بہاء الدین عاملی

شیخ
بہاء الدین عاملی
(عربی وچ: بهاء الدين محمد بن حسين العاملي)
پیدائشی نام	(عربی وچ: بهاء الدين محمد بن حسين العاملي)
جم	16 فروری 1547 [۱]  بعلبک [۲]
وفات	1 ستمبر 1621 (74 سال)[۳]  اصفهان [۴]
مدفن	مشهد ،  روضہ امام علی رضا
شہریت	صفوی سلطنت
مناصب
شیخ الاسلام در اصفہان [۵]
دفتر وچ ۱۵۷۶  – ۱۶۰۶
عملی زندگی
تلمیذ خاص	ملا صدرا [۲][۶]
پیشہ	ریاضی دان ،  تارہ گرو ،  لکھاری ،  راج ،  منجم ،  فلسفی ،  شاعر [۷]،  فقیہ ،  الٰہیات دان
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی ،  فارسی
شعبۂ عمل	ریاضی ،  فلکیات ،  فلاسفی ،  ادب ،  فقہ
باب اسلام
ترمیم

بہا الدین عاملی جنہاں دا نام محمد بن عزّ الدین حسین تخلص بہائی معروف بہ شیخ بہائی، فقیہ، محدّث، حکیم، دسويں تے گیارہویں صدی ہجری دے ریاضیدان تے ذوالفنون عالم و سائنس دان نيں۔ شیخ بہائی دی علمی تے ادبی کاوشاں دی تعداد 123 تک پہنچدی اے تے جامع عباسی، کشکول، موش و گربہ، نان و پنیر تے اربعین وغیرہ انہاں دی کاوشاں وچ شامل نيں۔

شیخ بہائی نے فن تعمیر دے حوالے تو‏ں وی متعدد آثار چھڈے نيں۔ اصفہان دا "مینار جنبان" (متحرک منارہ)، زایندہ رود نامی دریا دے پانی دی تقسیم دے لئی انجام یافتہ تعمیراتی منصوبہ، مسجد امام اصفہان دے گنبد دے نقشے دی تیاری تے شہر نجف اشرف دی بیرونی باڑ دے نقشے دی تیاری، انہاں ہی دے آثار وچو‏ں نيں۔ انہاں نے دنیا دے مختلف نقاط دا سفر کیتا تے شاہ عباس صفوی دے نال اصفہان تو‏ں مشہد مقدس دے مشہور تاریخی سفر وچ انہاں دے ہمراہ سن ۔ انہاں نے ایہ سفر پیدل طے کیتا سی ۔ ہور بہا الدین عاملی صفوی حکومت وچ اعلٰی ترین دینی منصب "شیخ الاسلامی" اُتے فائز رہ‏‏ے۔

شیخ بہائی

کوائف
لقب	شی بہائی
نسب	حارثی ہَمْدانی
آبائی شہر	بعلبک، لبنان
تاریخ وفات	1030 ھ ق
شریک حیات	دختر شیخ الاسلام شیخ علی منشار العاملی
اولاد	لا ولد
مذہب	شیعہ اثنا عشری
اطلاعات سیاسی
علمی و دینی معلومات
اساتذہ	ملاّ عبد اللہ یزدی، ملاّ علی مُذَہّب، ملاّ علی قائنی، ملاّ محمد باقر یزدی، شیخ احمد گچایی، شیخ عبد العالی کرکی، محمّد بن محمّد بن ابی اللّطیف مقدسی شافعی؛ انھاں نے میر محمد باقر داماد المعروف میر داماد تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ علوم غریبہ انہاں دے استاد محمود دہدار۔
شاگرد	محمد تقی مجلسی، فیض کاشانی، ملا صدرا، سید ماجد البحرانی، فاضل جواد، ملا حسن علی شوشتری، ملاّ خلیل بن غازی قزوینی، شیخ زین الدّین بن محمد (شہید ثانی دے پڑ پو‏تے)، ملاّ صالح مازندرانی، مجتہد کرکی، میرزا رفیعا وغیرہ۔
تالیفات	شیخ بہائی نے حدیث، ادعیہ و مناجات، اصول عقائد، اصول الفقہ، رجال و اجازات، عربی ادب و علوم، ریاضیات، حکمت و فلسفہ، علوم غریبہ اُتے متعدد کتب تالیف کيتیاں نيں۔

ولادت تے نسب

بہاء الدین العاملی ستاراں یا ستائیس ذوالحجۃ الحرام سنہ 953 ہجری نو‏‏ں (موجودہ لبنان دے شہر) بعلبک وچ پیدا ہوئے۔ آبائی پنڈ جبل عامل دا جَبَع یا جَباع^[۸]، نامی پنڈ سی ۔^[۹]

انہاں دے والد دا نام عزّ الدین حسین بن عبد الصمد الحارثی (متوفی' 984 ہجری)، شہید ثانی (متوفی' 966 ہجری) دے دوستاں تے شاگرداں وچو‏ں سن ۔

انہاں دا سلسلۂ امام علی (ع) دے صحابی حارث ہَمْدانی (متوفی' 65 ہجری) تک پہنچدا اے اسی بنا اُتے اوہ حارثی ہَمْدانی دے عنوان تو‏ں مشہور سن ۔

آپ دے سفر

بعلبک وچ پیدائش دے اک سال بعد اپنے خاندان دے ہمراہ جبل عامل چلے گئے۔ انہاں دے والد نے شہید ثانی دی شہادت دے بعد جبل عامل وچ شدید بد امنی محسوس دی چنانچہ صفوی بادشاہ شاہ طہماسب تے اصفہان دے شیخ الاسلام علی بن منشار کرکی (المعروف علی بن ہلال کرکی دی دعوت و ترغیب اُتے اپنا کنبہ لے ک‏ے اصفہان وچ آ بسے۔

وہ جبل عامل دے انہاں پہلے علماء وچو‏ں نيں جو ایران وچ شیعہ صفوی حکومت معرض وجود وچ آنے دے بعد ہجرت کرکے ایران آگئے۔^[۱۰]

سنہ 969 ہجری وچ شہر قزوین وچ شیخ بہائی دے تحریر کردہ اک قلمی نسخے وچ مرقوم اے کہ اوہ ایران آمد دے موقع اُتے 13 سالہ سن اُتے بعض ہور منابع نے^[۱۱] غلطی تو‏ں لکھیا اے کہ اوہ ست سال دی عمر وچ ایران آئے سن ۔

اصفہان وچ تن سال قیام دے بعد شاہ طہماسب نے اصفہان دے شیخ الاسلام شیخ علی منشار عاملی دی تجویز و تاکید اُتے، انہاں دے والد شیخ عز الدین حسین نو‏‏ں قزوین آنے دی دعوت دتی تے انہيں اس شہر دے شیخ الاسلام دے منصب اُتے تعینات کیتا تے شیخ بہائی نے وی اس شہر وچ مختلف علوم دا حصول جاری رکھیا۔

شیخ خود لکھدے نيں کہ ^[۱۲]، اوہ سنہ 971 ہجری وچ اپنے والد دے ہمراہ مشہد مقدس وچ سن ۔^[۱۳]

چند سال بعد انہاں دے والد ہرات دے شیخ الاسلام بنے مگر اوہ خود قزوین وچ ہی سن تے سنہ 979 ہجری تے 981 ہجری دے دوران انھاں نے اپنے والد نو‏‏ں اشعار لکھ کر روانہ کيتے جنہاں وچ انھاں نے والد دے دیدار تے شہر ہرات نو‏‏ں قریب تو‏ں دیکھنے دے دلی اشتیاق دا اظہار کیتا سی ۔^[۱۴] سنہ 983 ہجری نو‏‏ں انہاں دے والد قزوین واپس آئے شاہ تو‏ں سفر حج دی اجازت منگی تو شاہ نے انہاں نو‏ں اجازت دے دی مگر بہاء الدین العاملی نو‏‏ں انہاں دے نال سفر حج اُتے جانے تو‏ں روکیا تے انہاں نو‏ں مختلف علوم دی تدریس دا فریضہ سونپا۔^[۱۵]

شیخ بہائی سنہ 984 وچ بحرین وچ اپنے والد دے انتقال دے بعد^[۱۶] شاہ طہماسب دے حکم اُتے ہرات چلے گئے تے اپنے والد دی جگہ شیخ الاسلام دے عہدے اُتے فائز ہوئے۔ ایہ شیخ دا پہلا سرکاری منصب سی ۔^[۱۷]

شیخ نے اپنے سسر تے اصفہان دے شیخ الاسلام شیخ علی منشار العاملی دی وفات دے بعد اسی سال اصفہان دے شیخ الام دا عہدہ سنبھالا؛ چنانچہ شیخ عباس دے حکم اُتے شیخ بہائی کااصفہان دے شیخ الاسلام بننے دا مشہور قول درست نئيں اے کیونکہ شاہ عباس سنہ 996 ہجری وچ برسر اقتدار آئے سن، بلکہ شاہ اسمعیل ثانی (حکومت: 984 تا 985 ہجری) یا سلطان محمد خدا بندہ (حکومت 985 تا 995 ہجری) انہاں نو‏ں ایہ منصب عطا کیتا سی ؛ [حتی] ممکن اے کہ شاہ عباس صفوی نے وی دوبارہ اس عہدے اُتے انہاں دی تقرری دا حکم دتا ہوئے۔^[۱۸]

شیخ بہائی کچھ عرصہ بعد سفر حج دے شوق وچ شیخ الاسلامی تو‏ں کنارہ کش ہوئے تے اپنے طویل سفر دا آغاز کیتا تے سنہ 1025 ہجری وچ اصفہان لوٹ کر آئے تے اس دے بعد آخر عمر تک شاہ عباس دے نال رہ‏‏ے۔

انھاں نے اس سفر دے دوران عراق، حلب، شام، مصر، سراندیب، حجاز تے بیت المقدّس دے دورے کيتے تے اپنی اس سیاحت وچ بوہت سارے علماء تے صوفیہ دے اکابرین دی مصاحبت تو‏ں بہرہ مند ہوئے۔ شیخ بہائی اپنی اس طویل سیاحت وچ فقر تے درویشی دے لباس وچ مصروف سیر و سفر سن تے اسلامی مذاہب ہور ہور ادیان دے اکابرین دے نال بحث و مناظراں دا اہتمام کردے سن تے بعض مواقع اُتے تقیہ اختیار کردے سن ۔^[۱۹]

شیخ سنہ 991 ہجری وچ [بھی] سفر حج اُتے گئے تے واپسی اُتے سنہ 992 ہجری وچ تبریز آئے تے اک سال تک اس شہر وچ قیام کیتا۔^[۲۰]

انھاں نے اک بار جبل عامل دے علاقے کَرْک نوح دا دورہ کرکے شہید ثانی دے فرزند تے کتاب معالم الاصول دے مصنف، ابو منصور حسن بن زین الدین، ملقب بہ جمال الدین، مشہور بہ "صاحب معالم" (متوفی' 1011 ہجری) تو‏ں ملاقات دی ا‏‏ے۔.^[۲۱] انہاں دے آثار و تالیفات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ انھاں نے کاظمین، ہرات، آذربائیجان، قم تے شیروان دا سفر وی کیتا ا‏‏ے۔^[۲۲]

شاہ عباس صفوی دے نال مشہد دا سفر

شیخ بہائی دے اہ‏م تے تاریخی سفراں وچو‏ں اک شاہ عباس صفوی دے نال مشہد دا پیدل سفر ا‏‏ے۔ 25 ذی الحجہ سنہ 1008 ہجری نو‏‏ں شاہ عباس نے فتح خراسان دے شکرانے دے طور اُتے طوس تو‏ں پیدل، مشہد چلے گئے۔

تین سال بعد وی شیخ بہائی نے سنہ 1010 وچ نذر ادا کردے ہوئے اسی کیفیت تو‏ں پیدل اصفہان تو‏ں مشہد مقدس چلے گئے تے مشہد وچ تن مہینے قیام کیتا۔ شیخ بہائی غالبا انہاں دونے مواقع اُتے شاہ عباس دے ہمراہ سن ۔^[۲۳]

زوجہ تے اولاد

شیخ دی شریک حیات شیخ الاسلام شیخ علی منشار عاملی دی بیٹی تے اک عالمہ فاضلہ خاتون سن جنہاں نو‏ں والد دی وفات اُتے 4000 ہزار عمدہ کتب اُتے مشتمل کتب خانہ ورثے وچ ملیا سی تے شیخ بہائی نے مذکورہ کتب خانہ سنہ 1030 ہجری وچ وقف کردتا، اُتے شیخ بہائی دی وفات دے بعد ایہ کتب خانہ دیکھ بھال وچ غفلت دی وجہ تو‏ں ختم ہوگیا۔^[۲۴]

شیخ بہائی نے اپنی عمر دا زیادہ تر حصہ تنہا تے سفر تے سیاحت وچ گذارا اے چنانچہ اندازہ لگایا جاسکدا اے کہ انہاں دی کوئی اولاد نہ سی۔ زیادہ تر تاریخی منابع نے انہاں دی اولاد دا کوئی ذکر نہيں کیتا اے تے بعض نے انہيں بانجھ قرار دتا ا‏‏ے۔^[۲۵]

حصول تعلیم تے اساتذہ

قزوین وچ اس دور وچ اک فعال حوزہ علمیہ موجود سی تے شیخ بہائی نے زیادہ تر تعلیم اوتھے حاصل کيتی اے تے ہور تعلیم دے حصول دے لئے اصفہان چلے گئے نيں۔

شیخ بہائی دے سب تو‏ں پہلے ہور سب تو‏ں اہ‏م استاد انہاں دے والد شیخ عز الدین حسین سن جنہاں تاں انھاں نے تفسیر، حدیث تے عربی ادب تے کسی حد تک معقول (منطق و فلسفہ) دی تعلیم حاصل کيتی تے نقل روایت دا اجازت نامہ وصول کیتا۔

شیخ بہائی دے ہور اساتذہ:

1. ملاّ عبد اللہ یزدی (متوفی' 981 ہجری)، جنہاں نے تفتازانی دی تہذیب المنطق اُتے حاشیہ لکھیا اے، جو "حاشیہ ملیا عبدا اللہ" دے نام تو‏ں مشہور تے حوزات علمیہ وچ منطق دی رائج درسی کتب وچ شمار ہُندا ا‏‏ے۔ شیخ بہائی نے ملا عبد اللہ تو‏ں حکمت، علم کلام، علم طِبّ ہور کسی حد تک علم منقول وچ فیض حاصل کیتا اے تے اپنی تالیفات وچ انہاں نو‏‏ں علامہ یزدی دے عنوان تو‏ں یاد کیتا ا‏‏ے۔
2. ملاّ علی مُذَہّب
3. ملاّ علی قائنی
4. ملاّ محمد باقر یزدی جنہاں تاں شیخ نے ریاضیات تے ہیئت وچ کسبِ فیض کیتا۔
5. شیخ احمد گچایی، جو پیراحمد قزوینی دے عنوان تو‏ں مشہور سن تے شیخ بہائی نے حکمت تے ریاضيات وچ انہاں دی شاگردی اختیار کيتی۔
6. شیخ عبد العالی کرکی (متوفی 993 ہجری) (جو محقق کرکی (متوفی' 940 ہجری) دے فرزند سن )۔
7. محمّد بن محمّد بن ابی اللّطیف مقدسی شافعی؛ شیخ بہائی الجامع الصحیح تے محمد بن اسماعیل بخاری ہور الجامع الصحیح مسلم انہاں ہی تو‏ں نقل کردے نيں۔ صحیح بخاری تو‏ں شیخ بہائی دی نقل روایت دا اجازت نامہ، کمیاب دستاویزات وچو‏ں ا‏‏ے۔^[۲۶]
8. شیخ بہائی نے میر محمد باقر داماد المعروف میر داماد تو‏ں روایت نقل کيتی ا‏‏ے۔^[۲۷]
9. اوہ علوم غریبہ وچ محمود دہدار (متوفی 1016 ہجری) دے شاگرد سن ۔^[۲۸]

شاگرد

شیخ بہائی دی علمی شہرت تے سماجی منزلت دی وجہ تو‏ں بوہت سارے طالب علم انہاں دے حضور جمع ہوئے سن ۔ علامہ امینی، ^[۲۹] نے شیخ ہہائی دے شاگرداں تے انہاں تو‏ں روایت نقل کرنے والے افراد دی مکمل ترین فہرست تالیف کيتی ا‏‏ے۔ انھاں نے اس فہرست وچ 97 نام سند تے ماخذ دے نال، اس فہرست وچ ذکر کيتے نيں جنہاں وچ مشہور ترین دے نام حسب ذیل نيں:

• محمد تقی مجلسی
• محمد محسن فیض کاشانی
• صدر المتألہین شیرازی (ملا صدرا صاحب الاسفار)
• سید ماجد البحرانی، جنہاں نے شیخ بہائی دی کتاب الإثنا عشریہ اُتے بہائی تعلیقہ (تبصرہ) لکھیا ا‏‏ے۔^[۳۰]
• فاضل جواد، جنہاں نے شیخ دی کتاب خلاصة الحساب وزبدة الاصول اُتے شرح لکھی ا‏‏ے۔
• ملاّ حسن علی شوشتری جنہاں نے سنہ 1030 ہجری وچ شیخ تو‏ں نقل حدیث دا اجازت نامہ اخذ کیتا ا‏‏ے۔^[۳۱]
• ملاّ خلیل بن غازی قزوینی (متوفی 1089 ہجری)
• شیخ زین الدّین بن محمد (شہید ثانی دے پڑ پو‏تے)۔
• ملاّ صالح مازندرانی
• مجتہد کرکی
• رفیع الدّین محمّد نائینی المعروف میرزا رفیعا^[۳۲]

معاشرتی منزلت

شیخ بہائی نے صفوی بادشاہاں دی درخواست اُتے اعلیٰ ترین دینی تے سرکاری عہدہ شیخ الاسلام نو‏‏ں قبول کیتا تے عمر دے آخری حصے تک اس منصب اُتے فائز رہ‏‏ے۔ اوہ اپنے اس عہدے تو‏ں خوش نہيں سن تے انہاں دا اپنا رجحان ہمیشہ گوشہ نشینی دی جانب سی تے زہد و درویشی دی زندگی بسر کردے سن ۔^[۳۳] حتی کہ شیخ الاسلامی دے عہدے تو‏ں کنارہ کشی تے تے استعفا دی طرف مائل سن ۔

شیخ نو‏‏ں شیخ الاسلام دے عہدے دے علاوہ وی صفویہ دربار وچ وڈی منزلت حاصل سی۔ انہاں نو‏ں علم و تقوی تے مہارت و اہلیت دے لحاظ تو‏ں شاہ عباس دا مکمل اعتماد حاصل سی تے تمام معاملات وچ انہاں تو‏ں مشورہ کیتا جاندا سی ۔ اسکندر منشی^[۳۴] دے مطابق بادشاہ شیخ بہائی دے وجود تو‏ں فائدہ اٹھاندا سی تے تے انہاں دی موجودگی نو‏‏ں غنیمت سمجھدا سی ۔ حتی کہ جدو‏ں شیخ اپنی طویل سیاحت تو‏ں پلٹ کر اصفہان واپس آئے تو بادشاہ نے انہاں دا استقبال کیتا تے انہاں نو‏ں علمائے ایران دی سربراہی دا عہدہ پیش کیتا جو انھاں نے قبول نہ کیتا۔^[۳۵]

گھریلو شرعی امور وچ وی صفوی بادشاہ شیخ تو‏ں رجوع کردا سی ۔^[۳۶]

اصفہان وچ نماز جمعہ بپا کرنے دی ذمہ داری وی شیخ نو‏‏ں سونپ دتی گئی سی۔^[۳۷]

مذہب تے عقیدہ

شیخ بہائی بلاشک فقہائے امامیہ وچو‏ں نيں تے انہاں دی تالیفات انہاں دے تشیع دا ناقابل انکار ثبوت نيں۔ چنانچہ اہل سنت دے بعض منابع دا اس دعوے اُتے اصرار ـ کہ اوہ سنی نيں ـ لا حاصل تے بیہودہ ا‏‏ے۔

محبّی^[۳۸] تے خَفاجی^[۳۹] دا کہنا اے کہ شیخ بہائی اپنا سنی ہونے نو‏‏ں شاہ عباس تو‏ں ـ جو اک شیعہ بادشاہ سی ـ چھپا کر رکھدے سن تے انہاں نو‏ں صرف اس وجہ تو‏ں شیعہ منیا گیا اے کہ اوہ ائمۂ شیعہ تو‏ں انتہا پسندی دی حد تک محبت کردے سن ۔^[۴۰]

ظاہرا اس غلطی دا سبب شیخ بہائی دا اپنا رویہ تے طرز سلوک ہی سی جو سفر و سیاحت دے دوران تقیہ اختیار کردے سن تے اپنے عرفانی مشرب دی بنا اُتے ہر ملت دے نال اس دے مذہب دے تقاضاں دی روشنی وچ پیش آندے سن ۔

بعض شیعہ علماء نے دوسرے مذاہب دے نال شیخ بہائی دی مسامحت رواداری اُتے تنقید دی اے تے تے انہاں دی توثیق وچ شک ظاہر کیتا ا‏‏ے۔^[۴۱] اُتے ایہ اک مسلّمہ حقیقت اے کہ شیخ بہائی اعتدال پسند شیعہ فقیہ سن تے قدماء دی روش دے مطابق عامہ دی کتب و آثار اُتے وی نظر رکھدے سن ۔ مثال دے طور اُتے انھاں نے زمخشری دی تفسیر الکشاف اُتے حاشیہ تحریر کیتا اے تے تفسیر البیضاوی اُتے انہاں دا تحریر کردہ حاشیہ ـ ناتمام ہونے دے باوجود ـ اس تفسیر اُتے تحریر شدہ حواشی وچ بہترین قرار دتا گیا ا‏‏ے۔^[۴۲]

بہاء الدین العاملی نے اپنے عربی اشعار وچ ائمۂ شیعہ تو‏ں عقیدت تے اخلاص کامل دا اظہار کردے ہوئے انہاں دی قبور دی زیارت دی آرزو تے خواہش ظاہری دی اے تے ^[۴۳] بعض جگھاں اُتے انہاں دے مخالفین تو‏ں بیزاری دا اظہار کیتا ا‏‏ے۔^[۴۴]

دوسری طرف تو‏ں شیخ بہائی فقر تے درویشی دے عالم وچ سن تے صفوی دربار دے نال تعلق دے باوجود عرفانی تے صوفیانہ روش اُتے کاربند سن ؛ ایتھ‏ے تک کہ بعض صوفی منابع وچ انہاں نو‏ں صوفی کامل دے طور اُتے متعارف کرایا گیا ا‏‏ے۔

بعض منابع وچ شیخ بہائی دے علاوہ، میر داماد، میر فندرسکی، ملا صدرا، مجلسی اول تے فیض کاشانی جداں شیعہ اکابرین نو‏‏ں وی سلسلۂ نور بخشیہ تے نعمۃ اللہیہ تو‏ں منسوب کیتا ا‏‏ے۔ جس چیز نے شیخ بہائی دے تصوف نو‏‏ں سب تو‏ں زيادہ تقویت پہنچائی اے اوہ انہاں دے اپنے اشعار نيں۔^[۴۵]

انھاں نے اپنی تالیفات وچ محیی الدّین ابن عربی نو‏‏ں جمال العارفین، شیخ الجلیل، کامل، عارف تے واصلِ صمدانی جداں القاب دے کر خراج عقیدت پیش کیتا ا‏‏ے۔^[۴۶]

بعض شیعہ علماء نے تصوف دی طرف میلان تے جھکاؤ رکھنے تے بعض دوسرے مسائل دی بنا اُتے، شیخ بہائی اُتے تنقید دی ا‏‏ے۔ ^[۴۷]

امر مسلم ایہ اے کہ شیخ بہائی، عرفان دی طرف، دوسرے شیعہ فقہاء تے علماء تو‏ں زیادہ، مائل سن ۔ علامہ مجلسی دے بقول: شیخ بہائی چلہ نشینی تے شرعی ریاضتاں والے سن تے انھاں نے [میرے والد] محمد تقی مجلسی نو‏‏ں "ذکر" دی تعلیم دی ا‏‏ے۔^[۴۸]

اس دے باوجود بعض کتب ميں منقول اے کہ شیخ بہائی اپنے زمانے دے دراویش تے انہاں دے آداب و عقائد تو‏ں بیزاری دا اظہار کردے رہے نيں۔^[۴۹]

شیخ بہائی نے اپنی اشارتی داستان "موش و گربہ" خود بہائی ہور در داستان رمزی گربه و موش^[۵۰] ہور اپنے اشعار وچ و در اشعارش منافق، ریاکار تے فریبی صوفیاں اُتے کڑی تنقید دی ا‏‏ے۔ اسی بنا اُتے بعض شیعہ علماء نے شیخ بہائی دا دفاع کردے ہوئے اصطلاحی تصوّف تو‏ں انہاں دے عدم انتساب دے بارے وچ بعض شواہد نقل کيتے نيں۔^[۵۱]

بالآخر، تصوف تو‏ں شیخ بہائی دا انتساب اس لئے نہيں اے کہ انھاں نے اصطلاحی تصوف دی تائید یا صفوی دور وچ رائج محاوراندی درویشی دی تصدیق دی اے بلکہ اس دا واحد سبب انہاں دی تصنیفات و تالیفات تے اشعار وچ نمایاں عرفانی رجحانات نيں۔^[۵۲]

علمی مرتبت

شیخ بہائی دی علمی شخصیت اس بنا اُتے قابل توجہ تے حیرت انگیز اے کہ اوہ اپنے زمانے دے رائج الوقت تمام علوم تو‏ں واقفیت رکھدے سن تے بعض علوم وچ اپنی مثال آپ سن ۔

وہ دینیات تے اسلامی علوم وچ استاد سن ۔ نقل حدیث دے سلسلۂ اجازات وچ گیارہواں صدی ہجری دے نمایاں شیعہ امامیہ محدثین وچ شمار ہُندے نيں تے حالیہ صدیاں دے بوہت سارے اجازتناماں دا سلسلہ شیخ بہائی، انہاں دے والد شیخ عز الدین حسین تے شہید ثانی تک پہنچدے نيں۔^[۵۳]

انھاں نے 20 سال دے مرحلۂ شباب تو‏ں 50 سال دی عمر تک تفسیر قرآن وچ غور خوض تے تدقیق و تامل کیتا اے تے تفسیر قرآن نو‏‏ں اشرفِ علوم سمجھدے سن ۔^[۵۴] شیخ بہائی دی اہ‏م ترین کوشش متأخرین دی طرف تو‏ں احادیث دی تقسیم بندی دے لئے نويں معانی وضع کرنے دے لئے علل و اسباب فراہ‏م کرنے تو‏ں عبارت سی۔ انہاں دا کہنا سی کہ متاخرین تے سلف صالح (قدما) دے درمیان زمانی فاصلے (Temporal Distance)، اصول دی کتب دے ناپید ہوجانے تے قدماء تے غیر قدماء دی قابل اعتماد احادیث مشتبہ ہوجانے ـ المختصر قدماء دے نزدیک قابل اعتماد احادیث دی تشخیص تے شناخت دے ذرائع بند ہوجانے ـ دے باعث متاخرین نے حسن، صحیح تے موثق جیسی اصطلاحات دے لئے نويں معانی وضع کيتے، تے روایات و احادیث دی تمیز و تشخیص دے لئے نويں معیار متعارف کرائے ۔ ہور شیخ بہائی قدما دے نزدیک تقیسم روایات دی جڑاں تے انہاں دے نزدیک حسن، صحیح تے موثق دی تعریف دی طرف اشارہ کردے نيں۔^[۵۵] اسلامی علوم و معارف دے علاوہ، علمی حوالے تو‏ں شیخ بہائی، زیادہ تر ریاضی، فن تعمیر تے مہندسی (Engineering) وچ سرگرم عمل رہے نيں، ہور بہاء الدین العاملی جغرافیہ تے نجوم وچ وی ماہر سن ۔

علمی آثار

شیخ بہائی، تالیف و تصنیف تے مختلف النوع موضوعات وچ قلم فرسائی دے لحاظ تو‏ں عالم اسلام دے نہایت محندی علماء وچو‏ں سن ؛ انہاں دی تـالیفات دی تعداد ـ رسائل، تے کتب اُتے حاشیہ نگاری تے تعلقہ نویسی نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے ـ 123 تک پہنچدی اے ؛ جنہاں وچو‏ں بعض دے نام درج ذیل نيں:

فقہ

1. اثنی عشریات.
2. شاہ عباس صفوی دے سوال دا جواب۔
3. شیخ صالح جابری دے سوالات دے جوابات۔
4. اجوبۃُ مسائل جزائریہ۔
5. احکم سجود و تلاوت.
6. جامع عباسی.
7. جواب مسائل شیخ جار اللہ.
8. علامہ حلی دی کتاب ارشاد الاذہان اُتے حاشیہ
9. علامہ حلی دی کتاب القواعد اُتے حاشیہ
10. شہید اول دی کتاب قواعد شہید اول اُتے حاشیہ۔
11. علامہ حلی دی کتاب احکم الشریعہ اُتے حاشیہ
12. الحبل المتین.
13. الحریریہ۔
14. الذبیحیہ۔
15. خواجہ نصیرالدین طوسی دی کتاب فرائض نصیریہ اُتے شرح۔
16. فرائض بہائیہ (باب االإرث).
17. چار مقامات اُتے نماز قصر کرنا۔
18. رسالة في فقه الصلوة.
19. رسالة في معرفة القبلہ

علوم قرآن

1. حاشیہ قاضی بیضاوی دی تفسیر انوار التنزیل اُتے حاشیہ
2. حلُّ الحروف القرآنیہ
3. کشاف زمخشری دی تفسیر الکشاف اُتے حاشیہ
4. تفسير عین الحیوة
5. آیت شریفہ (فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الی الكعبین) دی تفسیر
6. تأویل الآيات
7. اكسیر السعادتین (آیات الاحكام)

حدیث

1. کتاب من لایحضره الفقیه اُتے حاشیہ
2. اربعین

ادعیہ تے و مناجات

1. صحیفۂ سجادیہ اُتے حاشیہ
2. الحديقة الهلاليہ
3. دعا‏ئے صباح دی شرح۔
4. مصباح العابدین
5. مفتاح الفلاح

اصول عقائد

1. اثبات وجود القائم؛ (وجود امام عصر دا اثبات)
2. اجوبہ سيد زین الدین
3. الاعتقادیہ

اصول الفقہ

1. زبدة الاصول
2. شرح عضدی
3. الوجیزة

رجال تے اجازات

1. علامہ حلی دی کتاب خلاصة الاقوال اُتے حاشیہ۔
2. رجال نجاشی اُتے حاشیہ۔
3. ابن شہر آشوب مازندرانی دی کتاب معالم العلماء اُتے حاشیہ۔
4. طبقات الرجال۔
5. الفوائد الرجاليہ۔
6. الاجازات.

عربی ادب و علوم

1. اسرار البلاغہ۔
2. خیال بخارائی دی غزل خیالی بخارایی دی تخمیس۔
3. تہذیب البیان.
4. تفتازانی دی کتاب المطول اُتے حاشیہ
5. فارسی و عربی شاعری اُتے مشتمل دیوان اشعار۔
6. شیر و شکر۔
7. طوطی نامہ (2500 اشعار (ابیات) اُتے مشتمل)۔
8. فوائد الصمدیة.
9. رسول اللہ(ص) دی مداحی وچ اک قصیدہ
10. الکافیہ۔
11. 5 مجلدات اُتے مشتمل کشکول
12. لغز الفوائد الصمدیۃ۔
13. محاسن شعر سیف الدولہ۔
14. نان و پنیر۔
15. اہل دانش نو‏‏ں نصیحت "گربہ و موش" نامی طنزیہ داستان دی بولی سے۔
16. وقائع الایام۔

ریاضیات

1. اسطرلاب۔
2. انوار الکواکب۔
3. بحر الحساب۔
4. التحفہ (شرعی اوزان)۔
5. تحفۂ حاتمی۔
6. خواجہ نصیرالدین طوسی دی علم ہیئت دی کتاب شرح التذکرہ اُتے حاشیہ۔
7. قاضی زاده روحی دی شرح اُتے حاشیہ۔
8. الحساب۔
9. خلاصۃ الحساب و الہندسۃ۔
10. الاستعلام۔
11. القبلۃ، اوہدی ماہیت تے علامات۔
12. جبر و مقابلہ۔

حکمت تے فلسفہ

1. انکار جوہر الفرد۔
2. الوجود الذہنی.
3. وحدة الوجود۔

علوم غریبہ

1. احکم النظر الی کتف الشاۃ.
2. رسالۂ جفر۔
3. جفر۔
4. فالنامہ۔

فن تعمیر

فن تعمیر تے مہندسی وچ شیخ بہائی دے آثار نو‏‏ں انہاں دی طرف نسبت دینے دے حوالے تو‏ں تن زمراں وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے:

1. اوہ آثار جنہاں دی نسبت انہاں تو‏ں قوی تے مستحکم اے ؛ جداں:
   1. اصفہان "زایندہ رود" نامی دریا دے پانی دی ست علاقےآں وچ تقسیم دا منصوبہ، جس دی تفصیلات تے خصوصیات "طومار شیخ بہائی" دے نام تو‏ں مشہور دستاویز وچ محفوظ نيں۔
2. اوہ آثار جو تاریخی منابع وچ شیخ بہائی تو‏ں منسوب کيتے گئے نيں؛ جداں:
   1. نجف آباد دی پانی دی ضروریات پوری کرنے دے لئے "زرین کمر" نامی "کاریز" دا منصوبہ
   2. اصفہان دی مسجد امام دے لئے قبلہ دا صحیح تے دقیق تعین
   3. نجف دے لئے بیرونی حصار (باڑ) دا نقشہ تیار کرنا
   4. اصفہان دی مسجد شاہ دے مغرب وچ "ظہر شرعی" دا مظہار (indicator)؛ ہور مشہد مقدس وچ واقع حرم امام رضا علیہ علیہ السلام دے صحن وچ ظہر شرعی دے تعین دے لئے مظہار (indicator) دی تیاری۔
   5. نجف اشرف وچ واقع آستان امیرالمؤمنین(ع) دے صحن وچ ای دیوار دا منصوبہ جو سال دے تمام دناں وچ "زوال شمس" نو‏‏ں واضح کردی ا‏‏ے۔
   6. حرم امام رضا علیہ السلام دا نقشہ مسدسی(چھ ضلعی یا Hexagonal) شکل وچ تیار کرنا۔
   7. سفیدآب^[۵۶] ایجاد کرنا، جو اصفہان وچ "سفیدآبِ شیخ بہائی" دے نام تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔
   8. منارجنبان متحرک مینار دی تعمیر
   9. صفہان دی مسجد امام دے گنبد دا منصوبہ جو آواز نو‏‏ں نال مرتبہ منعکس کردا ا‏‏ے۔
   10. ایسی گھڑی دی ایجاد جس نو‏‏ں چابی دینے (تے Tuning) دی ضرورت نہ سی۔^[۵۷]
3. اوہ آثار جنہاں دی شیخ بہائی تو‏ں نسبت افسانہ آمیز اے تے تے شیخ بہائی دی نادر شخصیت دے نبوغ تے غیر معمولی ذہانت اس قسم دے خوارق عادات تے تاریخی افسانےآں دی بنیاد ٹہری اے ؛ جداں:
   1. اصفہان وچ مشہور حمام جسنو‏ں "حمّامِ شیخ بہائی"؛ کہیا جاندا اے ایہ حمام طویل عرصے تک اک شمع یا موم بتی دے ذریعے گرم رہیا سی ۔^[۵۸]

وفات

کہیا جاندا اے کہ "بہاد الدین العاملی (شیخ بہائی)" اپنی وفات تو‏ں کچھ دن قبل اپنے بعض شاگرداں تے دوستاں دے ہمراہ بابا رکن الدین شیرازی دے مزار اُتے گئے تے اوتھ‏ے انہاں اُتے مکاشفے دی کیفیت طاری ہوئی جس تو‏ں انھاں نے اپنی موت قریب ہونے دا مطلب لیا۔محمد تقی مجلسی، ^[۵۹] نے اس مکاشفے نو‏‏ں نقل کیتا اے جو خود وی شیخ دے شاگرداں دے زمرے وچ انہاں دے ہمراہ سن ۔^[۶۰]

شیخ نے اس دے بعد خلوت اختیار کيتی تے ست دن بعد دنیا تو‏ں رخصت ہوئے تے انہاں دی میت انہاں دی وصیت دے مطابق مشہد منتقل کيتی گئی تے امام رضا(ع) دے پیراں دی جانب، انہاں دے اپنے ہی سابق مَدْرس وچ ، کيتی گئی جائے۔^[۶۱]

شاہ عباس دے روزنامچہ نویس "اسکندر منشی"، ^[۶۲] ہور اس زمانے دے مشہور ماہر نجوم "مظفر بن محمد قاسم گُنابادی" نے اس واقعے دے چند ماہ بعد تنبیہات المنجّمین^[۶۳] وچ شیخ بہائی دا سال وفات سنہ 1030 ہجری، ثبت کیتا ا‏‏ے۔^[۶۴]

اُتے شیخ بہائی دے شاگرد نظام الدین ساوجی ـ جنہاں نے جامع عباسی نو‏‏ں مکمل کیتا ـ نے انہاں دا سال وفات 1031 ہجری، قرار دتا۔^[۶۵] تے بوہت سارے تذکرہ نگاراں نے انہاں دے قول نو‏‏ں زیادہ معتبر جانا ا‏‏ے۔^[۶۶]

متعلقہ مآخذ

• حسین بن عبد الصمد حارثی

حوالے

1. https://www.jstor.org/stable/604272 — صفحہ: 564
2. خالق: John O'Connor تے Edmund Robertson
3. https://pantheon.world/profile/person/Bahāʾ_al-dīn_al-ʿĀmilī — اخذ شدہ بتاریخ: ۹ اکتوبر ۲۰۱۷
4. وصلة : https://d-nb.info/gnd/118966987  — اخذ شدہ بتاریخ: ۳۱ دسمبر ۲۰۱۴ — اجازت نامہ: Creative Commons CC0 License
5. https://books.google.cat/books?id=QRirBgAAQBAJ — صفحہ: 193
6. https://www.jadidonline.com/story/26022009/frnk/sheikh_bahai_eng
7. عنوان : الدِيوان
8. [جبل عامل دے دایہی علاقے ar:تصنيف:قرى جبل عامل۔
9. مجلسـی، محمدباقر، ج104، ص1، 14، 20، 24، 27، 34، 47، 208، 211؛ مهاجر، ص145؛ مدنی، الحدائق، ص3؛ بحرانی، ص16؛ برهان آزاد، ص143 ـ 144
10. مهاجر، ص95، 146؛ افندی اصفہانی، ریاض العلماء، ج2، ص119؛ عاملی، ص30؛ امین، ج8، ص369؛ اسکندر منشی، ج1، ص155؛ میر احمدی، ص54
11. اعتماد السلطنہ، ص447؛ بحرانی، ص26
12. بہائی، الاربعون ص63
13. بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص26
14. مدنی، سلافہ، ص259، 296؛ بہائی، کشکول، ج1، ص28 ـ 29، 46
15. افندی اصفهانی، ریاض، ج2، ص120؛ بحرانی، ص26 ـ 27؛ بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص29
16. بحرانی، ص26 ـ 27؛ بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص29
17. مهاجر، ص156؛ بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص34؛ خوانساری، ج7، ص58
18. اسکندر منشی، ج1، ص156؛ افندی اصفهانی، ریاض، ج5، ص94؛ حبیب آبادی، ج3، ص822؛ امین، ج8، ص369؛ آقا بزرگ طہرانی، طبقات، ص163
19. محبّی، خلاصة الاثر، ج3، ص440؛ اسکندر منشی، ج1، ص156ـ 157؛ مدرس تبریزی، ج3، ص303
20. بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص30۔
21. حرّ عاملی، امل، ج1، ص58
22. بہائی، مشرق، ص480؛ بہائی، الاربعون، ص507؛ بہائی، کشکول، ج1، ص29، 70، 236 و ج2، ص33؛ بہائی، الحدیقہ، ص156؛ بہائی، مفتاح، ص800
23. اسکندر منشی، ج1، ص568 و ج2، ص610 ـ 612؛ فلسفی، ج3، ص859 ـ 860، 863 ـ 864؛ مدرّس تبریزی، ج3، ص304؛ بہائی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص32؛ شاملو، ج1، ص183ـ 184؛ خراسانی، ص570؛ اعتماد السلطنہ، ص611 ـ 613
24. نوری، خاتمه، ج2، ص231 ـ 232؛ قمی، فوائد الرضویه، ج2، ص510
25. امین، ج9، ص242
26. اسکندر منشی، ج1، ص156، 168؛ افندی اصفہانی، ریاض، ج5، ص95؛ بحرانی، ص434 ـ 435؛ محبّی، خلاصة الاثر، ج3، ص440؛ امینی، ج11، ص250 ـ 251؛ امین، ج9، ص243؛ آقا بزرگ طهرانی، الروضہ، ص75؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج15، ص378، ج1، ص519؛ میرزا حسين نوری طبرسی، خاتمۃ المستدرک، ج2، ص252۔
27. میرزا حسين نوری اوہی ماخذ۔
28. میر جہانی طباطبائی، ص100
29. ج 11، ص252 ـ 260
30. امینی، ج11، ص262
31. مجلسی، محمد باقر، ج107، ص23 ـ 24
32. مجلسی، محمد باقر، ج106، ص146 ـ 151؛ آقا بزرگ طهرانی، الذریعہ، ج1، ص237 ـ 239
33. مدرّس تبریزی، ج3، ص303؛ مدنی، سلافة، ص290 ـ 291؛ محبّی، نفحة الرّیحانة، ج2، ص292؛ امین، ج9، ص237
34. ج 1، ص157
35. طوقان، ص474
36. فلسفی، ج2، ص563، 574؛ منجم یزدی، ص109، 268، 301، 347
37. اسکندر منشی، ج1، ص156
38. محبی، خلاصة الاثر، ج3، ص440 ـ 441
39. ص 104
40. بستانی، ج11، ص463؛ امینی، ج11، ص252
41. امین، ج9، ص242 ـ 243
42. امین، ج9، ص244؛ خوانساری، ج7، ص59
43. خوانساری، ج7، ص70 ـ 71؛ حرّ عاملی، امل، ج1، ص159؛ امینی، ج11، ص273 ـ 279
44. جزایری، ج1، ص124 ـ 125؛ خوانساری، ج7، ص72
45. معصوم علیشاه، طرائق الحائق، ج 1، ص183 و ج2، ص322 و ج3، ص215
46. کشکول، ج1، ص47 و ج2، 335، 349 و ج3، ص56، 321؛ بہائی، الاربعون حدیثاً، ص114، 116، 434
47. میرزا محمد بن سلیمان تنکابنی، قصص العلماء ص240 ـ 242
48. جعفریان، دین، ص266؛ جعفریان، رویارویی، ص125؛ معصوم علیشاه، ج1، ص284
49. کشمیری، نجوم السماء فی تراجم العلماء، ص33؛ کرمانشاهی،خیراتیہ در ابطال طریقہ صوفیہ، ج2، ص397
50. مینوی،موش و گربة مجلسی، ص49 ـ 55؛ فهرست نسخه‌های خطی فارسی، منزوی، ج2، ص1726
51. حرّ عاملی، الاثناعشریہ، ص16، 34، 53؛ کشمیری، ص32 ـ 33؛ امین، ج9، ص242؛ قمی، سفینة البحار، ج2، ص58؛ بهاءالدین عاملی، کلیات، مقدمہ نفیسی، ص46 ـ 47؛ امینی، ج11، ص283 ـ 284
52. معصوم علیشاه، ج1، ص203، 228
53. خوانساری، ج7، ص60؛ بہائی، الاربعون حدیثاً، ص63 ـ 65
54. بہائی، العروة الوثقی، ص42 ـ 43
55. بہائی، مشرق الشمسین، ص24، 35؛ نوری، خاتمه، ج3، ص481 ـ 482
56. سفیدآب چہرے نو‏‏ں سفید کرنے والا مادہ اے جس نو‏‏ں عربی وچ وی سفیداب ہی کہیا جاندا اے تے اس دے ذریعے کھال دی نہایت پتلی تہنيں اتاری جاندی نيں تے اس دا رنگ سفید ہوجاندا ا‏‏ے۔
57. مدرّس تبریزی، ج3، ص305؛ امین، ج9، ص240؛ نعمه، ص55 ـ 56؛ بہائی، کلیات، مقدمة نفیسی، ص51؛ هنرفر، ص455؛ رفیعی مهرآبادی، ص467، 471؛ همایی، ج1، ص17
58. نعمہ، ص55؛ بہائی، کلیات، مقدمه نفیسی، ص52؛ رفیعی مهر آبادی، ص397، 407
59. مجلسی، محمد تقی، روضہ، ج14، ص434 ـ 435
60. مدنی، سلافہ، ص291؛ اسکندر منشی، ج2، ص967؛ محبّی، خلاصة الاثر، ج3، ص454 ـ 455
61. اسکندر منشی، ج2، ص967 ـ 968؛ اعتماد السلطنہ، ص445 ـ 447؛ افندی اصفهانی، ریاض، ج5، ص97
62. ج 2، ص967
63. ص 223 ـ 224
64. مجلسی، محمدتقی، روضه، ج14، ص435؛ حسینی استرآبادی، ص217؛ آقا بزرگ طهرانی، الروضہ، ص85 ـ 86
65. بہائی، جامع عباسی، ص96
66. تنکابنی، ص245؛ خراسانی، ص640؛ اعتماد السلطنہ، ص447، 676

منابع

• آقا بزرگ طہرانی، الذریعہ الی لکھتاں الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی، بیروت، 1403 ہجری۔
• آقا بزرگ طہرانی، الروضة النضرة فی علماءِ القرن الحادی عشرة، بیروت، 1411 ہجری۔
• آقا بزرگ طہرانی، طبقات اعلام الشیعہ، چاپ علی نقی منزوی، تہران، 1366 ہجری شمسی۔
• ابن صابونی، کتاب تکملة اکمال الاکمال فی الانساب و الاسماء و الالقاب، بیروت، 1406 ہجری۔
• استرآبادی، حسن، تاریخ سلطانی، چاپ احسان اشراقی، تہران، 1364 ہجری شمسی۔
• اسفندیار، کیخسرو، دبستان مذاہب، چاپ رحیم رضا زادة ملک، تہران، 1362 ہجری شمسی۔
• اسکندر منشی، تاریخ عالم آرای عباسی، تہران، 1350 ہجری شمسی۔
• اعتمادالسلطنہ، تاریخ منتظم ناصری، چاپ محمد اسماعیل رضوانی، تہران، 1367 ہجری شمسی۔
• افندی اصفہانی، عبد الله، تعلیقة امل الامل، چاپ احمد حسینی، قم، 1410 ہجری۔
• افندی، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم، 1401 ہجری۔
• امین، محسن، اعیان الشیعہ، چاپ حسن امین، بیروت، 1403 ہجری۔
• امینی، عبد الحسین، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، بیروت، 1387ق
• بحرانی، یوسف، لؤلؤة البحرین، چاپ محمد صادق بحر العلوم، قم.
• تنکابنی، محمد، کتاب قصص العلماء، تہران.
• ثابتیان، ذبیح الله، اسناد و نامه‌های تاریخی دورة صفویہ، تہران، 1343 ہجری شمسی۔
• جاپلقی بروجردی، علی، ظرائف المقال فی معرفة طبقات الرجال، چاپ مہدی رجائی، قم، 1410 ہجری۔
• جزایری، نعمت الله، الانوار النعمانیہ، چاپ محمد علی قاضی طباطبایی، تبریز، 1382 ہجری شمسی۔
• جعفریان، رسول، دین و سیاست در دورة صفوی، قم، 1370 ہجری شمسی۔
• جعفریان، رسول، رویارویی فقیہان و صوفیان در عصر صفویان، کیہان اندیشہ، آذر و دی 1369 ہجری شمسی۔
• جہانگیری، محسن، شرح احوال و ذکر آثار و نقل افکار شیخ بہائی، فلسفہ، نشریہ اختصاصی گروه آموزشی فلسفہ، ش 1، ضمیمہ مجلہ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تہران، بہار 1355 ہجری شمسی۔
• حبیب آبادی، محمد علی، مکارم الا´ثار در احوال رجال دو قرن 13 و 14 ہجری، اصفہان 1351 ہجری شمسی۔
• حرّ عاملی، الاثنا عشریة، چاپ مہدی لازوردی و محمد درودی، قم، 1400 ہجری۔
• حر عاملی، امل الا´مل، چاپ احمد حسینی، بغداد، تاریخ مقدمہ 1385 ہجری شمسی۔
• خراسانی، محمد ہاشم، کتاب منتخب التواریخ، تہران، 1317 ہجری شمسی۔
• خفاجی، احمد، ریحانة الالباء و زہرة الحیاة الدنیا، چاپ سنگی بولاق، 1273.
• خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات فی احوال العلماء والسادات، چاپ اسدالله اسماعیلیان، قم، 1390.
• دیباجی، ابراہیم، کفارة روزه ایکه خوردم رمضان: شرح از جامی، شیخ بہائی، و اسیری لاہیجی، وحید، سال 4، ش 4، فروردین 1346 ہجری شمسی۔
• رفیعی مہر آبادی، ابو القاسم، آثار ملی اصفہان، تہران، 1352 ہجری شمسی۔
• جرجی زیدان، تاریخ آداب اللغہ العربیہ، بیروت، 1978 ع
• سبکی، عبد الوہاب، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبد الفتاح محمد حلو، قاہره
• سرکیس، معجم المطبوعات العربیہ و المعربہ، چاپ افست قم، 1410 ہجری۔
• سمیعی، کیوان، تسامحات ادبی، یادگار، سال 2، ش 2، مهر 1324 ہجری شمسی۔
• شاردن، جان، سفر نامہ شاردن، ترجمہ اقبال یغمایی، تہران، 1375 ہجری شمسی۔
• شاملو، قصص الخاقانی، چاپ حسن سادات ناصری، تہران، 1371 ہجری شمسی۔
• شریعتی، علی، راہنمای خراسان، تہران، 1363 ہجری شمسی۔
• شیخ بہائی، الاربعون حدیثاً، قم، 1415 ہجری۔
• شیخ بہائی، جامع عباسی، چاپ سنگی تہران، 1328 ہجری شمسی۔
• شیخ بہائی، الحدیقة الہلالیة، چاپ علی موسوی خراسانی، قم، 1410 ہجری۔
• شیخ بہائی، العروة الوثقی، چاپ اکبر ایرانی قمی، قم، 1412 ہجری۔
• شیخ بہائی، کتاب المخلاة، مصر، 1317 ہجری شمسی۔
• شیخ بہائی، الکشکول، بیروت، 1403 ہجری۔
• شیخ بہائی، مشرق الشمسین و اکسیر السعادتین، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مہدی رجائی، مشہد 1372 ہجری شمسی۔
• شیخ بہائی، مفتاح الفلاح، مع تعلیقات محمد اسماعیل بن حسین مازندرانی خواجوئی، چاپ مهدی رجائی، قم، 1415 ہجری۔
• صبا، محمد مظفر، تذکر روز روشن، چاپ محمد حسین رکن زادة آدمیت، تہران، 1343 ہجری شمسی۔
• طباطبائی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، 1390 ہجری۔
• عاملی، حسین، وصول الاخیار الی اصول الاخبار، چاپ عبد اللطیف کوہکمری، قم، 1401 ہجری۔
• عبرت نائینی، محمد علی، تذکرة مدینة الادب، تہران، 1376 ہجری شمسی۔
• فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1364 ہجری شمسی۔
• محمد قصری، سیمایی از شیخ بہائی در آئینة آثار، مشهد، 1374 ہجری شمسی۔
• قمی، عباس، سفینة البحار و مدینة الحکم و الا´ثار، بیروت.
• قمی، عباس، فوائد الرضویه، تہران، تاریخ مقدمہ 1327 ہجری شمسی۔
• قمی، عباس، کتاب الکنی والالقاب، صیدا، 1358 ہجری شمسی۔
• کرمان شاهی، آقا محمد علی، خیراتیه در ابطال طریقة صوفیہ، چاپ مہدی رجائی، قم، 1412 ہجری۔
• کشمیری، محمد علی، کتاب نجوم السماء فی تراجم العلماء، قم.
• گنابادی، مظفر، تنبیہات المنجمین، چاپ سنگی، 1284.
• گوپاموی، محمد، کتاب تذکرة نتایج الافکار، بمبئی 1336 ہجری شمسی۔
• مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بیروت، 1403 ہجری۔
• مجلسی، محمد تقی، روضة المتقین فی شرح من لایحضره الفقیہ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتہاردی، قم، 1413 ہجری۔
• مجلسی، محمد تقی، لوامع صاحبقرانی، قم، 1414 ہجری۔
• محبی، محمد امین، خلاصة الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، بیروت.
• محبی، محمد امین، نفحة الریحانة و رشحة طلاءالحانة، چاپ عبد الفتاح محمد حلو، قاہره، 1387 ہجری۔
• مدرس تبریزی، محمد علی، ریحانة الادب، تہران، 1369 ہجری شمسی۔
• مدنی، علی خان، الحدائق الندیة فی شرح فواید الصمدیة، چاپ سنگی، تہران 1297 ہجری شمسی۔
• مدنی، علی خان، ریاض السالکین فی شرح صحیفة سید الساجدین، قم، 1415 ہجری۔
• مدنی، علی خان، سلافة العصر فی محاسن الشعراء بکل مصر، مصر، 1324 ہجری۔
• معصوم علی شاه، طرائق الحقائق، چاپ محمد جعفر محجوب، تہران، 1339 ہجری شمسی۔
• منجم یزدی، جلال الدین، تاریخ عباسی، چاپ سیف الله وحیدنیا، تہران، 1366 ہجری شمسی۔
• منزوی، احمد، فہرست نسخہ های خطی فارسی، تہران، 1351 ہجری شمسی۔
• موسوی حسینی، عباس، نزهة الجلیس و منیة الادیب الانیس، نجف1387 ہجری۔
• مہاجر، جعفر، الہجرة العاملیة الی ایران فی العصر الصفوی، بیروت، 1410 ہجری۔
• میر جہانی طباطبائی، محمد حسن، روایح النسمات در شرح دعای سمات، تہران، 1370 ہجری شمسی۔
• مینوی، مجتبی، موش و گربة مجلسی، یغما، ش 2، اردیبهشت 1334 ہجری شمسی۔
• نصرآبادی، محمد طاہر، تذکرة نصر آبادی، چاپ وحید دستگردی، تهران، 1361 ہجری شمسی۔
• نعمہ، عبد الله، فلاسفة شیعہ، ترجمہ جعفر غضبان، تہران، 1367 ہجری شمسی۔
• نوری، حسین، خاتمہ مستدرک الوسائل، قم، 1416 ہجری۔
• نوری، حسین، الفیض القدسی فی ترجمة العلامہ المجلسی، بیروت، 1403 ہجری۔
• ہنرفر، لطف الله، گنجینہ آثار تاریخی اصفہان، اصفہان، 1344 ہجری شمسی۔

بیرونی ربط

مضمون دا ماخذ: دانشنامه جهان اسلام