Dzieje[4] Spały sięgają początku XVII wieku. W XVIII wieku rozpoczęto eksploatację spalskich lasów. Drewno wykorzystywano do wyrobu węgla drzewnego, smoły, jako opał dla pobliskich zakładów przemysłowych, np. wytopu żelaza w piecach hutniczych w osadzie Kuźnice (dziś Tomaszów Maz.) i wypalania wapna. Część drewna spławiano Pilicą do Wisły. Z dokumentów z przełomu XVIII i XIX wieku wynika, że w sąsiedztwie Spały istniała osada o nazwie Winduga, której położenie pozostaje do dziś zagadką – flisacy piliczni (oryle) zamieszkiwali blisko rzeki, tworząc często skupiska, a jedną z charakterystycznych nazw dla flisackich wsi była właśnie Winduga (w połowie drogi między Sulejowem i Przedborzem, nad Pilicą, znajduje się miejscowość o takiej nazwie). W XVIII w. istniała w Spale osada młynarska, która stała się zaczątkiem kurortu[5].
Z dokonanej 1789 lustracji (przeglądzie inwentaryzacyjnym dóbr królewskich) w województwie łęczyckim wynika, że w okolicach Spały istniały trzy osady młynarskie. Leżały one przy młynach wodnych usytuowanych prawdopodobnie przy rzeczce Gać. Dwie z tych osad to dzisiejsze Spała i Konewka. W dokumentach lustracyjnych z 1789 znajdujemy skargę młynarza Marcina Spały na starostę inowłodzkiego Fryderyka Józefa Moszczyńskiego (Moszczyński miał tytuł starosty niegrodowego)[potrzebny przypis], za naruszanie przywilejów monarszych, jakimi cieszyli się młynarze nad Gacią. Ze skargi wynika, że w Spale, w II połowie XVIII wieku, istniał młyn oraz folusz (urządzenie do zagęszczania tkanin).
Pod zaborem
Po II rozbiorze Polski w 1793 dobra inowłodzkie wraz ze spalskimi lasami znalazły się w zaborze pruskim. W 1819 młyn i folusz odziedziczył Kacper Spała. Nowy właściciel uruchomił wkrótce tartak, stawiając jednocześnie budynki z izbami dla kilku zatrudnionych robotników. W 1864 osada podupadła gospodarczo, prawdopodobnie na skutek powstania styczniowego. O dzierżawę tego terenu zaczął się starać tomaszowski przedsiębiorca Zajdler. Miał on zamiar urządzić tu hamernię, czyli zakład obróbki żelaza.
W dniach 10–18 września 1876 w lasach spalskich polował następca tronu Rosji, carewicz Aleksander, późniejszy car Aleksander III. Goście zakwaterowani byli w klasztorze św. Anny w Smardzewicach, a podejmującym ich gospodarzem był zapalony myśliwy, proboszcz parafii św. Marcina w Białobrzegach Opoczyńskich, ks. Ludwik Żmudowski, który w swoich zapiskach wspomina:
Jeździliśmy i na polowania i za Pilicę w Lasy Lubochyńskie, ale wysokim Gościom więcej podobało się w naszej Opoczyńskiej Ziemi – tu bowiem było więcej zwierzyny i większy szyk i porządek, a Następca Tronu tak się rozmiłował w naszych lasach, iż ma być tu urządzony dom w lesie – most na Pilicy i jest nadzieja oglądania w roku następnym tu Najjaśniejszego Pana.
W 1884 wybudowano drewniany pałacyk według projektu Leona Mikuckiego – krakowskiego architekta. Jedna z sal w spalskim pałacyku myśliwskim była cała udekorowana porożemjeleni, a sprzęty stanowiące jej wyposażenie wykonano z rogu jelenia. Na trofeach myśliwskich umieszczono tabliczki z datą polowania i odpowiednią cyfrą, jak np. „A.III.”, „M.II.” lub „W.II.”, która oznaczała imię myśliwego (odpowiednio: Aleksander III Romanow, Mikołaj II Romanow, Wilhelm II Hohenzollern)[6]. Obok powstały koszary dla sotni kozackiej i kompanii jegrów, kasyno oficerskie, domy dla gości. Wieżę ciśnień postawiono w 1890. Około 1900 zbudowano jeszcze dwa hotele dla carskich gości (mieszczą się tam obecnie domy wczasowe „Rogacz” i „Dzik”). Całość rezydencji zajmowała duży obszar. Zarządzał nim początkowo margrabia Zygmunt Andrzej Wielopolski, a od 1888 Ignacy Bończa-Modzelewski jako łowczy polowań carskich w Księstwie Łowickim z siedzibą w Spale. Jemu podlegali jegrzy, pełniący funkcję służby leśnej. Ich zadaniem była ochrona i dokarmianie zwierzyny, odstrzał drapieżników i dostarczanie upolowanej zwierzyny na stół. Wstęp do lasu i na teren rezydencji był zabroniony. Rodzinę carską chroniła sotnia kozacka. By zapewnić spokój carskim gościom wysiedlono z okolic Spały kilka wsi. Tereny po nich zalesiono. Mieszkańców przeniesiono w okolice Nagórzyc (powstały wówczas przysiółki Swolszewice Małe i Duże). Po carskich czasach w Spale pozostały: kamień pamiątkowy w miejscu, gdzie Aleksander III upolował swojego pierwszego jelenia (szaniec św. Huberta), domy wczasowe „Rogacz” i „Dzik” oraz piękny drewniany domek strażnika leśnego (dziś muzeum).
Podczas I wojny światowej Spała znalazła się w niemieckiej strefie okupacyjnej. Urządzono tu wielki szpital wojskowy. W okolicznych lasach prowadzona była rabunkowa gospodarka. Nadleśnictwo lubocheńskie straciło w stosunku do 1913 niemal 50% drzewostanu. Wybudowano jednak wtedy linię kolejową Spała – Tomaszów (jej budowę ukończono w 1916). Wycofując się w 1918, Niemcy zrabowali całe wyposażenie pałacyku i zrujnowali lub zniszczyli wiele budynków rezydencji.
II Rzeczpospolita
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę zamierzano przeznaczyć Spałę na rezydencję Józefa Piłsudskiego, który przebywał tu kilka razy podczas świąt w 1921 i początkach 1922. W 1922 Spałę przeznaczono na letnią rezydencję prezydentów Rzeczypospolitej. Do jej odrestaurowania przyczynił się Stanisław Wojciechowski. Na jego polecenie inżynier Kazimierz Skórewicz zbudował w 1923 na miejscu dawnych koszar kaplicę drewnianą w stylu zakopiańskim nazywaną przez długi czas Kaplicą Prezydentów RP pw. Królowej Korony Polskiej. W Spale często przebywał prezydent Ignacy Mościcki – wielki amator polowań. Wprowadził on zwyczaj obchodzenia w Spale dorocznych ogólnopolskich dożynek. Pierwsze polskie centralne święto plonów odbyło się tu 28 sierpnia 1927[7]. Przybyło na nie około 10 tysięcy gości. Dla potrzeb tej uroczystości w 1928 zbudowano stadion, w późniejszym czasie też halę sportową na 38 tys. osób.
W 1928 do Spały przeniesiony został z Warszawy odlany w 1860 roku posąg żubra – obecny symbol Spały. Losy tego pomnika wiążą się z Białowieżą (Zwierzyńcem), gdzie był pierwotnie ustawiony (obecnie znajduje się tam jego wierna kopia). Pomnik został z Białowieży wywieziony w głąb Rosji w 1915, po jego zwrocie Polsce stał na dziedzińcu Zamku Królewskiego w Warszawie, do Spały został przekazany na polecenie prezydentaIgnacego Mościckiego[8]. Pomnik jest wspominany w autobiograficznej powieści Igora NewerlegoZostało z uczty bogów.
25 września 1939 na mocy dekretu Adolfa Hitlera ustanowiono zostało Naczelne Dowództwo Wojskowe „Wschód” (tzw. Oberost), którego siedzibę umieszczono w Spale. W październiku na czele NDW stanął gen. płk. Johannes Blaskowitz, odbierający 28 września kapitulację Warszawy. Po zmianach organizacyjnych, jakie Niemcy przeprowadzili w administracji wojskowej okupowanych terenów, od lipca 1940 mieściła się tu siedziba Militärbefehlhaber im Generalgouvernement, czyli dowództwa wojskowego w GG. W tym czasie powstały w okolicy silne umocnienia wojskowe – wybudowano potężne bunkry w pobliskim na Jeleniu i Konewce[9]. Mieściło się tu też przez pewien czas dowództwo i część sztabu Grupy Armii „Środek”, biorącej udział w operacji Barbarossa.
Od pierwszych miesięcy okupacji na terenie Spały działał wywiad Związku Walki Zbrojnej. Zorganizował go wśród leśników Roman Wojewódzki – szef grupy wywiadowczej Obwodu ZWZ Tomaszów Maz. Szefem placówki wywiadowczej w Spale był Ignacy Stadziński. Zaangażował on do pracy swego syna Alfreda, rodziny Poborców i Cabanów, oraz Stefana Dąbrowskiego. Niestety w październiku 1941 polska placówka została rozpracowana przez hauptsturmführera SS Petera Machera, przy pomocy zdrajcy – adiutanta obwodu Henryka Nowaka ps. „Szelągowski”, który zginął z wyroku wojskowego sądu Polski Podziemnej. Zginęli także wszyscy aresztowani. Dziś w Domu Pamięci Walki i Męczeństwa Leśników i Drzewiarzy można zobaczyć specjalną wystawę. Obok stoi pomnik odsłonięty w 1982, wykonany przez Włodzimierza Władykę. W 1945 po wycofaniu się Niemców pałacyk prezydencki został najpierw niemal całkowicie rozszabrowany przez okoliczną ludność, a następnie po wkroczeniu Rosjan został przez nich spalony jako carska pozostałość. Dzisiaj po pałacyku został tylko obrys fundamentów.
Dzieje najnowsze
W czasach PRL Spałę zmieniono na ośrodek wczasów pracowniczych FWP, teren zawodów sportowych, ośrodek szkoleń i spotkań rozmaitych specjalności. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa piotrkowskiego.
W I poł. lat 70. XX w., w lasach spalskich, na północ od wsi Konewka, w głębokim lesie, powstał Ośrodek wypoczynkowy Urzędu Rady Ministrów w Konewce[11]. W 1981 przekazana Lotowi na ośrodek szkoleniowo-wypoczynkowy, ale nie sprawdziła się w tej roli. Obiekt został zburzony w 2011[a].
W 1992 przy kościele zbudowano Kościół Polowy Armii Krajowej. Jego głównym akcentem są wykonane w drewnie przez kustosza Domu Pamięci – Mieczysława Lisowskiego Stacje Męki Pańskiej, nazywane Drogą Krzyżową AK. W 2000 po 62 lat przerwy powrócono do organizowania dożynek prezydenckich w Spale. Od 2005, od maja do października w każdą drugą niedzielę, odbywają się Spalskie Jarmarki Antyków i Rękodzieła Ludowego. Impreza została nagrodzona w 2007 jako Najlepszy Produkt Turystyczny 2007 roku. Organizatorem imprezy jest Robert Papis[13].
Zabytki
Według rejestru zabytków NID[14] na listę zabytków wpisane są obiekty:
kaplica pw. NMP Królowej, drewniany, 1922, nr rej.: 418 z 16.04.1991
park pałacowy, przy pałacu prezydenta RP, XIX w., nr rej.: 1/P-I-1/50 z 29.01.1950
↑Po „Locie” próbowano różnych koncepcji, ale na skutek oportunistycznej i w efekcie destruktywnej działalności tamtejszego nadleśnictwa, skutecznie została doprowadzona do stanu kompletnej ruiny.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
