W 1840 roku w Załężu została założona kopalnia węgla kamiennego „Cleophas” (późniejszy „Kleofas”), a jej pierwszym właścicielem był Karol Godula[1]. W dniu 28 lutego 1862 roku kopalnię „Cleophas” zamknięto, a w 1880 roku nowym właścicielem zakładu została spółka Georg von Giesches Erben[2]. Pierwszy węgiel z kopalni po przejęciu przez spółkę wydobyto w 1886 roku[3]. Zakład ten bardzo szybko się rozwijał, a węgiel kamienny zaczęto wydobywać z coraz to głębszych pokładów[4].
Wraz z szybkim rozwojem kopalni na przełomie XIX i XX wieku zwiększało się zatrudnienie w zakładzie[4], a niemal równocześnie z budową nowego zakładu głównego przez spółkę Georg von Giesches Erben rozpoczęła się budowa domów dla robotników[5]. Familoki zostały wybudowane w latach 1890–1914, zajmując znaczną część[6] zachodniej części Załęża[7]. Powstały ona w rejonie dzisiejszych ulic: F. Bocheńskiego, Pokoju, Wiśniowej i Lisa[8]. Jeden z budynków przy ulicy Lisa stanowił bazę noclegową dla budowniczych załęskich familoków[8] – był to dwukondygnacyjny familok przy ulicy Lisa 6-8[9].
Pierwsze familoki wybudowano w rejonie dzisiejszych ulic F. Bocheńskiego, Pokoju i Wiśniowej (pierwsze dwa budynki, domy noclegowe, powstały przy skrzyżowaniu ulicy Wiśniowej z ulicą Gliwicką[10]). Początkowo były to jednopiętrowe budynki z mieszkalnym poddaszem, później uzupełniane dwu- lub trzypiętrowymi familokami. Współcześnie w stanie pierwotnym przetrwały familoki przy ulicy Wiśniowej oraz familoki połówkowe przy ulicy Pokoju[11].
W 1913 roku dyrekcja kopalni „Cleophas” zwróciła się do Zillmannów z prośbą o przerobienie projektów, na podstawie których wybudowano wcześniej domy dla pracowników kopalni. Według opracowanych na nowo planów powstały m.in. budynki przy współczesnej ulicy Lisa 3-5 i 7-9, a bardzo podobne obiekty wzniesiono także przy ulicach Ślusarskiej i J. Wyplera[16].
Według mapy z 1916 roku pozostały jeszcze wolne parcele w rejonie ulic J. Wyplera, Lisa i Gliwickiej, które zabudowano familokami wzorowanymi na tymi położonymi w Nikiszowcu[17]. Mapa z 1933 roku przedstawiała kolonię po ukończeniu II etapu rozbudowy i do tego czasu kolonia familoków kopalni „Kleofas” przybrała ostateczny kształt[18]. Wybudowane domy robotnicze, wolnostojące i typu kamienicowego, doprowadziły do całkowitej zmiany charakteru tego miejsca na robotniczy[7].
W latach 60. i 70. XX wieku kopalnia „Kleofas” przebudowała część familoków położonych przy ulicy: J. Wyplera, Ślusarskiej i Lisa. W ramach przebudowy zlikwidowano sienie i zastąpiono je małymi klatkami schodowymi, z których bezpośrednio się wchodzi do przedpokojów. Tam zaś umieszczano łazienki i drzwi do kuchni, zaś reszta mieszania pozostawała bez zmian. Nad dachem dobudowano zaś pomieszczenia na pralnie i suszarnie. Projekt ten zarzucono z uwagi na zbyt wysokie koszty realizacji[19].
W zabudowie kolonii przeważają familoki, a także występują tutaj domy w typie kamienicy[6]. Pod względem układu urbanistycznego familoki te są ułożono kalenicowo wzdłuż ulic prostopadłych do ulicy Gliwickiej, zaś pozostałe budynku wybudowano prostopadle do nich, tworząc wewnętrzne place, które mają funkcje rekreacyjną – znajdują się tam zieleńce oraz tereny rekreacyjne[4].
Familoki kopalni „Kleofas” są obiektami zwarta bryłą, wybudowanymi w technologii tradycyjnej, murowanymi z cegły, na kamiennym cokole i podpiwniczone. Wybudowane są na rzucie wydłużonego prostokąta. Są ona dwusegmentowe wejściami do poszczególnych segmentów w przeciwległych ścianach szczytowych. Kryte są one dachami pokrytymi papą, o niewielkim kącie nachylenia[4].
Familoki mają w większości nieotynkowaną ceglaną elewację[4] prócz m.in. familoków po wschodniej stronie ulicy F. Bocheńskiego, które są otynkowane[11]. Elewacje są przeważnie identyczne od strony ulicy i podwórza, których artykulację poziomą podtrzymują kamienny cokół, gzymsy podokienne, zaś pionową lizeny ceglane dzielące budyni na segmenty[4]. Część z nich posiadają na elewacjach także dekoracje z układanej cegły, wykusze i gzymsy[6]. Familoki posiadają w większości otwory okienne prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym[4].
Układ wnętrz części familoków jest dwutraktowy z korytarzem międzytraktowym, mieszczącym biegi schodów[4]. Mieszczą one do 36 mieszkań w budynku[6]. Mieszkania w familokach posiadały zróżnicowany standard[18]. Zapewniały one początkowo jedynie podstawowe wymogi – każda rodzina zamieszkiwała dwie izby (pokój i kuchnię) ogrzewane piecami na węgiel[4].
Domy dla dozoru wyższego i urzędników kopalnianych (domy urzędnicze) miały wyższy standard. W mieszkaniach były ubikacje, a w większości z nich łazienki wyposażone w specjalne piecyki węglowe[23].
W rejonie ulic Wiśniowej i F. Bocheńskiego znajdowały się dodatkowo budynki, w których mieszkańcy mogli wypiekać pieczywo, a także prać, suszyć i maglować bieliznę. W pobliżu familoków istniały także chlewiki[24], które z biegiem czasu wyburzono. Ustępy zaś zlikwidowane po połączeniu familoków do kanalizacji[4].
Część kolonii przy ulicy F. Bocheńskiego wykazuje największą powtarzalność zabudowy i przypomina architektonicznie kolonię przy ulicy Lwowskiej – tzw. Helgoland[5]. Część familoków kopalni „Kleofas” wykazuje także podobieństwo do zabudowy zabytkowego Nikiszowca[5], gdyż projektowane były przez architektów współpracujących ze spółką Georg von Giesches Erben – Emila i Georga Zillmannów[16].
Spośród familoków i budynków kolonii kopalni „Kleofas”, do obiektów chronionych i proponowanych do objęcia ochroną na podstawie ustaleń planów miejscowych należą następujące budynki, z których część wpisanych jest do gminnej ewidencji zabytków:
W rejonie osiedla znajdują się dwa przystanki miejskiego transportu zbiorowego ZTM: Załęże Wiśniowa (przystanek autobusowy i tramwajowy przy ulicy Wiśniowej), a także Załęże Dwór (przystanek tramwajowy na skrzyżowaniu ulic F. Bocheńskiego, Brackiej i Gliwickiej)[28]. W pobliżu drugiego przystanku działa także 13-stanowiskowa stacja wypożyczalni rowerów miejskich Metrorower nr 27151[29].
PiotrP.MatuszekPiotrP., „Katowickie” osiedle potomków Gieshego, [w:] PiotrP.Matuszek, JoannaJ.Tofilska, AndrzejA.Złoty (red.), Nikiszowiec, Giszowiec i inne osiedla Katowic, Archiwum Państwowe Katowic, Miejski Dom Kultury w Giszowcu, Bractwo Gospodarcze Związku Górnośląskiego, FW Koral, 2008, s. 15-34, ISBN 978-83-7593-005-4(pol.).
JoannaJ.TofilskaJoannaJ., Emil i Georg Zillmannowie, architekci z Charlottenburga, [w:] AntoniA.Barciak (red.), Przemiany protoindustrialne i industrialne jako czynnik miastotwórczy Katowic, wyd. pierwsze, Katowice: Societas Scientiis Favendis Silesiae Superioris – Instytut Górnośląski, 2007, s. 216–235, ISBN 978-83-86053-64-3(pol.).
.jpg)
.jpg)
.jpg)
