Wzdłuż dawnych murów miejskich, ale już poza obszarem Starego Miasta, biegnie ul. Zamurowa, Plac Niepodległości, Plac Tadeusza Kościuszki i ul. Stronczyńskiego[4][5].
Od 2011 główne ulice Starego Miasta nie mają statusu dróg gminnych, dzięki czemu uproszczone są procedury dotyczące organizacji wydarzeń kulturalnych i rozrywkowych[6].
Historia
Rekonstrukcja planu Piotrkowa w 2. poł. XVI w.
Osada przedlokacyjna
Osadnictwo na terenie dzisiejszego Piotrkowa mogło pojawić się już w VIII wieku[7]. W XI w. mógł istnieć w miejscu Piotrkowa ośrodek dóbr książęcych, przy którym wykształciła się osada targowa[8]. Od XIII w. odbywały się w Piotrkowie zjazdy rycerstwa i duchowieństwa[8]. Na podstawie wrzecionowatego kształtu obszaru między ul. Rwańską a Placem Czarnieckiego wysuwano hipotezę, że być może w okresie przedlokacyjnym istniała tu wieś typu owalnego[9]. Jednak taki układ wynikał prawdopodobnie z dopasowania do doliny rzeczki Strawy po wschodniej stronie miasta[9].
Miasto lokacyjne
Prawa miejskie
Dokładna data uzyskania praw miejskich przez Piotrków nie jest znana. Pierwsza pisana wzmianka o Piotrkowie pochodzi z 1217[8]. Z XIII w. znanych jest jeszcze kolejnych pięć wzmianek, jednak żadna nie mówi o Piotrkowie jako ośrodku miejskim[10]. Niektórzy badacze stawiali hipotezę, że Piotrków mógł uzyskać prawa miejskie już około 1270–1290, jednak nie jest ona udowodniona[10]. Najstarsza wzmianka nazywająca Piotrków miastem (civitas) pochodzi z 1313, aczkolwiek określenie to stosowano również do grodów nieposiadających praw miejskich[11]. Najstarszym dokumentem mówiącym wprost o prawach miejskich Piotrkowa jest dokument wystawiony przez Władysława Jagiełłę w 1404 – potwierdza on wcześniejsze dokumenty lokacyjne, które zostały zniszczone w pożarze, jednak nie zawiera daty nadania wcześniejszych praw[12]. Zatem możliwe jest, że Piotrków został lokowany przed 1313, ale nie można wykluczyć, że stało się to w późniejszych dziesięcioleciach XIV wieku[13].
Uzyskanie praw miejskich było ważnym momentem w rozwoju Piotrkowa[14]. Ówcześnie lokacja miasta wiązała się zwykle z wyznaczeniem zaplanowanego zwartego układu urbanistycznego z rynkiem i ratuszem w centrum oraz siatką regularnych ulic[15]. Tego typu miasto lokacyjne z rynkiem i odchodzącymi od niego ośmioma ulicami rozwinęło się w Piotrkowie w XIV wieku[7]. Zostało umiejscowione na cyplu między opływającymi go w podmokłych dolinach rzeczkami: Strawa (od wschodu i północy) i Strawka (od południa)[16][17]. Otrzymało formę nieregularnego wieloboku o wymiarach około 300x350 m, wydłużonego w kierunku północ-południe[16]. Powierzchnia miasta wynosiła około 8 ha[17].
W mieście zastosowano szachownicowy układ ulic, charakterystyczny dla późnego średniowiecza, aczkolwiek zniekształcony nieco przystosowaniem do miejscowych warunków terenowych[16]. W układzie można wyróżnić pięć bloków zabudowy o przebiegu równoleżnikowym[16]. W centrum wytyczono rynek o wymiarach 45x65 m, z wychodzącymi z jego narożników ośmioma ulicami[16].
Odrys widoku Rynku sprzed pożaru w 1786.Kościół i kolegium jezuickie (grafika z ok. 1800)Ratusz w XIX w.Ul. Konarskiego i kościół jezuicki (ok. 1870)Panorama miasta od strony południowo-zachodniej (ok. 1877)Okolice Rynku (ok. 1933)Wieże kościołów i dachy Starego Miasta przed 1939
Budowę murów miejskich, zapoczątkowaną być może za panowania Kazimierza Wielkiego, ukończono do schyłku XIV wieku[7]. Mury miały grubość 1,8 m oraz wysokość 5 m[18]. Ich długość wynosiła 1050 m[17]. Opis z 1629 wymienia w murach 10 baszt[18]. Miasto posiadało trzy bramy – na wschodzie Brama Wolborska (ul. Grodzka), na zachodzie Brama Sieradzka (ul. Sieradzka), na południu Brama Krakowska (ul. Krakowskie Przedmieście)[19].
Na podstawie istnienia ulicy o nazwie Nowe Miasto wysuwano hipotezę, że być może miasto w XIV w. zajmowało mniejszy obszar, a poszerzono je w XV wieku[17]. Jednak przeciw tej hipotezie przemawia fakt, że nie są znane z terenu średniowiecznej Polski żadne przykłady tak kosztownej inwestycji, jak przesuwanie murów miejskich[17].
Ratusz
Nie wiadomo dokładnie, kiedy powstał ratusz na Rynku – budynek potwierdzony jest w połowie XVI w., ale być może budowla istniała wcześniej[20]. Od końca XVI w. odbywały się w Piotrkowie, prawdopodobnie w ratuszu, posiedzenia Trybunału Koronnego dotyczące spraw dotyczące spraw z terenów Wielkopolski, Mazowsza, Kujaw i Prus Królewskich[20]. W tym czasie władze miejskie przenosiły się być może do kamienicy wójtowskiej przy wschodniej pierzei Rynku[21].
Rozwój
Od 1438 do 1492 w Piotrkowie odbyło się około 50 zjazdów szlachty, a w latach 1493–1567 obradowało 38 sejmów[22]. Fakt ten wpływał na oblicze miasta, wymuszając przystosowanie go do przyjmowania okresowo dużej liczby gości[22]. Już od XIV w. rozwijały się także osady położone poza murami miejskimi[16].
W XVI w. Piotrków stanowił największy zespół miejski w woj. sieradzkim[23]. Szacuje się, że w połowie XVI w. zamieszkiwało w Piotrkowie około 2 tys. osób (nie licząc przedmieść)[24]. Podobna liczba ludności utrzymywała się w XVII wieku[25]. Natomiast dane z końca XVIII wieku wskazują, że liczba mieszkańców nie przekraczała 1,5 tys. osób[25].
Miasto było wielokrotnie niszczone przez pożary – w źródłach wymienione są m.in. duże pożary w 1516, 1544, 1615, 1640, 1648, 1731, 1786[26]. Koszty odbudowy po niszczycielskim pożarze w 1786 szacowano na 200 tys. ówczesnych złotych[27]. Projekt odbudowy, w tym poszerzenie niektórych ulic, opracował Dominik Merlini, nie został on jednak zrealizowany[27]. Z tego czasu pochodzi też pierwszy zachowany plan Piotrkowa – nie ma on podanego autora, przyjmuje się jednak, że wykonał go Merlini lub przynajmniej zlecił opracowanie[23].
W wiekach XVI–XVIII zmiany w siatce ulic były niewielkie[18]. W porównaniu do najstarszego planu Piotrkowa z XVIII w. współcześnie bez zmian pozostały cztery nazwy ulic: Grodzka, Łazienna Mokra, Sieradzka i Rwańska[17]. Trzy kolejne ulice noszą nowe nazwy: Łazienna Sucha – Konarskiego, Dominikańska – Wojska Polskiego, Kościelna – Farna[17]. Nastąpiło też przesunięcie nazw ulic – dawna ulica Rycerska to obecnie Szewska, zaś dawne ulice Nowe Miasto i Szewska to współczesna Rycerska[17].
Zabudowa
W XIV–XVI dominowała prawdopodobnie zabudowa drewniana i tzw. mur pruski, zaś murowane domy istniały jedynie wokół rynku[18]. W latach 1565 i 1629 w Piotrkowie istniało około 190 domów, w większości drewnianych[21]. W 1565 własnością szlachecką był tylko jeden dom w granicach miasta, zaś w 1629 liczba takich domów wzrosła do 14–15[28].
Mimo ogólnego upadku miast i zniszczeń wojennych w Polsce w XVII–XVIII w. Stare Miasto w Piotrkowie przetrwało stosunkowo lepiej na tle innych ośrodków w Polsce[30]. Pod koniec XVIII w. istniało w Piotrkowie około 70–80 murowanych budynków[31]. Dane z lat 1798 i 1805 wskazują, że domy murowane stanowiły około 29% budynków miasta[32].
Zabory
Po rozbiorach miasto straciło na znaczeniu, co odbiło się negatywnie na rozwoju miasta[31]. Na przełomie XVIII i XIX w. na terenie miasta było około 30 niezamieszkanych domostw[32]. W 1816 prawie połowa kamienic przy Rynku była uszkodzona i niezamieszkana[31]. W latach 1817–1824 rozebrano mury i bramy obronne, pozostawiając tylko
ich fragmenty przy klasztorze dominikanek i jezuitów[31]. W 1868 rozebrano ratusz[31]. Miasto zaczęło się ponownie rozwijać prężniej, gdy w 1867 utworzono gubernię piotrkowską ze stolicą w Piotrkowie[31]. Stare Miasto przestało jednak pełnić funkcję centrum administracyjnego miasta, zaś nowe centrum zaczęło powstawać na zachód od Starego Miasta[31][33].
Współczesność
W latach 2007–2013 w ramach programów rewitalizacyjnych wyremontowane zostały główne ciągi komunikacyjnego Starego Miasta – Rynek i ulice[34]. Położono m.in. nawierzchnię z kostki i płyt granitowych, a także wymieniono elementy oświetlenia i małej architektury na stylizowane, nawiązujące charakterem do zabytkowej zabudowy[34].
Dawny klasztor dominikanek i fragment murów obronnych Kościół ewangelicki i ulica Rwańska Kościół jezuitów Kościół farny św. Jakuba Kościół św. Jacka i św. Doroty
Budynki i kamienice
Północna pierzeja Rynku Kamienice Starego Miasta od strony placu Kościuszki Dawne kolegium jezuitów Kamienice u zbiegu Rynku i ulic Grodzkiej oraz Konarskiego Kamienica przy Placu Czarnieckiego 10 Kamienica na rogu ul. Farnej i Starowarszawskiej
Ulice i place
Plac Czarnieckiego Ul. Konarskiego Ul. Krakowskie Przedmieście Ul. Pijarska Ul. Rwańska Ul. Rycerska Ul. Szewska
Układ urbanistyczny Starego Miasta posiada rangę krajową[33] i stanowi jeden z najciekawszych w Polsce środkowej zespołów dawnej zabudowy miejskiej[3]. Układ ten ukształtował się w XIII/XIV wieku i zachował się do dzisiaj bez większych zmian[33].
W wyniku licznych pożarów, zniszczeń wojennych i przebudów większość kamienic posiada elewacje klasycystyczne z XIX w., jednak zdarzają się zachowane starsze detale architektoniczne[33]. Jeszcze w początkach XX w. część domów przy rynku miała podcienia[27].
Zabytki
Rejestr zabytków
Całe Stare Miasto wpisane jest do rejestru zabytkówNarodowego Instytutu Dziedzictwa pod numerem 89-IX-35 z 24.07.1948, z 1.02.1962 i z 23.02.2004 jako „dzielnica staromiejska – plac Trybunalski”[37]. Tym samym ochronie podlega staromiejski układ przestrzenny, m.in. linie regulacyjne ulic, skala i typ zabudowy, układ komunikacyjny oraz układ pierzei[38].
Dwa zabytki z rejestru – zespół klasztorny jezuitów oraz kościół farny św. Jakuba – znajdują się na liście zabytków reprezentatywnych i priorytetowych dla województwa łódzkiego[38].
Niektóre zabytki z epoki staropolskiej w centrum Piotrkowa, takie jak Zamek Królewski czy klasztor i kościół bernardynów, znajdują się poza obszarem Starego Miasta i dawnych murów miejskich[40].
Gminna ewidencja zabytków
Do gminnej ewidencji zabytków miasta Piotrkowa Trybunalskiego, oprócz obiektów z rejestru zabytków, są też wpisane budynki[41]:
Atlas historyczny Polski. Województwo sieradzkie i łęczyckie w drugiej połowie XVI wieku. Część II Komentarz Indeksy. Henryk Rutkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Historii PAN, 1998. ISBN 83-86301-75-9.
Wojciech Baran-Kozłowski. Prastare dzieje Piotrkowa – czyli słów parę o mieście Piotrkowie. „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”. t. 18 z. 2, s. 21–37, 2017.
