Polska
mazowieckie
Warszawa
560 m
Ulica Książęca w Warszawie – jedna z ulic warszawskiego Południowego Śródmieścia, o długości około 560 m.
Ulica Książęca biegnie prostopadle do Wisły w kierunku wschód-zachód od skrzyżowania ulic: Rozbrat i Kruczkowskiego i jest przedłużeniem w kierunku zachodnim ulicy Ludnej. Zaraz za skrzyżowaniem istnieje skrzyżowanie z Podskarpową Ścieżką Rowerową. Następnie ulica biegnie stromo pod górę pokonując Skarpę Wiślaną i kończy się na placu Trzech Krzyży.
Po lewej stronie ulicy w jej dolnej części znajduje się park Marszałka Edwarda Rydza-Śmigłego. W parku, w pobliżu początku ulicy, znajduje się lecznica dla zwierząt, za którą istnieje ścieżka do alei Na Skarpie i zabudowań Muzeum Ziemi: Białego Pałacyku i willi Pniewskiego.
Po prawej stronie od początkowego skrzyżowania, na północ od ulicy Książęcej, znajduje się Park na Książęcem. Park i groty po uporządkowaniu w latach 60. XX wieku zostały wpisane 1 lipca 1965 roku do rejestru zabytków pod numerem 278 z adnotacją: do decyzji nie sporządzono załącznika graficznego (teren 5 ha). Ogród nigdy nie powstał w całości, do dziś pozostały jedynie niewielkie jego fragmenty. Oś kompozycji osiemnastowiecznego założenia wyznaczała szeroka dwurzędowa aleja. W parku „Na Książęcem” po II wojnie światowej ustawiono nowy pawilon ogrodowy, gdzie umieszczono studnię artezyjską.
Około 215 m od początkowego skrzyżowania kładka dla pieszych nad ulicą Książęcą łączy oba parki. Kładka zaprojektowana przez Zenona Franza została oddana do użytku 17 lipca 1974[1]. Wsparta na trzech filarach konstrukcja znajduje się 7,5 m nad poziomem ulicy. Ma długość 82 m i szerokość 4,5 m[2]. Kładka powstała dla upamiętnienia 30-lecia PRL, o czym informuje tablica na jednym z jej filarów[3].
Obecnie wzdłuż ulicy Książęcej znajduje się jedynie kilka kamienic tuż przed jej wylotem na plac Trzech Krzyży na jej ostatnim ok. 100-metrowym odcinku.
W latach 1929–1944 i 1947–1959 ulicą kursowały tramwaje (początkowo linia 8, później 9), zjeżdżające z placu Trzech Krzyży do pętli na Solcu, pod wiaduktem mostu Poniatowskiego[4].
Pierwotnie biegł tędy wąwóz rzeczki Żurawki (lub Żórawki)[5][6], która przecinała tę część przedmieścia Warszawy, mając źródło w okolicy placu Starynkiewicza i potem biegnąc dzisiejszymi Alejami Jerozolimskimi i ulicą Żurawią i dalej, ulicami Czerniakowską i Okrąg, do Wisły.
W latach 1749–1752 rzeczkę uregulowano i wytyczono trakt łączący ulice na skarpie z Czerniakowem. W tym czasie do traktu od strony północnej przylegały zabudowania wielkiej królewskiej cegielni eksploatującej pobliskie glinianki. Po 1776 roku Szymon Zug zaprojektował i stworzył dla księcia Kazimierza Poniatowskiego dwa ogrody. Park na miejscu cegielni otrzymał nazwę „Na Książęcem”, od której wywodzi się nazwa ulicy. Zug wybudował w parku kilka budynków o egzotycznym lub romantycznym charakterze, m.in. minaret (o wysokości około 15 m), tzw. Dom Imama, oranżerię, pawilon chiński, w skarpie zbudowano 2 groty i korytarze podziemne, w tym rotundę „Elizeum”(rotunda z podziemną grotą, w której najwyższa sala ma ponad 8 metrów wysokości). W ogrodzie wybudowano dwa bastiony, gliniankę zamieniono w staw z wyspą, na której hodowano małpy (słynna „małpia kolonia” księcia podkomorzego)[7]. Po drugiej stronie wąwozu Zug zaprojektował ogród „Na Górze”.
W XIX wieku obie strony ulicy były zabudowane na całej jej długości. Sama ulica została wybrukowana w 1841 roku. Od połowy XIX wieku do 1944 roku działały tu czteropłomieniowe lampy gazowe.
21 września 1939 roku, w czasie obrony Warszawy, niemiecka artyleria zniszczyła pawilony Szpitala św. Łazarza[8].
W czasie powstania warszawskiego ulica była w rękach powstańców do 13 września i była jedynym połączeniem Południowego Śródmieścia z Górnym Czerniakowem[9]. W związku z nieustannym niemieckim ostrzałem ulicy z budynku Muzeum Narodowego oraz z budynków sejmowych wykopano rów łączący domy nr 1 i 7 (patrz niżej). Wzniesiono barykady przy ul. Książęcej 7, między numerami 4 i 21 (w budynku nr 21 był bunkier) oraz na wysokości budynku nr 6.
Szczególnie zaciekłe walki toczyły się o Szpital św. Łazarza. Został on opanowany 11 sierpnia przez kompanię „Redy”, która miała placówkę przy ul. Książęcej 7, gdzie zorganizowano również kuchnię RGO. Powstańcy kilkakrotnie odzyskiwali szpital. We wrześniu walczył tu batalion „Stefana”, a szczególnie pluton „Torpedy” i oddział Jerzyków, które broniły budynków o numerach 7 i 9. Po zbombardowaniu budynków powstańcy znów obsadzili ruiny. We wrześniu kompania „Redy” była zakwaterowana w budynku plebanii pod numerem 21, stacjonowali tu również powstańcy z batalionu „Stefana”, w tym grupa „Leśnika”. Plebania nie została zdobyta przez Niemców aż do opuszczenia ulicy przez powstańców[10].
Ulica była broniona do 13 września, kiedy ostatecznie padł szpital św. Łazarza. W tym czasie spłonęły m.in. zabudowania szpitala, kamienice nr 1, 4, 7 oraz 23. Pocisk artyleryjski ściął większą część minaretu w parku.
Po wojnie wyburzono resztę zabudowań przy porządkowaniu wąwozu Żurawki. Wśród nieistniejących zabudowań warto wymienić:
Po północnej stronie (od połowy XIX wieku do 1944 roku zabudowania tej strony ulicy były od niej oddzielone murem):
Po południowej stronie istniała luźna, parterowa lub jednopiętrowa zabudowa, na posesjach do II wojny światowej działały liczne fabryczki, zakłady pogrzebowe, warsztaty samochodowe itp.: