Primitivo, zinfandel, tribidrag, crljenak kaštelanski, kratošija – czerwonyszczepwinorośli właściwej, pochodzący z Chorwacji[1]. Dopiero badania DNA pozwoliły ustalić, że wszystkie pięć nazw dotyczy tego samego szczepu. Nazwa zinfandel jest używana przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych, natomiast chorwackie nazwy crljenak kaštelanski i tribidrag w ojczyźnie odmiany, choć np. Jancis Robinson próbuje spopularyzować najstarszą z nich, czyli tribidrag[2][3]. Primitivo jest tradycyjnie uprawiane od XVIII wieku w Apulii („obcas” Włoch)[4]. W połowie XIX wieku trafiło do Stanów Zjednoczonych i stało się tam znane pod nazwą 'Zinfandel' i jej wariantami. Odmiana jest uprawiana na ponad 10% winnic kalifornijskich[5]. Nazwa primitivo jest traktowana przez Instytut Hodowli Winorośli Geilweilerhof jako podstawowa[1].
Z winogron primitivo powstaje krzepkie czerwone wino, choć w przypadku Stanów Zjednoczonych prym wiedzie produkowane z niej półsłodkie wino różoweWhite Zinfandel, którego sprzedaż jest sześciokrotnie wyższa od czerwonego wariantu[6]. Wysoka zawartość cukrów w gronach pozwala osiągnąć w trakcie fermentacji poziom alkoholu przekraczający 15%[7].
Smak czerwonego wina z primitivo zależy od dojrzałości użytych winogron. Jeśli odmiana jest sadzona w chłodniejszym klimacie, przeważają aromaty czerwonych owoców, np. malin[8]. Cieplejszy klimat sprzyja nutom jagód, anyżu i pieprzu[8], co można osiągnąć również przy niższych temperaturach, jeśli uprawia się wcześniej dojrzewający włoski klon.
Historia
Europa (6000 p.n.e. – 1870)
Znaleziska archeologiczne świadczą o uprawie winorośli właściwej (Vitis vinifera) w regionie Kaukazu około 6000 p.n.e. i niewiele późniejszym wykorzystywaniu procesu winifikacji[9]. Uprawy tego gatunku rozprzestrzeniły się zwłaszcza w basenie Morza Śródziemnego. W Chorwacji istniało kilka rodzimych szczepów spokrewnionych z primitivo[3][10], na których opierał się przemysł winiarski w XIX wieku. Ich zróżnicowanie pozwala przypuszczać, że odmiana rosła w Chorwacji dłużej niż gdziekolwiek indziej. Klęska filoksery pod koniec XIX wieku niemal całkowicie zniszczyła krzewy tych szczepów. W 2001 odkryto dziewięć krzewów znanych jako crljenak kaštelanski, identycznych genetycznie z primitivo i zinfandelem[3][10].
Po badaniach uważa się, że primitivo zostało sprowadzone do włoskiej Apulii w XVIII wieku jako samodzielny klon[11][12]. Don Francesco Filippo Indellicati, proboszcz parafii w Gioia del Colle w pobliżu Bari wyselekcjonował w 1799 wcześnie dojrzewający (primo) krzew odmiany zagarese i nasadził winorośl w Liponti[3][12]. Nadał on mu nazwę primativo, od łacińskiego primativus (najwcześniej dojrzewający)[3]. Klon dojrzewał już pod koniec sierpnia i na początku XIX wieku zyskał popularność w całej północnej Apulii[3][12]. Po raz pierwszy nazwa primitivo pojawiła się we włoskich dokumentach urzędowych w latach 70. XIX wieku[7]. Sadzonki trafiły pod koniec XIX wieku do Mandurii (od której nazwę wzięła apelacja DOCPrimitivo di Manduria), kiedy hrabina Sabini z Altamury poślubiła Tommaso Schiavoni-Tafuriego z Mandurii i wniosła je w posagu[12].
Wschodnie wybrzeże Stanów Zjednoczonych (1829–1850)
Sadzonki primitivo, które dotarły do Stanów Zjednoczonych, pochodziły prawdopodobnie z cesarskiej szkółki w Wiedniu. Monarchia Habsburgów gromadziła w wiedeńskiej szkółce okazy z całego terenu imperium, w tym m.in. z Chorwacji i Dalmacji, która została przyłączona w 1797[13][14][15]. George Gibbs, ogrodnik na Long Island, otrzymywał dostawy winorośli m.in. z pałacu Schönbrunn i Europy w latach 1820-1829[13]. Według Sullivana Black Zinfardel of Hungary, wzmiankowany przez Williama Roberta Prince'a w Traktacie o winorośli (A Treatise on the Vine) z 1830 może odnosić się do jednej z odmian otrzymanych przez Gibbsa do 1829[13]. Słownik Webstera sugeruje, że nazwa wywodzi się od węgierskiego tzinifándli (czirifandli), dla którego źródłem jest z kolei niemieckie zierfandler[16], synonim jasnej odmiany winorośli sylvaner[17] z austriackiego regionu winiarskiego Thermenregion.
Gibbs był w Bostonie w 1830, a wkrótce potem tamtejszy handlarz, Samuel Perkins rozpoczął sprzedaż Zenfendala[13]. W 1830 dostarczył Prince'owi sadzonki podobnej odmiany 'Black St. Peters', która mogła pochodzić z Wielkiej Brytanii, gdzie wiele szczepów ma w nazwie St. Peters[18]. Informacje o tych sadzonkach są skąpe, poza tym, że krzewy 'Black St. Peters', które sadzono w Kalifornii w latach 50. XIX wieku były identyczne z tymi, które dotarły tam jako 'Zinfandel' do lat 70. XIX wieku[19].
Aż do 1835 Charles M. Hovey, czołowy szkółkarz w Bostonie polecał szczep 'Zinfindal' do uprawy na winogrona deserowe[13]. Odmiana była chętnie uprawiana w ogrzewanych szklarniach, a dojrzewała w nich już w czerwcu. Pierwsza wzmianka o produkcji wina z winogron Zinfindal pochodzi z książki Johna Fiska Allena Practical Treatise in the Culture and Treatment of the Grape Vine z 1847[20]. Wkrótce potem pojawiła się odmiana concord i inne, które można było uprawiać w okolicach Bostonu bez osłon[21].
Kalifornia (1850–1933)
Kalifornijska gorączka złota w latach 50. XIX wieku objęła też szkółkarzy, wśród nich Prince'a i Fredericka W. Macondraya, którzy zabrali sadzonki 'Zinfandela'[21]. Prince zanotował, że grona świetnie schną na rodzynki i że przypuszcza, że jego krzewy i 'Black Sonora', na którą natrafił w Kalifornii, są takie same[22]. Kiedy do Kalifornii nadeszły sadzonki 'Black St. Peters', z początku były uważane za osobny szczep, ale do lat 70. XIX wieku zauważono, że nie różnią się niczym od zinfandela[18].
Pierwszym winiarzem, który wyprodukował kalifornijskie wino z zinfandela, był zapewne Joseph W. Osborne. Zasadził krzewy w swojej winnicy Oak Knoll na północ od Napa, a jego wino z 1857 zyskało uznanie[7]. Areał obsadzony szczepem rósł szybko i pod koniec XIX wieku odmiana była już najpopularniejszą w Kalifornii[23]. Najstarsze zachowane krzewy rosnące w Old Hill datuje się na około 1880 rok[24].
Z zachowanych starych krzewów produkuje się wina czerwone wyższej klasy, ale większość z nich została wykarczowana w latach 20. XX wieku, w okresie prohibicji (1920–1933). Przyczyny karczowania nie były jednak oczywiste, bowiem nawet podczas prohibicji domowy wyrób win był w praktyce dozwolony[25] i niektóre winnice zajęły się sprzedażą winogron na wino klientom indywidualnym. Zinfandel był popularny wśród winiarzy amatorów mieszkających w pobliżu winnic, jednak podatność odmiany na pleśnienie podczas dłuższego transportu utrudniała sprzedaż na Wschodnie Wybrzeże[26]. Zinfandela wypierał szczep alicante bouschet i inne odmiany o grubszych skórkach, które lepiej znosiły podróż[26][27]. W 1931 wysłano na wschód dwa razy mniej zinfandela niż alicante bouschet[26].
Ponowne odkrycie po prohibicji (od 1933)
Na przełomie lat 20. i 30. przemysł winiarski doświadczył Wielkiego Kryzysu i prohibicji[28]. Wiele spośród winnic, które przetrwały dzięki produkcji samych winogron, znajdowało się w Dolinie Kalifornijskiej, której warunki naturalne nie sprzyjały uzyskaniu wysokiej jakości zinfandela[26]. Okres prohibicji pozostawił po sobie niedostatek winogron dobrej jakości[26], a zinfandel popadł w niełaskę jako surowiec do produkcji win wzmacnianych. Istnieli jednak winiarze, którzy produkowali jednoodmianowe wina czerwone.
W połowie XX wieku zinfandel, niegdyś wyjątkowo popularna w Kalifornii odmiana, był zapomniany. W 1972 H.W. Yoxall, brytyjski pisarz specjalizujący się w tematyce winiarskiej napisał: „Jest w Kalifornii zachwycająca odmiana, zinfandel, która jakoby pochodzi z Węgier, ale tam jest obecnie nieznana”[a][29]. W 1974 amerykańscy autorzy określali zinfandela jako „produkt charakterystyczny dla Kalifornii, nieuprawiany nigdzie indziej”[30][b] i „czerwony szczep charakterystyczny dla Kalifornii”[31][c].
W 1972 Bob Trinchero z wytwórni Sutter Home zdecydował się odlać część moszczu z kadzi (tzw. saignée), by zwiększyć koncentrację tanin i koloru w winie produkowanym pod marką Deaver Vineyard Zinfandel. Odlany moszcz winifikował na wytrawne wino i chciał je wypuścić na rynek pod nazwą Oeil de Perdrix, znaną ze szwajcarskiego wina produkowanego tą samą metodą[32]. Amerykańskie Bureau of Alcohol, Tobacco, Firearms and Explosives, sprawujące m.in. nadzór nad produkcją alkoholu zażądało uzupełnienia nazwy o angielskie tłumaczenie i Trinchero dodał do nazwy "White Zinfandel"[32]. Wyprodukował wówczas 220 skrzynek[32]. W tamtym okresie popyt na białe wina przekraczał podaż winogron o jasnej skórce, przez co wielu kalifornijskich winiarzy ulegało pokusie produkcji „białych” win z odmian o ciemnej skórce poprzez ograniczenie kontaktu soku ze skórką do minimum[33]. Podczas winifikacji rocznika 1975 pojawiły się komplikacje – drożdże wymarły, zanim cały cukier uległ fermentacji. Po dwóch tygodniach i degustacji Trinchero zdecydował się sprzedać tak powstałe różowe, słodkawe wino[32]. Lekka słodycz White Zinfandela stała się sukcesem na miarę wina Mateus Rosé po II wojnie światowej. Przez większość lat 80. i 90. XX wieku zinfandel był najpopularniejszym winem odmianowym w Stanach Zjednoczonych[32]. W 2006 White Zinfandel był co dziesiątym (9,9%) winem sprzedawanym w Stanach Zjednoczonych (według wartości: 6,3%), sprzedano go sześciokrotnie więcej niż czerwonego wariantu[6]. Większość White Zinfandela pochodzi z winnic w Dolinie Kalifornijskiej (Central Valley), produkujących wyłącznie to wino.
Krytycy winni w latach 70. i 80. XX wieku opisywali White Zinfandel jako cukierkowy, bez wyrazu i nie wart zainteresowania, choć później tłoczone wina stały się bardziej owocowe, a ich słodycz jest mniej landrynkowa[7].
Związek ze szczepami primitivo, crljenak kaštelanski i tribidrag
Krzew odmiany 'Crljenak Kaštelanski', w winnicy, w której został odkryty. Blaszka uniwersytetu w Zagrzebiu oznacza krzew zarezerwowany do badań genetycznych
Przez długi czas zinfandela uważano za „amerykańską winorośl i wino” (America's vine and wine)[34]. Kiedy Austin Goheen, patolog roślinny z University of California, Davis (UCD) przebywał we Włoszech w 1967 zauważył, że wino tłoczone z primitivo bardzo przypomina mu zinfandela[2][4]. Również inni badacze w tamtym okresie zauważyli podobieństwo[35]. W 1968 primitivo sprowadzono do Kalifornii i w 1972 ampelografowie uznali odmianę za identyczną z zinfandelem. W 1975 z winogron ze sprowadzonych krzewów zrobiono pierwsze wino, które sprawiało wrażenie zinfandela[36]. W 1975 doktorant Wade Wolfe wykazał, że oba szczepy mają identyczną konfigurację charakterystycznych izoenzymów[2][3][37].
W 1976 dr Lamberti z Bari poinformował Goheena, że primitivo może być chorwacką odmianą plavac mali[4]. Goheen w trakcie badań z użyciem analizy charakterystycznych izoenzymów doszedł do wniosku, że są one podobne, ale nie identyczne[4]. Różnice między wspomnianymi odmianami kwestionowali niektórzy Chorwaci, wśród nich kalifornijski winiarz Mike Grgich. W 1991 Grgich i inni winiarze założyli stowarzyszenie Zinfandel Advocates and Producers (ZAP), które zajmowało się promocją odmiany i produkowanego z niej wina oraz wspieraniem badań naukowych[23]. Dzięki wsparciu ZAP Carole Meredith z University of California, Davis odbyła podróż do Chorwacji, podczas której we współpracy z uniwersytetem w Zagrzebiu zebrała 148[3] próbek odmiany plavac mali[38] z całej Dalmacji[4].
W 1993 Carole Meredith i John Bowers za pomocą badań DNA pokazali, że primitivo i zinfandel są klonami tej samej odmiany[3][39]. Porównawcze badania uprawne wskazały, że „Klony primitivo z reguły okazują się lepsze od zinfandela: owoce dojrzewają wcześniej, plony są zbliżone albo wyższe, a odporność na szarą pleśń bywa wyższa”[d][40][41]. Wnioski są zgodne z teorią, że primitivo było wcześnie dojrzewającym klonem chorwackiej winorośli.
W 1998 grupa badawcza Meredith doszła do wniosku, że plavac mali nie jest tym samym, co zinfandel, ale ich podobieństwo wynika z genetycznej relacji rodzic-potomek (jedna z odmian powstała ze skrzyżowania drugiej z inną). W 2000 okazało się, że plavac mali jest krzyżówką primitivo/zinfandela z inną, nieustaloną jeszcze wówczas odmianą[38]. Odmianę tę odkryli później Ivan Pejić i Edi Maletić z Uniwersytetu w Zagrzebiu: okazała się nią odmiana dobričić, stary szczep z leżącej na Morzu Adriatyckim wyspy Šolta[3][23][38].
To odkrycie pozwoliło na ograniczenie poszukiwań primitivo w Chorwacji do centralnej Dalmacji i położonych w tym pasie wysp. Wśród zebranych próbek znaleziono krzew o zgodnym DNA[3]. Próbka była pobrana w 2001 z należącej do Ivicy Radunića winnicy w Kaštel Novi[3][38]. Crljenak kaštelanski („czerwony z Kašteli”) jest reprezentantem primitivo/zinfandela w naturalnym środowisku, choć od czasu wysłania sadzonek do Włoch i USA pojawiły się pewne różnice genetyczne. Po stwierdzeniu, że wszystkie te określenia dotyczą tego samego szczepu, Meredith określa odmianę skrótem ZPC – Zinfandel/Primitivo/Crljenak Kaštelanski[42].
Winnica na wyspie liczyła tylko 9 krzewów crljenaka kaštelanskiego wśród tysięcy innych[3]. W 2002 odkryto kolejne, uprawiane w nadbrzeżnym miasteczku Omiš pod nazwą pribidrag[14]. Obydwa klony są hodowane w Kalifornii w szkółce Ridge Vineyards, przy czym infekcje wirusowe opóźniły ich rozpowszechnienie[14]. Pierwsze chorwackie wino odmianowe z ZPC zostało wyprodukowane przez Ediego Maleticia w 2005[43]. W Kalifornii popularność klonu primitivo wzrosła, jednak wydaje się tam rosnąć mniej bujnie niż zinfandel. Produkowane z tego klonu wina mają podobno bardziej wyraziste aromaty przypraw korzennych[44].
Na potrzeby wydanej w 2012 książki Wine GrapesJancis Robinson, Julia Harding i specjalizujący się w winorośli genetyk José Vouillamoz przeprowadzili dalsze badania korzeni zinfandela. Badania, w tym DNA dowiodły, że zinfandel jest chorwackim szczepem znanym w okolicach Splitu jako tribidrag już w XV wieku, a kluczowego dowodu dostarczył 90-letni krzew uprawiany w ogrodzie starszej pani w Splicie[2][3]. Według chorwackiego językoznawcy, Valentina Putaneca, słowo tribidrag(a) pochodzi z greckiego πρωι καρποζ (wcześnie dojrzewający), co odpowiada etymologii primitivo[3].
W późniejszych badaniach tribidraga oznaczono jako rodzica odmian plavina, grk, vranac i crljenak crni[3]. W 2008 potwierdzono, że tribidrag jest identyczny z czarnogórską odmianą kratošija, co przypuszczano już w połowie XX wieku[3].
Kwestie prawne
Regulacje prawne dotyczące etykiet nie nadążają za badaniami DNA, częściowo ze względów marketingowych. Unia Europejska uznała w styczniu 1999 zinfandela za synonim primitivo[14], co oznacza, że pochodzące z Włoch wina primitivo mogą być etykietowane jako zinfandel w Stanach Zjednoczonych i innych krajach, które akceptują w tym zakresie prawo unijne[45]. Włoscy winiarze skwapliwie skorzystali z tych przepisów i eksportują swoje wyroby za ocean jako zinfandel[23] z akceptacją Alcohol and Tobacco Tax and Trade Bureau (TTB).
Inne przepisy obowiązują winiarzy amerykańskich. Według stanu na styczeń 2014 zarówno zinfandel jak i primitivo są dopuszczone w Stanach Zjednoczonych przez TTB do produkcji win, ale nadal nie są oznaczone jako synonimy[14][46]. Oznacza to, że amerykańscy winiarze muszą oznaczać swoje wina jako zinfandel albo primitivo w zależności od klonu, który uprawiają[45]. Bureau of Alcohol, Tobacco, Firearms and Explosives (ATF) wniosło w 2002 o uznanie obu nazw za synonimy[45], ale wskutek nacisków wniosek RIN 1513–AA32 został w 2008 wycofany[47].
Uprawa i produkcja wina
Starzenie zinfandela w beczkach
Krzewy rosną dość bujnie i najbardziej lubią gorący klimat, choć nie nadmiernie, gdyż upał może spowodować obsychanie gron. Grona są duże i zwarte, a skórka jagód cienka. Szczep lubi przepuszczalne gleby[3]. Odmiana jest dość podatna na szarą pleśń, przy czym wrażliwszy jest klon zinfandel[3]. Owoce dojrzewają stosunkowo wcześnie i mają wysoki poziom cukrów. W sprzyjających warunkach atmosferycznych można pozwolić winogronom na przejrzenie, by uzyskać deserowe wino z opóźnionego zbioru (fr. vendanges tardives, niem. Spätlese)[48]. Zaletą primitivo jest oddawanie terroir i możliwość nadania mu własnego stylu przez winiarzy[49].
Charakterystyczne dla odmiany jest nierówne dojrzewanie poszczególnych jagód w gronie: w gronie mogą być jednocześnie wysuszone na rodzynki, przejrzałe i zielone, niedojrzałe jagody[3]. Niektórzy winiarze winifikują wszystkie jagody jednocześnie, inni decydują się na ręczny zbiór wybranych gron albo nawet jagód przez kilka tygodni. Proces ten jest jednym ze składników wysokiej ceny niektórych zinfandeli[49]
Czerwonym winom produkowanym ze szczepu zarzuca się zbyt wysoki poziom alkoholu[7], choć nowoczesne technologie winiarskie pozwoliły na ograniczenie tego problemu. Niektórzy producenci, jak np. Joel Peterson rezygnują z nich, gdyż uważają, że odwrócona osmoza i inne techniki usuwania alkoholu pozbawiają napój również innych charakterystycznych cech. Peterson twierdzi, że jeśli tylko garbniki i inne właściwości danego wina dobrze komponują się z 15% alkoholu, to należy pozostawić wino takie, jakie jest z natury[8].
Smak wina zależy m.in. od momentu zbioru owoców, długości fermentacji i maceracji oraz od ewentualnego starzenia w beczkach. Zawartość cukru w gronach w okresie zbioru (mierzona skalą Ballinga albo Brixa) ma również istotny wpływ na aromat. Winogrona na White Zinfandela są zbierane przy 20° dojrzałości, kiedy cechy charakterystyczne dla odmiany są jeszcze słabo wykształcone, choć zdarzają się nuty tytoniu i skórki jabłka. Przy 23° (poziom określany w przypadku większości odmian jako „dojrzały”) pojawiają się aromaty truskawki, stopień wyżej wiśni, a nuty jagód przy 25°[49].
Początkowo krzewy zinfandela były uprawiane wspólnie z odmianami durif (petite syrah), carignan, grenache, mourvèdre, mission (listan prieto) i muscat (o składzie wina decydowały proporcje odmian w winnicy). Choć od tego czasu większość winnic uległa uporządkowaniu, to kalifornijscy winiarze nadal używają domieszek, przede wszystkim petite syrah[49]. W 2011 zinfandelem było obsadzonych ok. 10% powierzchni kalifornijskich winnic[5]. W 2012 roku wytłoczono 448 tys. ton winogron zinfandel (primitivo), co dawało wtedy odmianie trzecią lokatę, za chardonnay i cabernet sauvignon, a przed merlotem[50].
Regiony w Kalifornii
W Kalifornii 80% gron zinfandel pochodzi z ok. 20% hrabstw[5]. Największe regiony produkcji (Hrabstwo San Joaquin, Hrabstwo Stanislaus i Madera są źródłem gron przede wszystkim na wina kupażowane i niewymyślne wina w kartonikach lub większych butelkach (jug wine).
Niektóre regiony uchodzą za wyjątkowo sprzyjające uprawie zinfandela[51], a każdy z nich cechuje się własnym stylem.
W hrabstwie Amador powstają pełne, wyraziste zinfandele z wyjątkowo dojrzałych gron, które charakteryzują się aromatami słodkich czerwonych owoców[51].
Winiarze z okolic Santa Cruz produkują wina podobne w stylu do tych z hrabstwa Amador, mimo iż uprawiają jedynie ok. 4,5 ha[5][49]
Hrabstwo Sonoma ustępuje powierzchnią winnic obsadzonych zinfandelem jedynie hrabstwu San Joaquin[5]. Na tym terenie znajduje się apelacja Dry Creek Valley AVA, znana z soczystych zinfandeli o wyraźnej owocowości, zrównoważonej kwasowości i nutach jagód i anyżu[8][49]. Wina z Dry Creek Valley obejmują różne style: od wysokoalkoholowego wina, podobnego do tego z Amador, aż po zrównoważone, korzenne trunki[51].
San Luis Obispo, w szczególności apelacja Paso Robles AVA produkuje dzięki wysokim temperaturom w ciągu dnia i chłodnej bryzie wieczorem delikatne zinfandele[49][51].
Choć Dolina Napa słynie z win z odmian cabernet sauvignon, merlot i syraha, to produkuje się tu również wina zinfandel, opisywane jako z wyraźnym aromatem śliwek, czerwonych owoców i nutami cedru i wanilii[8][49]. Często wytwarzane w lekkim stylu claret (jak w Bordeaux)[51].
W cieplejszych latach w dolinie Russian River powstają dobre wina, natomiast przy gorszej pogodzie winogrona nie dojrzewają dostatecznie i wina cechują się nadmierną kwasowością[49]. Przeważają stare krzewy zinfandel, o aromacie przypraw korzennych, ale niższej mocy niż gdzie indziej[51].
Wina z hrabstwa Mendocino cechują się wysoką jakością, ale ze względu na skromny marketing są mniej znane[51].
W okolicach Lodi rosną jedne z najstarszych krzewów w Kalifornii. Czerwone wina mają opinię owocowych i bezpretensjonalnych, natomiast większość gron jest przerabiana na White Zinfandela[49].
Włochy
Większość primitivo jest uprawiana w Apulii, „obcasie włoskiego buta”, a odmiana jest 12. w rankingu najpopularniejszych szczepów[52]. Najważniejszymi apelacjami DOC są Primitivo di Manduria i Gioia del Colle w Apulii oraz Falerno del Massico i Cilento w Kampanii[53]. Wina primitivo di manduria są oferowane w wariancie wytrawnym oraz w słodkim (Dolce Naturale) i wzmocnionym (Liquoroso Dolce Naturale, Liquoroso Secco)[53][54]. Ogólna apelacja Gioia del Collo dla win czerwonych (rosso) i różowych (rosato) określa udział primitivo na 50–60%, a jeśli wino zostało oznaczone dodatkowo jako szczepowe primitivo – 100%[53][55]. Wino falerno w przynajmniej 85% musi składać się z odmiany[53]. W winach oznaczonych apelacją Cilento Rosso albo Rosato DOC udział odmiany waha się między 10 a 20%[53][56].
Tradycyjnie winogrona były tłoczone i winifikowane, a wino wysyłane na północ kraju (Toskania i Piemont), gdzie służyło do wzbogacania tamtejszych win. Po odkryciu związku między primitivo a zinfadelem wzrosła powierzchnia winnic i produkcja win odmianowych[52]. Większość włoskiego primitivo to wonne, krzepkie wino o wysokiej zawartości alkoholu[57]. Niektórzy winiarze oferują wina starzone w nowych beczkach z amerykańskiego dębu, by nadać winu styl amerykańskiego zinfandela[49].
W 1990 uprawy we Włoszech sięgały ok. 17 000 ha, w 2000 roku 7951 ha[3].
Chorwacja
Chorwacki crljenak kaštelanski nie był sprzedawany samodzielnie przed odkryciem związku z zinfandelem[14]. Profesor Maletić otrzymał z Davis w Kalifornii sadzonki obu klonów: zinfandel i primitivo i zasadził je na wyspie Hvar[43]. Pierwsze wina odmianowe ze szczepu wytłoczono w Chorwacji w 2005[43]. Popyt na odmiany o ciemnej skórce jest duży, a władze wspierają badania nad odmianą[43]. Według statystyk Uniwersytetu w Zagrzebiu uprawy crljenaka kaštelanskiego wzrosły z 22 krzewów w 2001 do ok. 2000 sztuk w 2008[52]. W 2012 było ich już ok. 200 000[3].
Inne państwa
Primitivo jest popularną odmianą w Czarnogórze i jest tam uprawiany pod nazwą kratošija[3]. W macedońskich winnicach szczep spotyka się wśród starych krzewów innych odmian[3]. Winiarze zamiast selekcji decydują się raczej na zakup sadzonek z Włoch[3].
Stare krzewy, pochodzące z lat 30. XX wieku zostały odkryte w stanie Kalifornia Dolna w Meksyku[24]. Odmiana uprawiana jest również w zachodniej Kanadzie[3].
Wina z primitivo, zwłaszcza w wariancie zinfandel, często kojarzą się z dżemem, dzięki czemu mogą towarzyszyć nawet mocno przyprawionym i osolonym potrawom[61]. Polecane są na przyjęcia na świeżym powietrzu[62]. Z połączeń kulinarnych wymienia się duszone mięsa i wątróbkę drobiową[63].
Synonimy
Lista według katalogu VIVC[1]:
crljenak kaštelanski, gioia del colle, kratošija[3], locale, morellone, plavac veliki, primaticcio, primativo, primitivo di gioia, primitivo nero, uva della pergola, uva di corato, zin (potocznie), zinfandel, ZPC[42], black st. peters, zenfendal, zinfardel, zinfindal[64], taranto, zeinfandall, zinfardell, zinfindel, zinfandal.
Uwagi
↑W oryginale: „there is a fascinating Californian grape, the zinfandel, said to have come from Hungary, but apparently a cépage now unknown there.”
↑W oryginale: „a California original, grown nowhere else”
↑W oryginale: „Primitivo selections were generally superior to those of Zinfandel, having earlier fruit maturity, similar or higher yield, and similar or lower bunch rot susceptibility.”
↑
H.W. Yoxall: The Enjoyment of Wine. New York: Drake Publishers Inc., 1974. ISBN 978-0-87749-463-8. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑
Harold J. Grossman: Grossman's Guide to Wines, Beers and Spirits. Wyd. 5th. New York: Charles Scribner's Sons, 1974, s. 199. ISBN 978-0-684-13528-1. (ang.).
↑Jerry D. Mead: Mill Creek Revisited. Mead on Wine, 13 marca 1997. [dostęp 2014-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (21 września 2007)]. (ang.).
↑Zinfandel. Kaštela Tourist Board, 6 stycznia 2014. [dostęp 2014-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (20 września 2008)]. (ang.).
↑
A.J. Winkler, J.A. Cook, WM Kliewer, LA Lider: General Viticulture. Berkeley: University of California Press, 1974. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑
D. Darlington: Angels' visits: an inquiry into the mystery of Zinfandel. Nowy Jork: Holt, 1991. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑
Wade Wolfe. Identification of grape varieties by isozyme banding patterns. „American Journal of Enology and Viticulture”. 27, s. 68–73, 1975. (ang.).
↑
Anne Valdespino: Zin's next of kin. OC Register, 19 stycznia 2006. [dostęp 2014-01-05]. (ang.).
↑ abc
Jennifer Berry: Changes to List of American Grape Variety Names. [w:] Alcohol & Tobacco Newsletter April 2002 [on-line]. Bureau of Alcohol, Tobacco, Firearms and Explosives. [dostęp 2014-01-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (6 lutego 2012)]. (ang.).
↑California Grape Acreage, 2012 Crop. California Department of Food and Agriculture, 8 marca 2013. [dostęp 2014-01-01]. (ang.). Brak numerów stron w książce
↑ abc
Dorothy J. Gaiter, John Brecher: Italy's Zinfandel Pretender. The Wall Street Journal, 3 października 2008. [dostęp 2014-01-01]. (ang.).
↑ abcdeBanca Dati Vini DOC, DOCG. Ministero delle politiche agricole alimentari e forestali. [dostęp 2014-01-01]. [zarchiwizowane z tego adresu (4 lipca 2009)]. (ang.).
Tutto vino. Guida complete ai vini d'Italia. Florencja: Giunti Editori, 2008. ISBN 978-88-440-3610-2. (wł.).
André Dominé, Eckhard Supp, Dunja Ulbricht: Historia wina. W: André Dominé: Wino. Wyd. 2. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Olesiejuk, 2009. ISBN 978-83-7626-712-8. (pol.).
