں اپنے پاس پایی سی، نے شیخ نوں اس سفر دی اجازت نئيں دتی۔ شیخ انصاری نے والدہ دے احترام وچ کچھ مدت دے لئی اس سفر نوں مؤخر کیتا تاکہ والدہ نوں راضی کیتا جا سکے۔ کافی گفت و شنید دے بعد شیخ انصاری دی والدہ استخارہ کرنے اُتے راضی ہو جاندی نيں تے جدوں قرآن توں استخارہ نکالتی نيں تو ایہ آیت ظاہر ہُندی اے:
وَأَوْحَینَا إِلَی أُمِّ مُوسَی أَنْ أَرْضِعِیه فَإِذَا خِفْتِ عَلَیه فَأَلْقِیه فِی الْیمِّ وَلَا تَخَافِی وَلَا تَحْزَنِی إِنَّا رَادُّوه إِلَیکِ وَجَاعِلُوه مِنَ الْمُرْسَلِینَ(ترجمہ: تے اسيں نے مادر موسٰی دی طرف وحی دی کہ اپنے بچّہ نوں دودھ پلاؤ تے اس دے بعد جدوں اوہدی زندگی دا خوف پیدا ہو تو اسنوں دریا وچ ڈال دو تے بالکل ڈرو نئيں تے پریشان نہ ہو کہ اسيں اسنوں تواڈی طرف پلٹا دینے والے تے اسنوں مرسلین وچوں قرار دینے والے نيں۔)[۱۸]
اس دے بعد شیخ انصاری دی والدہ دی دل نوں قرار آجاندی اے تے اوہ شیخ انصاری نوں سفر اُتے جانے دی اجازت دے دیندی نيں۔حوالےدی لوڑ؟
زہد شیخ انصاری
باوجود ایہ کہ شیخ انصاری اپنے زمانے وچ شیعیان جتھے دی مرجعیت عامہ دے عہدے اُتے فائز سن تے اس وقت دے اعداد و شمار دے مطابق تقریبا 4 کروڑ شیعہ انہاں دی تقلید کردے سن تے دنیا دے گوشہ و کنار توں وجوہات شرعیہ انہاں دی خدمت وچ بھیجے جاندے سن، لیکن شیخ انصاری اک سادہ زندگی گزارتے سن تے کم توں کم اُتے قناعت کردے سن ۔ آپ انہاں وجوہات نوں مدارس دینیہ تے فقراء دی مالی معاونت اُتے خرچ کردے سن تے خود ہمیشہ اک فقیر دی مانند زندگی گزارتے سن ایتھے تک کہ زندگی دی ابتداء توں عمر دی آخری لمحات تک انہاں دی زندگی وچ کوئی تبدیلی نئيں آئی تے زہد دی آخری منزل اُتے زندگی گزارتے سن ۔ انہاں دے زہد دے حوالے توں کئی داستاناں نقل ہوئیاں نيں۔
انہاں نے اپنے بعد کوئی مال ارث وچ نئيں چھڈی تے جدوں اس دنیا توں چلے گئے تو انہاں دی کل جمع پونجی 17 تومان (ایرانی کرنسی) سن تے اِنّی مقدار وچ اوہ مقروض وی سن تے مذکورہ رقم نوں اس قرضہ نوں واپس کرنے دے لئی اکھٹا کیتا ہويا سی ۔ انہاں دے ورثاء دے پاس انہاں دی تجہیز و تکفین دے اخراجات وی نئيں سن تے اس زمانے دے اک مالدار شخص نے آپ دی تجہیز و تکفین دے اخراجات برداشت کيتے۔حوالےدی لوڑ؟
