Polska
śląskie
Piekary Śląskie
1949
1967 (połączenie z Zakładami Górniczo-Hutniczymi Orzeł Biały[1])
Zakłady Górniczo-Hutnicze im. Ludwika Waryńskiego[1][2] – kombinat górniczo-hutniczy, który powstał z połączenia kopalni Nowa Helena, Nowy Dwór, Bolko (zob. szyb Bolko) i zakładu tlenku cynku Krystyn[1], na który składała się podziemna kopalnia rud cynku i ołowiu w Piekarach Śląskich-Szarleju[3] (Zakłady Górnicze im. Ludwika Waryńskiego[4][5], Kopalnia Waryński[6], pierwotnie niem. Neue Helene[3][7] , później Nowa Helena[6]), która została założona w 1841 roku jako Helene[8], działała do grudnia 1981 roku[9] [6] oraz huta metali nieżelaznych (Krystyn, początkowo nazywana zakładem tlenku cynku Christian Kraft), która działała od 1927 do 1990 roku[10]; w 1967 roku stały się częścią Zakładów Górniczo-Hutniczych Orzeł Biały.
Od 1841 roku[11][12] powstawała kopalnia Helene, założona przez Fryderyka Augusta Karola Hohenlohe[13] i Johna Baildona[14][15]; prawdopodobne nazwa kopalni pochodzi od żony Baildona, Heleny Galli[16]. Z uwagi na zagrożenie wodne, praca kopalni była kilkakrotnie przerywana[15]. Uruchomiony po przerwie zakład działał jako kopalnia Neue Helene[8][17][15] od 1861 roku[18] .
Późniejsze zakłady powstały z tejże gwareckiej[19] kopalni Nowa Helena[20] (niem. Neue Helene[19] , pierwotnie Helene[17][21]), przy ul. Granicznej[22]) w Szarleju[3], nadania górnicze przyznano 10 i 20 lipca 1846 roku, które rozszerzono 29 września 1877 roku[3]. Pole górnicze kopalni około 1928 roku wynosiło 1 672 956 m²[3] (późniejszy obszar górniczy Piekary[6]), działała nieprzerwanie od 1857 roku[23].
W 1930 roku dołączono do niej kopalnię Brzozowice, (niem. Brzozowitz[24], Brzesowitz[25] bądź Brzosowitz[26]) w Brzozowicach[26], nadanie 11 maja 1877 roku, pole górnicze 835 419 m²[26], założona w 1892 roku[24]; własność Zakładów Hohenlohego[27][24] (formalnie eksploatowana przez gwarectwo Brzosowitz razem z kopalnią Neue Helene[24], w 1932 roku Zakłady Hohenlohego posiadały 75 kuksów ze 100[24]), późniejsza kopalnia Waryński[10][24], przy ulicy Konarskiego[25]), główny szyb wydobywczy nazywał się Hohenlohe, po II wojnie światowej przemianowany na Gawlica[24], istniał również szyb drzewny tejże kopalni[24]. Wydobywano w niej blendę, galenę, piryty i galman[24]. Z racji połączenia z kopalnią Neue Helene, przewietrzanie i odwadnianie kopalni zachodziło przez jej wyrobiska[24]. Wydobytą rudę wzbogacano w płuczce Neue Helene, w 1901 roku uruchomiono zbudowaną w 1898 roku własną płuczkę, którą firma Humboldt przebudowała w latach 1908–1909[24]. Kopalnia Brzozowice miała własną cechownię, elektrownię, kotłownię oraz od 1909 roku także chłodnię kominową[24]. Zatrudniała 103 pracowników w latach 20. XX wieku[24]. 1 kwietnia 1930 roku kopalniana płuczka została zatrzymana[24].
Od 1864 roku w kopalni Neue Helene pracowały konie, które były wykorzystywane do transportu urobku[23]. W 1876 roku w kopalni Neue Helene pogłębiono szyb Fürst Hugo II do 100 metrów, natomiast szyb Christian Kraft do 103 metrów w latach 80. XIX wieku[28]. W latach 80. XIX wieku kopalnia Neue Helene, która należała do księcia Hohenlohe (później do Zakładów Hohenlohego[27]), dostarczała najwięcej rud ołowiu w regionie (np. w 1890 roku 30,8% rocznego górnośląskiego wydobycia)[29]. W 1887 roku zapoczątkowano drążenie chodnika wodnego na głębokości 103 metrów, tj. na najniższym poziomie rudonośnym w całej niecce[23]. W 1889 roku ksiądz Jan Badeni pisał o górnikach kopalni „św. Heleny”, którzy nie chcieli brać „udziału w zmowie” (strajku), za co zostali nagrodzeni balem i ucztą na 2000 osób[30].
Kopalnia Neue Helene, która podlegała zarządowi Zakładów Górniczo-Hutniczych w Wełnowcu[28] od 1892 roku eksploatowała złoża nowej kopalni Brzozowice[31], do których dotarto przez wyrobiska na poziomie 100 metrów[32]. Złoża występowały w dwóch poziomach[33]. Miąższość pokładów rud w kopalniach Brzozowice i Nowa Helena przeciętnie wynosiła od 2 do 4 metrów, lecz dochodziła miejscami do 12 m[33]. W następnych latach wybudowano szyb wyciągowy i drzewny, a w 1898 roku zaprzestano wspólnej administracji obu kopalń i utworzono odrębne gwarectwo Brzozowice, w którym 75 kuksów posiadał książę Hohenlohe, natomiast pozostałe 25 stanowiło własność Guido Henckel von Donnersmarcka[32]. 2 maja 1898 roku zawarto umowę, na mocy której gwarectwo Brzozowice miało dostarczać do huty w Świętochłowicach ¼ swojego wydobycia do całkowitego wyczerpania złóż[32]. Zatrudnienie w kopalni Neue Helene wynosiło[34]:
W 1897 załogi kopalni Cäciliengrube i Neue Helene w ramach strajku przerwały pracę[7] . Na początku kwietnia 1898 roku 667 górników (w tym 320 kobiet oraz 7 robotników w wieku poniżej 16 lat) kopalni Neue Helene przerwało pracę, domagano się skrócenia dniówki do 8 godzin[7] . W 1898 roku wydobyto 12 676 ton rudy ołowiu[35]. 3 września 1890 roku przyznano nadanie na obszar o powierzchni 6 830 m² w Brzozowicach (Neue Helene Zumuthung)[3]. Na początku XX wieku kopalnia Neue Helene wyposażona w jeden z najlepszych zakładów przeróbki blendy i galmanu, była największym producentem rudy cynku w regionie[36]. W 1907 roku wzniesiono nową płuczkę blendy przy kopalni Nowa Helena, w 1908 roku zmodernizowano sortownię tejże kopalni i przystąpiono do przebudowy płuczki i sortowni kopalni Brzozowice[37]. W styczniu 1930 roku kopalnie Brzozowice i Nowa Helena zostały połączone[27][38] i działały od tego czasu jako jeden zakład Brzozowice-Nowa Helena, której złoża już wówczas były znacznie wyczerpane[39]. Jedyną czynną piekarską kopalnią galmanu pozostała Cecylia, zakłady Wilhelmine, Jenny-Otto i Little-John zostały unieruchomione na skutek wyczerpania najbogatszych zasobów oraz trudnego do opanowania zawodnienia wyrobisk[40]. W działających kopalniach Nowa Helena i Cecylia pracowało niecałe 3000 osób. Technika pracy uległa unowocześnieniu, w czasie I wojny światowej ręczne wiercenie otworów zostało zastąpione pracą młotkami wiertniczymi systemu Flottmann, do transportu urobku zamiast taczek zastosowano żelazne wózki, które były ciągnione przez konie, a pompy parowe zastąpiono elektrycznymi[40]. Do 1929 roku kopalnia Nowa Helena wyprodukowała 1,85 mln ton cynku[18] . W wyniku wielkiego kryzysu doszło do obniżenia zatrudnienia w kopalniach Nowa Helena i Cecylia o sto osób w każdej z nich. W 1931 roku w kopalni Nowa Helena zwolniono 800 pracowników, a w kopalni Cecylia – dalsze 700 osób[41], w tymże roku kopalnia Cecylia została unieruchomiona[41], zatrzymano wówczas także kopalnię Brzozowice, którą uruchomiono z początkiem 1933 roku[42]. Praca kopalni Nowa Helena została zatrzymana w lecie 1932, wznowiono ją w 1934, ale już w 1935 roku ponownie unieruchomiono kopalnię, jak i płuczkę przy kopalni Brzozowice[42].
Przed wybuchem II wojny światowej przemycano broń w deputacie węglowym pomiędzy kopalniami Nowa Helena a Fiedlersglück (zob. Szyb Bolko)[43]. W czasie okupacji tajna Polska Organizacja Obywatelska, kierowana przez Pawła Kołodzieja z PPS, prowadziła dywersję w kopalniach: Nowa Helena, Orzeł Biały, Andaluzja, Radzionków[44]. Organizacja została jednak zdekonspirowana przez Kurta Majslera, agenta Gestapo, a jej członków wysłano do obozów koncentracyjnych[45]. Udało się jednak zmniejszyć wydobycie w 1943 roku o 5 tysięcy ton rudy, jak i powodowano przestoje w hucie Krystyn[46]. Polacy zabezpieczyli maszyny kotłowni i elektrowni, oraz ulokowane pod ziemią pompy i sprężarki przed zniszczeniem planowanym przez hitlerowskiego dyrektora kopalni[47]. Zapobieżono także zniszczeniu pieców w hucie Krystyn, pomimo wydanego polecenia przez niemieckiego inżyniera[48]. 1 stycznia 1942 roku kopalnie Brzozowice i Nowa Helena zostały przejęte przez bytomski koncern Schlesag[24]. W czasie II wojny światowej szyb Hohenlohe kopalni Brzozowice wykorzystywano jako szyb drzewny oraz odstawiano nim skałę płonną[24].
W 1945 roku, po niedługiej przerwie, wznowiono pracę kopalni Brzozowice[24]. Po II wojnie światowej kopalnie zostały znacjonalizowane[49]; szyb wydobywczy Fürst Hugo II kopalni Nowa Helena przemianowano na Nowotko[50][22], a szyby odwadniające Schmidt I i II nazwano Żwirki i Wigury. Do odwadniania wyrobisk wykorzystywano także szyb Krystyn, który sięgał 100 m głębokości[50]. Szyb w pobliżu huty nazwano imieniem Franciszka Gawlicy[51], członka Komunistycznej Partii Polski[52] i powstańca śląskiego[53]. Praca pompowni przy tychże szybach została zatrzymana w 1962 roku, szyby zasypano w 1966 roku[50][54]. Ich nadszybia położone przy ulicy Bytomskiej w Piekarach Śląskich zachowały się, były wykorzystywane przez PSS Społem, obecnie znajduje się w nich hurtownia alkoholu[54] Tritex[55].
Po II wojnie światowej do kopalni Nowa Helena włączono szyby:
Udziały kopalni Cecylia w 1847 roku posiadał hrabia Guido Henckel von Donnersmarck (91½ kuksa) i Hugo I Henckel von Donnersmarck (30½ kuksa)[59].
W latach 1926 rozpoczęto przy kopalni Brzozowice budowę zakładu tlenku cynku[37] Christian Kraft[58] (późniejsza huta Krystyn[58][60], od 1 maja 1949 roku huta im. L. Waryńskiego[61], potocznie Waryński[58]), którą ukończono w 1927 roku[62], uruchomienie huty nastąpiło 23 kwietnia tegoż roku[58]. Zakład należał on również do koncernu Hohenlohe, hutę poprzedzały formalnie Z=zakłady wzbogacania rudy cynkowej w Brzozowicach-Kamieniu, a w nich powstał pierwszy na świecie piec obrotowy (przewałowy) do produkcji spiekanego tlenku cynku[60], zbudowany przez zakłady Kruppa w Magdeburgu[37]. W długich na 40 metrów piecach[58] o średnicy 2 metrów odbywał się proces utleniania w temperaturze 1150°, którą osiągano przez skalanie miału koksowego w strumieniu powietrza[37]. Uzyskiwano w ten sposób gazowy tlenek cynku, który następnie schładzano do 150° i zestalano wyładowaniem elektrycznym o napięciu 50 000 V[37] systemem Moeller-Cotrell w wieżach[58].
W 1929 roku uruchomiono spiekalnię, gdzie pracował pochylony piec obrotowy o długości 19 m[58]. Zakład tlenku cynku rozbudowano w 1935 roku, tj. dobudowano drugi, większy piec obrotowy o średnicy 3 m, w kwietniu 1938 roku zbudowano trzeci piec obrotowy, a także piec do wytopu ołowiu metalicznego z tlenku ołowiu[63], przebudowano również szereg pieców oraz dokonano modernizacji urządzeń w prażalni i hucie[64]. Zakład tlenku cynku dostarczał hucie wysokoprocentowych koncentratów cynkowych oraz od maja 1938 roku produkował ołów rafinowany[64]. Jako wsad wykorzystywano materiał ze starych zwałów oraz żużel (tzw. rajmówkę) z huty Hohenlohe[58].
W pierwszym kwartale 1939 roku oddano do eksploatacji przyzakładową ługownię oraz nowoczesną instalację do elektrolizy kadmu z obrotowymi elektrodami i elektrycznym piecem do przetapiania kadmu[63].
Huta przerabiała po II wojnie światowej produkowany w Hucie Cynku Miasteczko Śląskie surowy tlenek cynku na tlenek spiekany, który następnie powracał do Huty Cynku Miasteczko Śląskie, gdzie był przetwarzany na metaliczny cynk[65]. Od połowy 1945 roku do zakładu trafiał urobek z bytomskiego szybu Bolko[58].
Huta została zlikwidowana w 1990 roku[10]. Zabudowania zakładu, które mieściły się przy obecnej ulicy Konarskiego w Piekarach Śląskich, zostały całkowicie rozebrane z wyjątkiem budynku biurowego[66].
1 maja 1949 utworzono Zakłady Górnicze im. Ludwika Waryńskiego[58] z połączenia kopalni Nowa Helena, Brzozowice oraz huty Krystyn[24]. 1 stycznia 1958 roku do Zakładów Górniczo-Hutniczych Waryński przyłączono bytomską kopalnię Nowy Dwór, co było motywowane dążeniem do poprawy rentowności przedsiębiorstw[67]. Obszar górniczy kopalni Nowy Dwór obejmował tereny eksploatacji dawnych kopalń Maria, Nowa Wiktoria oraz Rococo[68]. Zasoby kopalni Nowy Dwór, pomimo podjętych prac poszukiwawczych w rejonie Maria i wydrążenia nowego szybu Opuszczonego II okazały się niewielkie[68]. Urobek z ostatniego czynnego oddziału wydobywczego z Nowego Dworu trafiał dołem do rejonu Waryński, skąd był transportowany do szybu Chrobry w Zakładach Górniczych im. Juliana Marchlewskiego[68].
W 1958 roku dla kopalni Nowa Helena utworzono obszar górniczy Piekary, na który składała się północna część Bytomia i południowa część Piekar Śląskich[55], zniesiono go w 1996 roku[55].
W rejonie Waryński również zasoby stopniowo ulegały wyczerpaniu, dlatego sięgnięto po złoże w filarze ochronnym szybu Witczak kopalni Waryński, które eksploatowano od 1959 do 1963 roku; wyrobiska podsadzono betonem[69].
W celu maksymalnego wykorzystania pozostałych zasobów złożowych Zakłady Górniczo-Hutnicze Waryński i Zakłady Górniczo-Hutnicze Orzeł Biały połączono w sierpniu 1967 roku[24], pod nazwą Zakłady Górniczo-Hutnicze Orzeł Biały, których siedziba znajdowała się w Piekarach Śląskich-Brzezinach Śląskich[70].
W styczniu 1969 roku wstrzymano wydobycie szybem Nowotko[55], zrezygnowano także z prowadzenia przeróbki rudy w przestarzałej płuczce. Wydobycie w rejonie Waryński było jednak prowadzone do połowy 1981 roku[24], tj. do czasu wyczerpania zasobów, które nadawały się do efektywnego przetworzenia[70]. Po likwidacji kopalni Nowa Helena, która trwała do 1981 roku[55], na jej dawnym terenie powstał Montomet[71].
Budynek w zespole byłego nadszybia szybu Fürst Hugo II został wpisany do gminnej ewidencji zabytków Piekar Śląskich[72].
W 1870 roku górnicy kopalni Cecylia zniszczyli znaczki kontrolne[73]. W styczniu 1902 roku w kopalni Nowa Helena rozpoczął się strajk, który trwał 16 dni, robotnicy wywalczyli dzięki niemu podwyżkę płac o 5%[73]. W 1905 roku również doszło do strajków w kopalni Cecylia i Nowa Helena[74]. 3 grudnia 1917 roku, na dzień przed Barbórką w kopalni Nowa Helena doszło do 600-osobowej manifestacji, podczas której robotnicy domagali się podwyżek i zwiększenia racji żywnościowych. Aresztowano 10 osób, a zgromadzenie zostało rozpędzone przez żandarmów[75].
Dniówka w kopalni Nowa Helena, wliczając wjazd i zjazd na dół, wynosiła 13 godzin[76]. 15 października 1923 roku doszło w kopalniach Cecylia i Nowa Helena do strajku generalnego[77], następnie odbył się strajk okupacyjny w budynku administracyjnym kopalni Nowa Helena, dzięki któremu robotnicy wywalczyli ośmiogodzinną dniówkę. Jednak niektórzy pracownicy zostali zwolnieni, a kilku działaczy lewicowych osadzono w więzieniu[77].
Przy kopalni Nowa Helena działał klub sportowy RKS Polonia Piekary[55].