Urodzony w rodzinie rosyjsko-polskiej, syn Mikołaja Michajłowicza Abramowa (zm. 1910), kapitana 8. Pułku Estońskiego) i Wiery Teresy[1] z d. Newerly. Jego dziadek Józef Neverly, Czech, był wielkim łowczym cara Mikołaja II[2]. Igor jako dziecko stracił w wypadku prawą nogę. W 1920 ukończył gimnazjum w Symbirsku. Studiował prawo na Uniwersytecie Kijowskim (skąd został relegowany za poglądy) i pedagogikę na Wydziale Nauk Społecznych w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie.
W latach 1918–1921 działał we Wszechzwiązkowym Leninowskim Komunistycznym Związku Młodzieży (Komsomole), z którego wystąpił razem z grupą kolegów. Po założeniu kółka socjaldemokratycznego w Kijowie aresztowany i zesłany do Odessy. Po wydrukowaniu z kolegą ulotki i rozrzuceniu jej przed giełdą pracy w Odessie, skazany administracyjnie na zsyłkę, zbiegł w Kijowie w trakcie etapu z Odessy na Sołowki i przekroczył granicę na Horyniu k. Ostroga, opuszczając nielegalnie ZSRR. Po ucieczce z ZSRR zmienił rosyjskie imię Igor na Jerzy (powrócił do niego po aresztowaniu w czasie okupacji niemieckiej)[3]. Od 1925 rozpoczął w Warszawie działalność w postępowym ruchu wychowawczym, nawiązując m.in. kontakt z Januszem Korczakiem. W 1926 został jego sekretarzem. W 1932 przejął od Korczaka redakcję „Małego Przeglądu”, który redagował do 1939. Debiutował w 1932 na łamach prasy jako publicysta, jako Jerzy Abramow.
II wojna światowa
Z chwilą wybuchu II wojny światowej Newerly przekwalifikował się na szklarza – zatrudniony w Społecznym Przedsiębiorstwie Budowlanym, biegał, pomimo protezy, po piętrach warszawskich kamienic, zastępując wypadłe wskutek bombardowań szyby nowymi. W latach 1940–1942 był kierownikiem młodzieżowych zakładów stolarskich Rady Głównej Opiekuńczej na Żoliborzu. W roku 1942 założył Spółdzielnię Pracy Stolarsko-Zabawkarską. Równocześnie prowadził działalność konspiracyjną, uczestniczył w wytwarzaniu broni dla potrzeb podziemia. Aresztowany przez gestapo w nocy z 8 na 9 stycznia 1943, został osadzony na Pawiaku. Po kilku dniach wywieziono go na Majdanek, gdzie był więziony do likwidacji obozu (1944). Stamtąd trafił do Auschwitz, a w grudniu 1944, po marszu śmierci, do obozu Sachsenhausen-Oranienburg. Stąd został przetransportowany do Bergen-Belsen, gdzie doczekał wyzwolenia obozu przez Anglików (1945). Przez kilka miesięcy mieszkał w „polskim miasteczku” w Bardowick k. Lüneburga, gdzie prowadził warsztat stolarski i brał udział w redagowaniu polskojęzycznej prasy lokalnej. Potem przez wyspę Sylt dotarł do Szczecina, gdzie 28 listopada 1945 zarejestrował się w Państwowym Urzędzie Repatriacyjnym.
W 1945 ponownie podjął działalność społeczno-wychowawczą. Pracował w Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci, był redaktorem pisma dla młodzieży Świat Przygód. Otrzymał zadanie zorganizowania przy Robotniczym Towarzystwie Przyjaciół Dzieci tzw. Instytutu Produkcji – zakładu, w którym wedle specjalnie pod kątem dziecka opracowanych wzorów wytwarzano zabawki, pomoce szkolne, meble i ubrania. W poszukiwaniu niezbędnych maszyn Newerly jeździł na Ziemie Zachodnie (zdarzało mu się stawać w obronie molestowanych niemieckich kobiet i dzieci). Wedle opublikowanego w „Biuletynie RTPD” (1948) artykułu Newerlego, założony na terenach na północ od linii kolejowej (adres: Felińskiego 1) Instytut Produkcji miał się przekształcić w Instytut Kultury Materialnej Dziecka – placówkę badawczą, dysponującą radą naukową, biblioteką, muzeum i wydającą własne czasopismo. Wkrótce jednak po inauguracji Instytutu Produkcji Newerlego odsunięto od tej pracy, a on, zachęcony sukcesem cyklu słuchowisk radiowych, które pisał nocami po pracy w Instytucie Produkcji, zdecydował się na karierę pisarską.
W roku 1946 Newerly był, wraz z żoną i innymi osobami, założycielem Komitetu Uczczenia Pamięci Janusza Korczaka (później zwanego Komitetem Korczakowskim) – do roku 1966 pełnił w nim funkcję wiceprzewodniczącego.
Rozwinął działalność literacką, odgrywał dużą rolę w życiu i działalności środowiska literackiego, w latach 1952–1954 był z ramienia ZG ZLP Opiekunem Kół Młodych Literatów. Do jego podopiecznych należeli Piotr Guzy, Jan Himilsbach, Marek Hłasko (który napisał o Newerlym wiersz), Włodzimierz Odojewski, Józef Ratajczak. Od 1964 przez dwie kadencje pełnił funkcję prezesa Warszawskiego Oddziału ZLP. W 1964 podpisał list pisarzy polskich, protestujących przeciwko listowi 34, wyrażając protest przeciwko uprawianej na łamach prasy zachodniej oraz na falach dywersyjnej rozgłośni radiowej Wolnej Europy, zorganizowanej kampanii, oczerniającej Polskę Ludową[5]. W połowie lat sześćdziesiątych Newerly zaangażował się w sprawę poprawy warunków bytowych pisarzy i ograniczenie samowoli cenzury, czego owocem był tzw. „Memoriał Newerlego”, zignorowany przez władze. W roku 1966 pisarz wystąpił z PZPR.
Dorobek
Wielokrotnie występował w obronie pisarzy i działaczy prześladowanych przez władze komunistyczne z powodów politycznych (rotmistrza Witolda Pileckiego, Melchiora Wańkowicza, Stefana Niesiołowskiego i innych działaczy organizacji „Ruch”, Marka Nowakowskiego). W geście pomocy dysydentom prześladowanym przez władze PRL, fikcyjnie zatrudniał Jacka Kuronia jako swego osobistego sekretarza. Ostatnia jego książka Zostało z uczty bogów opisująca dzieciństwo i młodość, a następnie ewolucję światopoglądową na tle szerokiej panoramy wydarzeń, związanych z rewolucją i wojną domową w Rosji, ukazała się już poza oficjalnym obiegiem w paryskim Instytucie Literackim. Na podstawie powieści Pamiątka z CelulozyJerzy Kawalerowicz zrealizował film fabularny w dwóch częściach, pt. Celuloza (1953) i Pod gwiazdą frygijską (1954). Na podstawie opowiadania powstał film telewizyjny Kasztelanka (1983). Powieści Newerlego zostały przetłumaczone na wiele języków.
↑Jarosław Abramow-Newerly: Lwy mojego podwórka. Warszawa: Wydawnictwo Twój Styl, 2000, s. 29. ISBN 83-7163-249-5.
↑Dariusz Jarosz, Działalność Podstawowej Organizacji Partyjnej PZPR przy Zarządzie Głównym Związku Literatów Polskich w latach 1949–1953: w świetle akt własnych, w: Mazowieckie Studia Humanistyczne, Tom 5, Numer 1 (1999) s. 9.
↑Dziennik Polski, rok XX, nr 111 (6303), 12 maja 1964 roku, s. 2.
↑IgorI.NewerlyIgorI., Za opiwardą za siódmą rzeką--, wyd. 1, Warszawa: Czytelnik, 1985, ISBN 83-07-01165-5, OCLC12441974 [dostęp 2022-01-15]. Brak numerów stron w książce
↑IgorI.NewerlyIgorI., Wzgórze błękitnego snu, wyd. 1, Warszawa: Czytelnik, 1986, ISBN 83-07-01369-0, OCLC16773639 [dostęp 2022-01-15]. Brak numerów stron w książce
↑IgorI.NewerlyIgorI., Zostało z uczty bogów, Paryż: Instytut Literacki, 1986, ISBN 2-7168-0085-5, OCLC16158653 [dostęp 2022-01-15]. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Igor Newerly, Zostało z uczty bogów.
Michał Grynberg, Księga Sprawiedliwych (Book of the Righteous), Warsaw, PWN, 1993. (ill., ports., 766 pp.).
