Załęska Hałda

Załęska Hałda

Część Katowic
Domy przy ulicy Załęska Hałda
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miasto	Katowice
Dzielnica	Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów, Załęże
Data założenia	XVIII wiek
W granicach Katowic	15 października 1924
SIMC	0937853
Strefa numeracyjna	0-32
Tablice rejestracyjne	SK
Położenie na mapie Katowic Załęska Hałda
Położenie na mapie Polski Załęska Hałda
Położenie na mapie województwa śląskiego Załęska Hałda
50°15′01″N 18°59′02″E

Załęska Hałda (niem. Zalenzer Halde) – część Katowic^[1], położona w zachodnim rejonie miasta, w rejonie trzech dzielnicː Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów część zachodnia i Załęże, na terenach historycznej gminy Załęże.

Osada ta powstała w XVIII wieku jako kolonia Załęża. Nazwa osady pochodzi prawdopodobnie od wysypiska powstałego w wyniku dawnego górnictwa rud żelaza na tym terenie. Od XIX wieku Załęska Hałda ma charakter osady robotniczej i z biegiem czasu wybudowano na jej terenie kilka osiedli mieszkaniowych, w tym osiedle W. Witosa. Obecnie Załęska Hałda ma głównie charakter mieszkaniowy i usługowy, a także przebiega tutaj kilka znaczących ciągów komunikacyjnych Katowic, tj. autostrada A4 oraz ulica F. Bocheńskiego.

Geografia

Fragment Lasu Załęskiego pomiędzy Załęską Hałdą a Johanką

Załęska Hałda jest położona w zachodniej części Katowic, na terenie dzielnic: Osiedle Witosa, Załęska Hałda-Brynów i Załęże^[2][3][4]. Historycznie, od północy Załęska Hałda graniczy z Obrokami i Załężem, od wschodu z Katowicką Hałdą (wzdłuż linii kolejowej nr 139, od południa z Ligotą i Kokocińcem (rejon Szadoka; w rejonie ulicy Brygadzistów i dalej na zachód przez obszary leśne), a od zachodu z miastem Chorzów^[2].

Według podziału fizycznogeograficznego Jerzego Kondrackiego Załęska Hałda znajduje się w mezoregionie Wyżyna Katowicka (341.13), będącej południową częścią Wyżyny Śląskiej^[5]. Położona jest ona w niecce górnośląskiej, która wypełnia utwory pochodzące z górnego karbonu, zawierające pokłady węgla kamiennego^[6]. Według jednostek morfologicznych Załęska Hałda położona jest głównie na Wzgórzach Kochłowickich, stąd też obszar osady charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem powierzchni, który wznosi się w kierunku zachodnim^[7]. Najwyższe wzniesienia, położone w lasach w zachodniej części Załęskiej Hałdy, dochodzą do 338,8 m n.p.m. Jest to Cisowa Góra (w niektórych źródłach jest ono zwane Komarzym Szczytem^[8][3]). Skrzyżowanie ulicy F. Bocheńskiego z ulicą Załęska Hałda jest położone na wysokości 303 m n.p.m., natomiast północna i wschodnia część położona jest średnio na wysokości 280 m n.p.m.^[9]

Klimat osady w niewielkim stopniu różni się od warunków klimatycznych panujących w całych Katowicach. Średnia roczna temperatura wynosi 8,1 °C, a średnia roczna suma opadów 710 mm^[10]. Powierzchnia Załęskiej Hałdy położona jest w całości w dorzeczu Wisły, w zlewni Rawy^[11]. Załęska Hałda charakteryzuje się znacznym udziałem terenów zielonych, głównie w jej zachodniej części osady^[9], będących pozostałością Lasu Załęskiego. Dominują tam dęby, a w wyższej części obszaru kompleksy brzozowo-sosnowe. Lasy te przynależą do Nadleśnictwa Katowice^[12]. Część tych kompleksów jest pod ochrona prawną jako zespół przyrodniczo-krajobrazowy „Uroczysko Buczyna”^[13].

Historia

Krzyż przydrożny w Załęskiej Hałdzie z 1891 roku

Pierwsze wzmianki o Załęskiej Hałdzie pochodzą z około 1710–1720 roku, kiedy to w dokumentach probostwa boguckiego wzmiankowano o osadzie Załęsko Hołda^[14]. W tym czasie, na terenie częściowo wykarczowanych Lasów Załęskich, powstała rolnicza osada, będąca kolonią Załęża^[2]. Pod koniec XVIII wieku osada ta rozciągała się w postaci podwójnego szeregu kilkunastu zagród po wschodniej stronie dzisiejszej ulicy Dobrego Urobku na wysokości ulicy Okrężnej^[14]. W zachodniej części Załęskiej Hałdy powstała kolonia Owsiska, gdzie uprawiano owies, a na początku XIX wieku kolonia Johanka^[15].

Charakter rolniczy Załęskiej Hałdy zachował się do drugiej połowy XIX wieku, kiedy to osadę zaczęli zamieszkiwać robotnicy z hut cynku „Victor” (powstała prawdopodobnie w 1843 roku) i „Johanna” (powstała w zabudowaniach dawnej huty szkła „Saeman”, założonej w 1820 roku, funkcjonującej przez dwa lata)^[2], a także późniejszych kopalń węgla kamiennego: „Kleofas” i „Wujek”. Centrum osady wówczas stanowił obszar dzisiejszego węzła autostradowego z ulicą F. Bocheńskiego^[2]. Dla robotników kopalni Wujek powstała na granicy Załęskiej i Katowickiej Hałdy w latach 1918–1920 kolonia domów robotniczych. Kolonię określano jako „Werksiedlung Oheimgrube” lub „Kolonie Zalenderhalde”^[16]. W 1890 na Załęskiej Hałdzie mieszkało 845 osób^[17].

W Załęskiej Hałdzie w XIX wieku powstały pierwsze placówki edukacyjne i instytucje kultury. W 1872 roku wybudowano budynek szkoły powszechnej, a w latach 90. XIX wieku powołano amatorski zespół teatralny. W 1906 roku powołano Towarzystwo Katolickich Robotników, a do momentu wybuchu I wojny światowej także inne organizacje, w tym m.in. Zjednoczenie Zawodowe Polskie^[2].

Po I wojnie światowej w Załęskiej Hałdzie powstało szereg towarzystw, w tym w 1919 roku Chór Męski „Lutnia”, Towarzystwo Oświaty na Śląsku oraz Towarzystwo Polek, a w 1920 roku Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” i komórka Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska^[18]. W tym samym roku odbył się strajk szkolny dzieci polskich. Na przełomie 22 i 23 sierpnia 1920 roku podczas II powstania śląskiego Polska Organizacja Wojskowa po zaciętych walkach z Sicherheitspolizei objęła kontrolę nad Załęską Hałdą. Podczas III powstania śląskiego w 1921 roku powstańcy opanowali dzielnicę, a rok później osadę przyłączono do Polski, mimo że w czasie plebiscytu większość mieszkańców opowiedziała się za pozostaniem w Niemczech. Dnia 26 stycznia 1924 roku w Załęskiej Hałdzie narodził się Stanisław Szymecki – późniejszy duchowny i arcybiskup metropolita białostocki^[19], zaś w tym samym roku, w dniu 15 października Załęska Hałda wraz z gminą Załęże stały się częścią Katowic^[18]. W dwudziestoleciu międzywojennym w Załęskiej Hałdzie, przy ul. Kochłowickiej 6 funkcjonowała Biblioteka Towarzystwa Czytelni Ludowych, zaś w latach 30. XX wieku powstała nieistniejący obecnie gmach Szkoły Powszechnej nr 25 przy ulicy F. Bocheńskiego^[17].

Po II wojnie światowej, 11 września 1945 roku biskup katowicki Stanisław Adamski poświęcił kościół św. św. Cyryla i Metodego^[20]. Po II wojnie światowej rozwijało się też budownictwo mieszkaniowe – w 1948 roku w północnej części Załęskiej Hałdy wybudowano kolonię fińskich domków dla górników kopalni „Kleofas”, ale w połowie lat 70. XX wieku rozpoczęto ich wyburzenie, a w ich miejscu wybudowano osiedle im. Wincentego Witosa^[21].

Na początku lat 90. XX wieku, 1 stycznia 1992 roku podzielono Katowice na 22 pomocnicze jednostki samorządowe. Wówczas to tereny Załęskiej Hałdy od południa włączono do dzielnicy Ligota-Panewniki, a północną część do dzielnic: Osiedle Załęska Hałda i Załęże^[22]. W dniu 29 września 1997 roku zreformowano podział administracyjny Katowic. Wówczas to południowe tereny Załęskiej Hałdy zostały włączone do nowej dzielnicy: Załęska Hałda-Brynów część zachodnia, zaś północną część do dzielnic: Osiedle Witosa i Załęże^[4][3]. W 2012 roku z uwagi na zły stan techniczny został wyburzony budynek dawnej Szkoły Podstawowej nr 25 w Katowicach^[23].

Architektura i zabytki

Kolonia kopalni „Wujek” przy ulicy Przodowników z lat 1918–1920

Zabudowa Załęskiej Hałdy pochodzi z różnych okresów, głównie z przełomu XIX i XX wieku i z lat powojennych. Ma ona charakter głównie rozproszony z koncentracją przy ulicachː Dobrego Urobku i Załęska Hałda^[24]. Na terenie Załęskiej Hałdy jedyne obiekty historyczne to zabudowa kolonii robotniczej kopalni „Wujek” (często błędnie określanej mianem kolonii Dwunastu Apostołów) przy ul. Przekopowej 10-88 i Przodowników 10-80 (numery parzyste)^[25], powstałe w latach 1918–1920, zaprojektowane w 1915 roku przez Brunona Tauta^[26].

W Załęskiej Hałdzie jedynym miejscem pamięci jest tablica upamiętniająca mieszkańców Załęskiej Hałdy poległych za wolność i demokrację w latach II wojny światowej, znajdująca się na skrzyżowaniu ulic Bocheńskiego i Załęska Hałda (w tym Teofila Patalonga), a dawniej na fasadzie Szkoły Podstawowej Nr 25 w Katowicach^[27].

W XIX wieku na terenie Załęskiej Hałdy znajdowały się dwie kolonieː Johanka (lub Janina) i Owsiska (zachodnia część osady). Obecnie w historycznych granicach osady znajdują się następujące osiedla i kolonie: Kolonia robotnicza kopalni „Wujek” i osiedle im. W. Witosa (dawniej na terenie osiedla znajdowała się kolonia domków fińskich)^[21].

Gospodarka i instytucje

Nieistniejący budynek Szkoły Podstawowej nr 25 w Katowicach

Działalność gospodarcza prowadzona na terenie Załęskiej Hałdy (poza obszarem osiedla W. Witosa) ma głównie charakter usługowy. Sprzyja temu przede wszystkim dogodne położenie komunikacyjne (przy autostradzie A4 i w pobliżu Drogowej Trasy Średnicowej). Głównym ośrodkiem gospodarczym Załęskiej Hałdy jest ulica F. Bocheńskiego. Według stanu z maja 2014 roku, na całej długości ulicy działało tam 136 firm wielu branż^[28], głównie hurtowe i motoryzacyjne^[3]. Drugim miejscem koncentracji firm jest ulica Dobrego Urobku – tam funkcjonują głównie firmy z branży motoryzacyjnej^[29][3].

Kościół Świętych Cyryla i Metodego

Największa koncentracja instytucji (głównie szkół i placówek ochrony zdrowia) występuje na osiedlu Wincentego Witosa. W pozostałej części Załęskiej Hałdy, do najważniejszych placówek tego typu należy katolicka parafia św. św. Cyryla i Metodego, która obejmuje swoim zasięgiem całą osadę bez osiedla W. Witosa. Parafia liczyła w 2014 roku około 600 wiernych, a kościół parafialny znajduje się przy ulicy F. Bocheńskiego 147^[30]. Powstał on w 1945 roku w budynku dawnej cegielni, natomiast współczesny wystrój wnętrza pochodzi z 1984 roku^[20].

Szkolnictwo w Załęskiej Hałdzie funkcjonowało od 8 sierpnia 1873 roku, kiedy to otwarto tutaj dwuklasową szkołę podstawową, w której naukę rozpoczęło 195 uczniów^[31]. Sam zaś budynek szkoły powstał w 1872 roku^[2]. Dnia 3 września 1929 roku szkołę tę ze względu na nieodpowiadające potrzeby starego obiektu przeniesiono do nowej siedziby^[31], przy obecnej ulicy F. Bocheńskiego 149^[23]. W 2003 roku powołano Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 im. Roberta Oszka w Katowicach, w skład którego weszła Szkoła Podstawowa nr 25 w Katowicach, zlikwidowana 1 września 2006 roku. Sam zaś Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 został połączony ze Szkołą Podstawową nr 58 im. Marii Dąbrowskiej na osiedlu Tysiąclecia^[31]. W 2012 roku wyburzono budynek dawnej Szkoły Podstawowej nr 25 w Katowicach^[23].

Transport

Autostrada A4 na wysokości nieczynnego wiaduktu kolejowego

Załęska Hałda posiada bardzo dobre powiązania komunikacyjne. Przez środek Załęskiej Hałdy, w miejscu dawnego centrum osady przebiega autostrada A4, której początki sięgają lat 50. XX wieku, kiedy to poprowadzono drogę szybkiego ruchu Katowice – Kochłowice^[32]. W Załęskiej Hałdzie łączy się ona z inną ważną arterią komunikacyjną Katowic, tj. ulicą F. Bocheńskiego^[33], która dochodzi do ulicy Brackiej i dalej do Drogowej Trasy Średnicowej. Inne ważne szlaki w dzielnicy to uliceː Dobrego Urobku, Załęska Hałda i W. Witosa (ta ostatnia przebiega przez osiedle W. Witosa)^[9].

Przystanek autobusowy Załęska Hałda Kościół (d. Załęska Hałda Szkoła) przy ulicy F. Bocheńskiego

Połączenia kolejowe na terenie Załęskiej Hałdy funkcjonuje od 1 grudnia 1852 roku, kiedy to Towarzystwo Kolei Górnośląskiej uruchomiło linię łączącą Katowice z Murckami przez Ligotę (fragment obecnej linii kolejowej nr 139). W latach 50. XX wieku powstała linia Południowej Magistrali Piaskowej, biegnącej w kierunku północnym przez Załęską Hałdę do kopalni „Kleofas”. Została ona rozebrana w 2009 roku^[34][35]. We wschodniej części Załęskiej Hałdy, w pobliżu kolonii robotniczej kopalni „Wujek”^[9], znajduje się przystanek osobowy Katowice Brynów^[34]. W lipcu 2021 roku z przystanku odjeżdżały pociągi w kierunku Bielska-Białej, Bohumina, Częstochowy, Katowic, Rybnika, Tychów Lodowiska, Zakopanego i Zwardonia. Kursy te obsługiwały pociągi Kolei Śląskich^[36].

Poza osiedlem W. Witosa, w Załęskiej Hałdzie zlokalizowane są cztery przystanki autobusowe ZTM-u: Załęska Hałda Kolońska, Załęska Hałda Bocheńskiego Autostrada, Załęska Hałda Kościół i Katowice Osiedle Kopalni Wujek. Trzeci z nich, położony w południowym krańcu ulicy F. Bocheńskiego, obsługuje jedną linię – nr 70 relacji Obroki Elkop – Borki Pętla. Czwarty położony jest przy autostradzie A4 na wysokości wylotu ulicy Przekopowej. Zatrzymuje się na nim 10 linii autobusowych (w tym jedna nocna). Łączą one Załęską Hałdę z innymi dzielnicami Katowic oraz z Rudą Śląską^[37].

Przypisy

1. Główny Urząd Statystyczny: Rejestr TERYT. Wyszukiwanie. eteryt.stat.gov.pl. [dostęp 2023-05-21]. (pol.).
2. Szaraniec 1996 ↓, s. 256.
3. OpenStreetMap: Mapa Podstawowa. www.openstreetmap.org. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
4. Rada Miejska Katowic, Uchwała NR XLVI/449/97 Rady Miejskiej Katowic z dnia 29 września 1997 r. w sprawie nazw i granic obszarów działania jednostek pomocniczych samorządu na terenie miasta Katowic, Katowice, 29 września 1997 [zarchiwizowane z adresu 2016-04-09]  (pol.). Brak numerów stron w książce
5. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 8.
6. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 43.
7. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 7.
8. Steuer 2023 ↓, K.
9. Geoportal krajowy. geoportal.gov.pl. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
10. Barciak, Chojecka i Fertacz 2012a ↓, s. 52-54.
11. Opracowanie... 2014 ↓, Załącznik nr 15.
12. Lasy Państwowe. Mapa. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
13. Geoserwis GDOŚ. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
14. Borowy 1997 ↓, s. 75.
15. Borowy 1997 ↓, s. 76.
16. Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 108.
17. Janota 2010 ↓, s. 114.
18. Szaraniec 1996 ↓, s. 258.
19. T. Wojtal: Urodzinowa wizyta u abp. Stanisława Szymeckiego. www.archidiecezjakatowicka.pl, 2021-01-26. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
20. Załęska Hałda - świętych Cyryla i Metodego. www.nmpwelnowiec.katowice.opoka.org.pl. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
21. Szaraniec 1996 ↓, s. 259.
22. Rada Miejska wR.M. Katowicach Rada Miejska wR.M., UCHWAŁA Nr XXVI/148/91 RADY MIEJSKIEJ W KATOWICACH z dnia 16 września 1991 r. w sprawie: utworzenia na terenie miasta Katowice 22 pomocniczych jednostek samorządowych i podziału miasta na 22 obszary ich działania, Katowice, 16 września 1991  (pol.). Brak numerów stron w książce
23. Bulsa i Szmatloch 2019 ↓, s. 14.
24. Katowickie budynki. katowickiebudynki.eu. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
25. Studium... 2012 ↓, Załącznik I.19 18/36.
26. AntoniA. Steuer AntoniA., Leksykon załęski. O [online], www.mhk.katowice.pl, 20 grudnia 2020 [dostęp 2021-08-04]  (pol.).
27. Śląski Urząd Wojewódzki w Katowicach: Ewidencja miejsc pamięci województwa śląskiego: miasto Katowice. www.katowice.uw.gov.pl. [dostęp 2014-06-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-12-10)]. (pol.).
28. Firmy ul. Bocheńskiego, Katowice. Panorama Firm. panoramafirm.pl. [dostęp 2014-05-14]. (pol.).
29. Firmy ul. Dobrego Urobku, Katowice. Panorama Firm. panoramafirm.pl. [dostęp 2014-05-14]. (pol.).
30. Archidiecezja Katowicka: KATOWICE-ZAŁĘSKA HAŁDA, Świętych Cyryla i Metodego. www.archidiecezja.katowice.pl. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).
31. Zespół Szkół Integracyjnych nr 1 im. Roberta Oszka w Katowicach: HISTORIA ZSI NR 1. www.zsi1katowice.pl. [dostęp 2014-06-21]. (pol.).
32. Szaraniec 1996 ↓, s. 260.
33. Studium... 2012 ↓, s. 75.
34. RyszardR. Stankiewicz RyszardR., MarcinM. Stiasny MarcinM., Atlas linii kolejowych Polski 2010, arkusz R16-R19, Rybnik: Wydawnictwo Eurosprinter, 2010, ISBN 978-83-926946-8-7 . Brak numerów stron w książce
35. Borowy 1997 ↓, s. 88.
36. PKP Polskie Linie Kolejowe S.A., Odjazdy. Katowice Brynów. Rozkład jazdy ważny w dniach 13.06.2021 – 28.08.2021  (pol.). Brak numerów stron w książce
37. Zarząd Transportu Metropolitalnego: Rozkład jazdy ZTM. rj.metropoliaztm.pl. [dostęp 2021-08-04]. (pol.).

Bibliografia

• AntoniA. Barciak AntoniA., EwaE. Chojecka EwaE., SylwesterS. Fertacz SylwesterS. (red.), Katowice. Środowisko, dzieje, kultura, język i społeczeństwo, t. 1, Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2012a, ISBN 978-83-87727-24-6 .
• RobertR. Borowy RobertR., Wczoraj – dziś – jutro... kopalni „Katowice-Kloefas”. Historia węglem pisana, Katowice: KWK „Katowice-Kloefas”, 1997, ISBN 83-907139-2-6 .
• MichałM. Bulsa MichałM., BarbaraB. Szmatloch BarbaraB., Katowice, których nie ma, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019, ISBN 978-83-7729-502-1 .
• WojciechW. Janota WojciechW., Katowice między wojnami. Miasto i jego sprawy 1922-1939, Łódź: Księży Młyn, 2010, ISBN 978-83-7729-021-7 .
• Opracowanie ekofizjograficzne podstawowe z elementami opracowania ekofizjograficznego problemowego (problematyka ochrony dolin rzecznych oraz ograniczeń dla zagospodarowania terenu wynikających z wpływu działalności górniczej) dla potrzeb opracowania projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego obszarów położonych w mieście Katowice, Katowice: WERONA, 2014  (pol.).
• AntoniA. Steuer AntoniA., Leksykon załęski, Muzeum Historii Katowic, 2023 [dostęp 2023-05-21]  (pol.).
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).
• LechL. Szaraniec LechL., Osady i osiedla Katowic, Katowice: Oficyna „Artur”, 1996, ISBN 83-905115-0-9 .