Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom (znany również pod nazwą: Prymasowski Komitet Pomocy Internowanym lub Komitet na Piwnej[2]) – społeczno-kościelna instytucja charytatywna, powołana pod patronatem prymasa kard. Józefa Glempa 17 grudnia 1981 w reakcji na internowanie działaczy politycznych i ludzi kultury po wprowadzeniu stanu wojennego, działająca w okresie 1981–1983 przy warszawskim kościele św. Marcina. Komitet koordynował oraz inicjował działalność duszpasterską wśród internowanych, służył im i ich rodzinom pomocą materialną, prawną, medyczną oraz w zakresie pośrednictwa pracy.
Historia
Niezwłocznie po ogłoszeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 przez gen. Wojciecha Jaruzelskiego oraz internowaniu wielu działaczy NSZZ „Solidarność”, struktury kościoła katolickiego włączyły się czynnie w organizowanie pomocy ludziom oraz ich rodzinom dotkniętym skutkami jego wprowadzenia. 15 grudnia 1981 na posiedzeniu Rady Głównej Episkopatu Polski biskupi zgodnie przyjęli zalecenia, skierowane do wszystkich diecezji[3]:
Uprasza się Księży Biskupów, aby byli łaskawi:
- występować do Wojennych Komisarzy Wojewódzkich o zwolnienie internowanych, szczególnie ojców i matek rodzin i chorych,
- zabiegać o możliwość ewentualnych odwiedzin osób internowanych w okresie świąt Bożego Narodzenia,
- udzielać rodzinom osób internowanych pomocy moralnej i materialnej,
- rozważyć możliwość udzielenia księżom dziekanom specjalnych pełnomocnictw dla duszpasterzy,
- strajkujący robotnicy, tak samo internowani mają prawo do sakramentalnej posługi duszpasterskiej,
- w kontaktach z przywódcami lub strajkującymi robotnikami przekonywać ich do postawy wyrażonej w komunikacie Rady Głównej z dnia 15 grudnia 1981 r.,
- proboszczowie wiejskich parafii będą przypominać rolnikom o obowiązkach żywienia społeczeństwa,
- o zniesienie godziny policyjnej w Warszawie prosi sekretarz Episkopatu,
- w godzinach policyjnych księża udający się do chorych powinni udać się z legitymacją kapłańską.
Inicjatywa powołania Komitetu była spontaniczna i oddolna, która wyszła przede wszystkim od ludzi skupionych wokół byłego Związku Literatów Polskich, zaniepokojonych nieznanymi losami aresztowanych ludzi w nocy z 12 na 13 grudnia 1981[4]. Pierwsze prace podjęto w lokalu ZLP przy ul. Krakowskie Przedmieście 87/89[4]. Następnie skierowano kroki ku duszpasterzom, najpierw ku kościołowi św. Anny, gdzie była siedziba Duszpasterstwa akademickiego, którą kierował początkowo z własnej inicjatywy, a następnie został wyznaczony przez prymasa Polski, ks. Józef Maj[4]. Podobną akcję podjęto w siedzibie Duszpasterstwa Środowisk Twórczych przy kościele św. Marcina przy ul. Piwnej 9 w Warszawie[4]. Tam też po zawieszeniu ZLP, Komitet znalazł swoją ostateczną siedzibę w klasztorze Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża[4].
Dekret Prymasa Polski powołującego Komitet został wydany 17 grudnia 1981[4]. Powstały następnie w wyniku akcji społecznej jego struktury, a z czasem stał się on instytucję kościelną[4]. Pierwsze inicjatywy Komitetu skoncentrowały się wokół pomocy uwięzionym członkom stowarzyszeń twórczych i naukowych, a następnie się rozszerzyły i objęły internowanych działaczy związku NSZZ „Solidarność”[4]. Pierwszą partię pomocy z paczkami żywnościowymi, odzieżą i środkami higienicznymi przekazano już 15 grudnia dzięki staraniom byłego prezesa ZLP Jana Józefa Szczepańskiego[4]. Jego szeregi stanowili ludzie zarówno wierzący jak i niewierzący, a nowo przybyłych nie pytano skąd przychodzą, przyjmując z „otwartymi rękami” każdą osobę dobrej woli, gotową nieść bezinteresowną pomoc pokrzywdzonym i potrzebującym[4].
Pierwsze posiedzenie założycielskie Komitetu odbyło się 21 grudnia 1981 pod przewodnictwem bp. Władysława Miziołka przy kościele św. Anny, na którym określono cele, zadania, strukturę i organizację[2]. Przewodniczącym Komitetu z upoważnienia prymasa Polski został bp Władysław Miziołek, jego zastępcą kapelan franciszkanek z kościoła św. Marcina, ks. Bronisław Dembowski, późniejszy biskup włocławski, a sekretarzem ks. Józef Maj[2].
Szturm milicji na siedzibę Komitetu na Piwnej
Mimo zgody aparatu władzy na działalność Komitetu, państwo starało się ją w różny sposób ograniczać[2]. Najczęściej odbywało się to niejawnie (np. poprzez zastraszanie jego członków)[2]. Do najbardziej drastycznej formy przeciwdziałania aktywności Komitetu doszło 3 maja 1983, kiedy to nieumundurowani funkcjonariusze oddziałów specjalnych MSW dokonali najścia na pomieszczenia Komitetu w klasztorze. Zdemolowano lokal, niszcząc zagraniczne leki (trudno dostępne w owym czasie), uprowadzono i pobito sześciu opozycjonistów[2] (m.in. Łukasza Kądzielę, Wojciecha Sawickiego, Jacka Sieradzkiego i Włodzimierza Żarneckiego). Ponadto pobito Barbarę Sadowską i dlatego na pogrzebie swojego syna Grzegorza Przemyka miała rękę na temblaku. Z dokumentów Służby Bezpieczeństwa wynika, że akcją oddziału antyterrorystycznego ZOMO kierowali Edward Misztal i Janusz Smuga[2][5].
Charakterystyka
Większość zespołu Komitetu stanowili intelektualiści[3]. Osoby współpracujące z nimi wywodziły się głównie z ludzi, którym udało się uniknąć internowania, bądź też które zostały zwolnione za wstawiennictwem prymasa Polski[3]. Większość ludzi, którzy zgłosili chęć pracowania w Komitecie, nie posiadała odpowiednich kwalifikacji do pracy w charakterze wolontariusza, z wyjątkiem prawników czy lekarzy[3].
Komitet pracował w licznych nieformalnych sekcjach, zajmujących się wybranym obszarem działania proporcjonalnie rozłożonym na wybranym zagadnieniu oraz skupionych wokół odpowiednich ludzi. W strukturze Komitetu powstały następujące główne sekcje[6] (łącznie powstało 12 sekcji specjalistycznych)[2]:
- informacyjna
- pomocy prawnej
- pomocy materialnej uwięzionym
- pomocy materialnej rodzinom
- pomocy duszpasterskiej
- medyczna
- ogólno-administracyjna
Działalność Komitetu skupiła się na realizacji głównych potrzeb, wytyczonych w sekcjach. Gromadzono i udzielano zainteresowanym rodzinom informacji o osobach internowanych, o ich miejscu pobytu i sytuacji[6]. Udzielano pomocy materialnej (zapomogi, odzież, paczki żywnościowe, środki higieniczne). Zorganizowano dla pozbawionych wolności opiekę duszpasterską i moralną[6]. Informowano osoby zgłaszające się o przysługujących im i ich bliskim uprawnieniach i o sposobie ich egzekwowania[6]. Zorganizowano pomoc medyczną[6].
21 grudnia 1981 prymas Polski skierował pismo do premiera Wojciecha Jaruzelskiego z prośbą o umożliwienie wszystkim kuriom biskupim zorganizowania posługi duszpasterskiej z mszami świętymi włącznie w okresie świątecznym w miejscach pobytu internowanych, na którą wyrażono zgodę[3]. Ponad 40 księży pełniło stałą posługę duszpasterską w ośrodkach internowania[3].
Szacuje się, że pomoc Komitetu objęła około 7500 internowanych w 49 ośrodkach[6]. Komitet wysłał paczki osobom więzionym bezpośrednio do ośrodków internowania, bądź też przekazywał je poszkodowanym rodzinom[6]. Pomoc objęła również zapomogi pieniężne dla osób skazanych przez sądy lub Kolegia do spraw wykroczeń, którym zasądzono grzywny obejmujące skazania z przyczyn politycznych[6]. W latach 1981–1982 udzielono ponadto pomocy w trybie regularnym bądź jednorazowym około 1500 osobom, które stanowili pozbawieni wolności, osoby stopniowo zwalniane z internowania, więzienia lub ich rodziny[7].
W okresie od marca do grudnia 1982 regularnie dwa razy w tygodniu odwiedzał ambulatorium ośrodka odosobnienia w Białołęce lekarz, dostarczając leki i zbierając informacje o ewentualnych chorych[7]. Od końca kwietnia 1982 do połowy lipca 1983 lekarze Komitetu jeździli także do ośrodka odosobnienia w Łowiczu[8]. Podobnie było również w innych ośrodkach odosobnienia. Warto dodać, że Komitet dysponował pewną ilością leków zagranicznych, przychodzących ze zorganizowanych transportów[9].
Władze państwowe umożliwiły dla siedmiu osób z Komitetu, przydzielając im formalne dokumenty umożliwiające dostanie się do ośrodków odosobnienia i zapoznanie się z sytuacją poszkodowanych[9]. Przedstawiciele Komitetu odwiedzali te obozy mniej więcej regularnie co sześć tygodni, współdziałając z powołanymi następnie strukturami Komitetów na szczeblach poszczególnych diecezji[10]. Z czasem pomoc objęła (ze względów humanitarnych) również więźniów kryminalnych w zakładach karnych[10].
Ogólnie na potrzeby osób pozbawionych wolności Komitet przekazał 110 kartonów z lekarstwami, około 200 worków z odzieżą, wiele ton jabłek, około 800 kg cebuli[10]. Poza tym około 200 000 paczek indywidualnych[3] z materiałami higienicznymi oraz bielizną, jak również papierosy, około 1600 paczek świątecznych z opłatkami[10]. Wysłano 94 transporty zbiorowe do ośrodków odosobnienia w Białołęce oraz 126 transportów do innych ośrodków odosobnienia[11].
Zorganizowano pomoc dla osób zwalnianych z zakładów pracy z przyczyn politycznych oraz objęto pomocą dzieci rodzin poszkodowanych organizując dla nich odpoczynek w czasie wakacji[3]. Komitet zajmował się także szukaniem pracy dla zwolnionych z aresztu, którzy zostali jej pozbawieni[3]. Sekcję taką utworzyła Teresa Stempień przy kościele św. Katarzyny przy ul. Fosy 17 w Warszawie[3]. Ponadto Komitet pomógł grupie ponad 1400 osób, która zdecydowała się na emigrację[3].
Komitet interweniował, zabiegając o wcześniejsze uwolnienie w sytuacjach szczególnych w Sekretariacie Episkopatu Polski, który następnie podejmował inicjatywę prowadząc dalsze starania u władz państwowych[12].
Delegowani przedstawiciele Komitetu uczestniczyli w rozprawach sądowych różnych szczebli służąc pomocą bezinteresownych adwokatów broniących poszkodowanych[13].
Cały system pomocy był koordynowany z powołanymi strukturami diecezjalnymi w 16 diecezjach, przez powołane przez poszczególnych biskupów komitety pomocy rozłożone następnie na poszczególnych proboszczów w parafiach lub przełożonych niektórych klasztorów[14]. Akcja Komitetu była wspólnym wynikiem działań hierarchów kościoła oraz duszpasterzy a także świeckich, którzy w wyniku licznych inicjatyw dostarczyli odzież, żywność czy lekarstwa w spontanicznym odruchu dobrej woli służąc poszkodowanym[13]. Większość darów zgromadzonych przez Komitet na Piwnej 9 pochodziło z transportów zagranicznych[3]. Nie zabrakło także ludzi – głównie mieszkańców Warszawy – którzy przynosili dary, na które było największe zapotrzebowanie[3].
W wyniku zawieszenia stanu wojennego z końcem 1982 i opuszczeniu przez ostatnich internowanych ośrodka w Darłówku 23 grudnia 1982, stopniowo działalność Komitetu zaczęła słabnąć lub zmieniła swój charakter i 15 września 1983 Komitet został przemianowany na Prymasowski Komitet Charytatywno-Społeczny[a], zamykając tym samym kartę działalności Prymasowskiego Komitetu Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom[15].
Członkowie
W Komitecie działali m.in.: Władysław Rodowicz, Anna Fedorowicz, Jacek Fedorowicz, Janina Hyciek-Brzozowska, Barbara Sadowska, Anna Teresa Szymańska, Przemysław Burchard, Filip Grzejszczyk, Wojciech Sawicki, Jacek Sieradzki, Halina Skrobiszewska, Maria Korniłowicz, Ligia Grabowska, Ligia Iłłakowicz-Grajnert, Ludwika Wujec, Anatol Lawina, Anna Trzeciakowska, Barbara Tchórzewska, Maria Sułowska-Dmochowska, Anna Tymowska-Umińska[16] czy Jacek Trela[17]. Zaangażowali się także znani aktorzy: Maja Komorowska, Danuta Szaflarska, Daniel Olbrychski czy Kalina Jędrusik.
Upamiętnienie
- Na ścianie kościoła św. Marcina przy ul. Piwnej 9 w Warszawie wmurowano okolicznościową tablicę pamiątkową
- W 2005 nakręcono film dokumentalny w reżyserii Michała Bukojemskiego pt. Komitet na Piwnej. Opowieści, poświęcony jego historii[18]
- 16 grudnia 2006 na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się uroczysta sesja z okazji 25. rocznicy powstania Komitetu[19]. W sesji tej uczestniczyli m.in. byli członkowie Komitetu, którzy sporządzone w czasie jego działalności dokumenty przekazali do Archiwum Akt Nowych[19]. Dokumenty te zawierają m.in.: kartotekę osób represjonowanych, wspomnienia i relacje świadków, a także informacje o 93 osobach zamordowanych w czasie stanu wojennego[19]. Ponadto represje, jakie były stosowane w okresie stanu wojennego wobec osób internowanych, informacje z więzień o nieludzkich warunkach, w jakich przetrzymywano kobiety, również opisano tam tzw. „ścieżki zdrowia”[19]. Przez 22 lata archiwum przechowywał ks. prałat Józef Maj w piwnicach warszawskiej parafii św. Katarzyny, gdzie był proboszczem[19].
- W grudniu 2011 rzeczniczka praw obywatelskich Irena Lipowicz nadała Komitetowi Honorową Odznakę „Za Zasługi dla Ochrony Praw Człowieka”, którą złożyła na ręce bp. Bronisława Dembowskiego, byłego wiceprzewodniczącego Komitetu[20]
Uwagi
- ↑ Prymasowski Komitet Charytatywno-Społeczny kontynuował działalność w klasztorze Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża w Warszawie do połowy września 1986, kiedy ostatni więzień stanu wojennego wyszedł na wolność. Było to powodem zakończenia jego działalności zadekretowanej przez jego założyciela prymasa Polski kard. Józefa Glempa.
Przypisy
- ↑ Klasztor Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebnic Krzyża (mapa) 1:1500 [online], pl.mapy.cz [dostęp 2017-04-17] .
- ↑ a b c d e f g h BartłomiejB. Noszczak BartłomiejB., Kościelne Komitety Pomocy Więzionym, Internowanym, Represjonowanym i ich Rodzinom, [w:] Encyklopedia Solidarności [online], encysol.pl [zarchiwizowane z adresu 2020-08-12] .
- ↑ a b c d e f g h i j k l m PrzemysławP. Stępień PrzemysławP., Byłem w więzieniu, a przyszliście do mnie [online], histmag.org [zarchiwizowane z adresu 2022-11-30] .
- ↑ a b c d e f g h i j Micewski 1987 ↓, s. 221.
- ↑ Misztal może odpowiadać za zbrodnię komunistyczną [online], wiadomosci.wp.pl, 9 marca 2006 [zarchiwizowane z adresu 2017-04-18] .
- ↑ a b c d e f g h Micewski 1987 ↓, s. 222.
- ↑ a b Micewski 1987 ↓, s. 223.
- ↑ Micewski 1987 ↓, s. 223–224.
- ↑ a b Micewski 1987 ↓, s. 224.
- ↑ a b c d Micewski 1987 ↓, s. 225.
- ↑ Micewski 1987 ↓, s. 227.
- ↑ Micewski 1987 ↓, s. 227–228.
- ↑ a b Micewski 1987 ↓, s. 226.
- ↑ Micewski 1987 ↓, s. 226–227.
- ↑ Micewski 1987 ↓, s. 224, 228.
- ↑ Ocaliła pamięć o „Odwecie”, zyciewarszawy.pl, 22 czerwca 2010 [zarchiwizowane 2010-07-29] .
- ↑ Adwokat Jacek Trela. (PDF) [online], nra.pl [zarchiwizowane z adresu 2016-11-28] .
- ↑ Komitet na Piwnej. Opowieści [online], filmpolski.pl [zarchiwizowane z adresu 2018-01-29] .
- ↑ a b c d e Akta Komitetu Prymasowskiego w archiwum, [w:] Tygodnik katolicki „Gość Niedzielny” [online], gosc.pl, 21 grudnia 2006 [zarchiwizowane z adresu 2022-10-14] .
- ↑ RPO odznaczyła Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności [online], dzieje.pl, 19 grudnia 2011 [zarchiwizowane z adresu 2021-05-14] .
Bibliografia
- AndrzejA. Micewski AndrzejA., Kościół wobec „Solidarności” i stanu wojennego, Paryż: Édition du dialogue, 1987 (Kolekcja „Znaki czasu”, nr 51), s. 220–230, ISBN 2-85316-050-5, OCLC 830320192 .
Linki zewnętrzne
- Ważne było to, aby się nie poddać, [w:] „Rzeczpospolita” [online], archiwum.rp.pl, 13 grudnia 1997 [zarchiwizowane z adresu 2021-09-17] .
- MariaM. Jęda MariaM., Społeczeństwo obywatelskie. Badania • Praktyka • Polityka. Prymasowski Komitet Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i Ich Rodzinom (Prymasowski Komitet Pomocy). Wywiad z Marią Kulczyńską-Suchocką. (PDF), [w:] Zeszyty naukowe Zakładu Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego. Instytut Polityki Społecznej Uniwersytetu Warszawskiego [online], ips.uw.edu.pl, grudzień 2014 [zarchiwizowane z adresu 2017-04-18] .
- Wystąpienia z seminarium „Polska emigracja polityczna stanu wojennego 1981 do Norwegii.” (Andrzej Friszke: ''Represyjność stanu wojennego''; Ewa Jaszczak, Anna Teresa Szymańska: ''Młyny Boże i Młynarczycy. Rzecz o kościelnych komitetach pomocy''; Jan K. Kossakowski: ''Misja ocalmy od zapomnienia – drugi nurt działalności komitetów pomocy więźniom politycznym stanu wojennego 1981 i jego kontynuacja''). (PDF) [online], opam.no, 2010 [zarchiwizowane z adresu 2017-04-19] .