Więzienie Montelupich

Więzienie Montelupich

Więźniowie na Montelupich po kampanii wrześniowej, jesień 1939 r.
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Montelupich 7
Rodzaj	areszt śledczy, muzeum
Jednostka nadrzędna	Służba Więzienna
Data powstania	1905

Budynek
dawnego więzienia garnizonowego Armii Austro-Węgier

nr rej. A-983 z 6 maja 1995[1]
Widok z południa (2023)
Państwo	Polska
Miejscowość	Kraków
Adres	ul. Montelupich 7
Inwestor	Armia Austro-Węgier
Rozpoczęcie budowy	1890
Położenie na mapie Krakowa Budynek dawnego więzienia garnizonowego Armii Austro-Węgier
Położenie na mapie Polski Budynek dawnego więzienia garnizonowego Armii Austro-Węgier
Położenie na mapie województwa małopolskiego Budynek dawnego więzienia garnizonowego Armii Austro-Węgier
50°04′27,0″N 19°56′23,5″E

Tablice z nazwiskami zamordowanych przez reżim komunistyczny w więzieniu przy Montelupich

Więzienie Montelupich – dawne więzienie garnizonowe Armii Austro-Węgier, następnie cywilne a obecnie areszt śledczy Kraków^[2], znajdujące się w Krakowie przy ul. Montelupich 7.

Pod koniec XIX wieku wojsko austriackie opuściło Wawel. Na północ od Krakowa, w miejscu likwidowanych otaczających miasto umocnień i starych okopów, niektórych budowanych jeszcze przez Kościuszkę, zbudowali Austriacy więzienie garnizonowe, koszary artylerii i kilkaset metrów dalej szpital wojskowy. W więzieniu władze austriackie umieściły także sąd wojskowy.

Historia

Podczas II wojny światowej w budynku przy Montelupich znajdowało się hitlerowskie więzienie policyjne podlegające Gestapo. W latach 1940–1944 więzionych było tu ok. 50 000 osób^[3]. Przetrzymywano tu m.in. profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego, aresztowanych podczas wymierzonej przeciwko polskiej inteligencji akcji Sonderaktion Krakau. Na terenie więzienia miały w tym czasie miejsce masowe egzekucje więźniów, z których część mordowano także w okolicach Krakowa (Podłęże i fort 49 „Krzesławice”). Większość aresztowanych, po ciężkich przesłuchaniach, wywożono do obozów koncentracyjnych Auschwitz-Birkenau i Plaszow^[4].

Egzekucja 100 Polaków w Podłężu, wywiezionych z więzienia Montelupich, miała miejsce 2 lutego 1944 roku. Niemcy wzięli odwet za dokonanie 29 stycznia przez partyzantów Armii Krajowej z oddziału „Błyskawica”, nieudanego zamachu na generalnego gubernatora Hansa Franka, który jechał pociągiem do Lwowa^[5]. Egzekucji dokonano na rozkaz dowódcy policji i SS Wilhelma Koppego, wykonali ją członkowie Gestapo, SS i Schutzpolizei (Schupo). Na terenie Krakowa SS i Gestapo rozstrzelało w masowej egzekucji 1000 ludzi z więzienia Montelupich, na wzgórzu przy ul. Kamedulska-Glinnik^[6]. 29 stycznia 1944 roku z więzienia wywieziono do miejscowości Pełkinie 24 żołnierzy AK, gdzie zostali rozstrzelani w odwecie za odbicie w dniu 19 stycznia 1944 roku ujętego wcześniej członka ruchu oporu^[7].

Po 1945 roku w budynku znajdowało się ciężkie centralne więzienie karno-śledcze Urzędu Bezpieczeństwa i NKWD, przez które przeszło kilka tysięcy polskich żołnierzy, głównie z AK i WiN-u, z których część wywieziono w głąb ZSRR na zesłanie i członków Ukraińskiej Powstańczej Armii. W więzieniu wykonywano także pod koniec lat 40. kary śmierci na członkach niemieckiej załogi obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau, skazanych w pierwszym procesie oświęcimskim^[8].

21 kwietnia 1988 roku wykonano tutaj karę śmierci na Andrzeju Czabańskim. Był to ostatni wyrok śmierci wykonany w Polsce^[9].

Martyrologia Polaków osadzanych i zamordowanych przez hitlerowców i funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa w 1945 r. została upamiętniona po 1990 r. na Grobie Nieznanego Żołnierza w Warszawie napisem na jednej z tablic: „MONTELUPICH / BRYGIDKI / ZAMEK LUBELSKI / 1939 – 1945”.

Przypisy

1. Rejestr zabytków nieruchomych – województwo małopolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2021-10-16] .
2. Areszt Śledczy w Krakowie. Serwis Służby Więziennej. [dostęp 2020-03-10].
3. Józef Batko, Gestapowcy, Kraków, Krajowa Agencja Wydawnicza, 1985. ISBN 83-03-00720-3. Cited in Cezary Leżeński’s review of the book in Nowe Książki, 1986, p. 127.
4. Historia KL Plaszow. Muzeum Krakowa, 29.06.2017. [dostęp 2020-03-10].
5. Historia Armii Krajowej. Leksykon w postaci elektronicznej. Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej, 1.04.2015. s. 9. [dostęp 2020-03-10].
6. Piotr Subik: Tajemnica miejsca kaźni na Glinniku. Ile osób straciło życie z rąk Niemców?. Dziennik Polski, 17.05.2014. [dostęp 2020-03-10].
7. Rada Ochrony Pomników Walki i Męczeństwa. Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa: lata wojny 1939–1945. „Sport i Turystyka”, s. 299, 1966. Warszawa. 
8. Marek Szafrański: 70 lat temu wykonano wyroki śmierci na 21 esesmanach z Auschwitz. Dzieje.pl, 24.01.2018. [dostęp 2020-03-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2021-04-12)].
9. Ostatni wyrok śmierci w PRL. Za co zginął Stanisław Czabański?. Fakt24.pl, 21.04.2015. [dostęp 2020-03-10].

Bibliografia

• Wanda Kurkiewiczowa, Za murami Monte: wspomnienia z więzienia kobiecego Montelupich-Helclów, 1941-1942, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1968.
• Stanisław Czerpak and Tadeusz Wroński, Ulica Pomorska 2: O krakowskim Gestapo i jego siedzibie w latach 1939–1945, Kraków, Muzeum Historii, 1972.
• WincentyW. Hein WincentyW., CzesławaC. Jakubiec CzesławaC., Montelupich, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1985, ISBN 83-08-00393-1, OCLC 830180927 . Brak numerów stron w książce

Kontrola autorytatywna (zakład karny):

• VIAF: 123476076
• LCCN: no98132054
• GND: 4553739-2
• J9U: 987007411565905171