Poziomka pospolita

Poziomka pospolita

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	różowce
Rodzina	różowate
Rodzaj	poziomka
Gatunek	poziomka pospolita
Nazwa systematyczna
Fragaria vesca L. Sp. pl. 1:494. 1753

Kwiaty

Owoc z przylegająco owłosioną szypułką i odstającymi działkami

Zobacz kolekcję cytatów o poziomce w Wikicytatach

Poziomka pospolita (Fragaria vesca L.) – gatunek rośliny z rodziny różowatych. Inne zwyczajowe nazwy: czerwona jagoda, koziomka^[3]. Rośnie dziko w całej Europie, niemal w całej Ameryce Północnej oraz w Azji (z wyjątkiem wschodniej i południowej jej części)^[4][5]. W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze^[6]. Jest uprawiany w wielu krajach świata, również w Polsce.

Morfologia

Pokrój

Wysokość 5-20 (30) cm. Wytwarza sympodialne, długie i cienkie rozłogi (brak ich zwykle u odmian uprawnych).

Liście

Głównie liście odziomkowe. Są trójdzielne i grubo piłkowane, środkowy listek na krótkim ogonku, boczne listki są bezogonkowe, o klinowatych, niesymetrycznych nasadach. Listki są luźno owłosione, na górnej stronie ciemnozielone, spodem sinawe lub szarawe.

Kwiaty

Na łodygach wyrasta zwykle od 3 do 10 białych kwiatków na szypułkach tylko niewiele dłuższych od liści. Kwiaty promieniste o działkach kielicha odstających od „owocu”, który (po dojrzeniu) odrywa się od nich.

Owoc

Soczyste, czerwone owoce pozorne bardzo podobne, lecz mniejsze od owoców truskawki. Nasiona rozsiewane przez zwierzęta lub ludzi (endochoria).

Gatunki podobne

Poziomka wysoka F. moschata różni się kwiatostanem wyraźnie wyższym od liści, szypułkami odstająco owłosionymi i wszystkimi listkami osadzonymi na krótkich ogonkach. Poziomka twardawa F. viridis ma listki od spodu gęsto, jedwabisto owłosione; działki kielicha przylegające do owocu, odrywającego się zawsze razem z kielichem; ząbek na wierzchołku szczytowego listka wyraźnie mniejszy od innych^[7].

Biologia i ekologia

• Bylina, hemikryptofit. Siedlisko: lasy, słoneczne brzegi lasów, polany, przydroża. Preferuje gleby wilgotne, żyzne i gliniaste. W górach występuje do piętra kosówki (w Tatrach do 1710 m n.p.m.). W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych gatunek charakterystyczny dla klasy zespołów (Cl.) Epilobietea angustifolii^[8]. Kwitnie w maju i czerwcu, kwiaty są zapylane przez owady.

Systematyka i zmienność

Tworzy mieszańce z poziomką twardawą (F. x hagenbachiana Lang et Koch) oraz poziomką wysoką^[7].

Występuje w trzech podgatunkach^[5]:

• Fragaria vesca subsp. americana (Porter) Staudt
• Fragaria vesca subsp. bracteata (A.Heller) Staudt
• Fragaria vesca subsp. vesca

Wyróżnia się także, m.in. odmiany bezrozłogową (var. eflagellis) oraz powtarzającą kwitnienie (var. semperflorens)^[9].

Zastosowanie

Roślina uprawna

Jest uprawiana w Europie od co najmniej XV wieku. Istotny wpływ dla uzyskania wartościowych odmian uprawnych miały niezależne od siebie odkrycia w Alpach odmian bezrozłogowej (var. eflagellis) i powtarzającej kwitnienie (var. semperflorens). Rośliny te stały się macierzystymi dla odmian uprawnych^[9].

W uprawie liczne odmiany uprawne, m.in. 'Regina'.

Sztuka kulinarna

Owoce o średnicy 1–2 cm są jadalne i smaczne. Osiągają najlepszy smak dopiero w pełni dojrzałości. Zawierają wartościowe kwasy organiczne, węglowodany oraz bardzo dużo witaminy C, a także witaminy A, B1, B2, B6, E, H, PP i sole mineralne: wapnia, fosforu, kobaltu, zwłaszcza zaś żelaza^[10]. W 100 g poziomek znajduje się 60 mg witaminy C, 212 mg kwasu asparaginowego i 132 mg kwasu glutaminowego^[11]. Ze względu na aromat nieprzetworzone poziomki są znacznie lepsze w natychmiastowym spożyciu niż hodowlane odmiany poziomek i truskawek. Stosuje się je także do wyrobu marmolad, kompotów i kruszonów. Dziś już znacznie rzadziej zbierane ze środowiska naturalnego z powodu mniejszej wydajności od odmian hodowlanych.

Wartość odżywcza Poziomka (100 g)

Wartość energetyczna 155 kJ (37 kcal) Białka 0,8 g szczegółowe informacje RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,7% 1,7% 1,7% 1,7% M 1,4% 1,4% 1,4% 1,4% Węglowodany 8,3 g szczegółowe informacje Przyswajalne 6,3 g RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% M 4,8% 4,8% 4,8% 4,8% Dwucukry Sacharoza 1,4 g Laktoza 0,00 g Skrobia 0,00 g Błonnik 2,0 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 8,0% 8,0% 9,5% 9,5% M 5,3% 5,3% 6,7% 6,7% Tłuszcze 0,5 g szczegółowe informacje Kwasy tł. nasycone 0,02 g Kwasy tł. nienasycone Jednonienasycone 0,07 g Wielonienasycone 0,24 g omega-3 0,1 g α-Linolenowy (ALA) 0,1 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 9,1% 9,1% 9,1% 9,1% M 6,3% 6,3% 6,3% 6,3% omega-6 0,14 g Linolowy (LA) 0,14 g AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,2% 1,2% 1,3% 1,3% M 0,8% 0,8% 1,0% 1,0% Woda 89,6 g szczegółowe informacje AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% M 2,4% 2,4% 2,4% 2,4%

Witaminy Witamina C 60,0 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 80% 80% 80% 80% M 67% 67% 67% 67% Tiamina (B1) 0,03 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,7% 2,7% 2,7% 2,7% M 2,5% 2,5% 2,5% 2,5% Ryboflawina (B2) 0,07 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 6,4% 6,4% 6,4% 6,4% M 5,4% 5,4% 5,4% 5,4% Niacyna (B3) 0,3 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,1% 2,1% 2,1% 2,1% M 1,9% 1,9% 1,9% 1,9% Witamina B6 0,05 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,8% 3,8% 3,3% 3,3% M 3,8% 3,8% 2,9% 2,9% Foliany 0,017 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 4,3% 4,3% 4,3% 4,3% M 4,3% 4,3% 4,3% 4,3% Kobalamina (B12) 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina A 0,002 mg RAE RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,3% 0,3% 0,3% 0,3% M 0,2% 0,2% 0,2% 0,2% Witamina D 0,00 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% M 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% Witamina E 0,12 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,8% 0,8% 0,8% 0,8% M 0,8% 0,8% 0,8% 0,8% Makroelementy Fosfor 27 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,9% 3,9% 3,9% 3,9% M 3,9% 3,9% 3,9% 3,9% Wapń 28 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 2,8% 2,8% 2,3% 2,3% M 2,8% 2,8% 2,8% 2,3% Magnez 10 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,2% 3,1% 3,1% 3,1% M 2,5% 2,4% 2,4% 2,4% Potas 147 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% M 3,1% 3,1% 3,1% 3,1% Sód 1 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% M 0,1% 0,1% 0,1% 0,1% Mikroelementy Jod 0,0009 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 0,6% 0,6% 0,6% 0,6% M 0,6% 0,6% 0,6% 0,6% Żelazo 0,9 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 5,0% 5,0% 11% 11% M 11% 11% 11% 11% Miedź 0,12 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 13% 13% 13% 13% M 13% 13% 13% 13% Cynk 0,08 mg RDA 19–30 31–50 51–70 70+ K 1,0% 1,0% 1,0% 1,0% M 0,7% 0,7% 0,7% 0,7% Mangan 0,22 mg AI 19–30 31–50 51–70 70+ K 12% 12% 12% 12% M 9,6% 9,6% 9,6% 9,6%

Dane liczbowe na podstawie: [11] Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[12]

Roślina lecznicza

• Surowiec zielarski – młode liście (Folium Fragariae). Zawierają flawonoidy, kwasy organiczne, olejki eteryczne, witaminy i inne substancje. Własności lecznicze mają jednak tylko liście z poziomek dziko rosnących – nie mają ich uprawiane odmiany ogrodowe^[10].
• Działanie – ściągające, słabo moczopędne i ogólnie wzmacniające organizm. Stosuje się przy niektórych schorzeniach układu moczowego, nerek i schorzeniach żołądkowych związanych z biegunką^[13].

Uprawa

Choroby

• choroby wirusowe: cętkowana plamistość truskawki, czarcie miotły truskawki, łagodna żółtobrzeżność liści truskawki, marszczyca truskawki, otaśmienie nerwów truskawki, utajona pierścieniowa plamistość truskawki
• bakteryjne: bakteryjna kanciasta plamistość liści truskawki, bakteryjna zgorzel liści truskawki, zielenienie płatków truskawki
• choroby wywołane przez lęgniowce i grzyby: antraknoza truskawki, biała plamistość liści truskawki, brunatna zgnilizna owoców truskawki, czarna zgnilizna korzeni truskawki, czerwona plamistość liści truskawki, czerwona zgnilizna korzeni truskawki, fuzarioza truskawki, mączniak prawdziwy truskawki, mokra zgnilizna truskawki, twarda zgnilizna owoców truskawki, skórzasta zgnilizna owoców truskawki, szara pleśń truskawki, werticilioza truskawki, zamieranie liści truskawki, zgnilizna korzeni truskawki, zgnilizna ogonków liściowych truskawki^[14].

Obecność w kulturze

Okazy poziomki pospolitej w postaci płonnych różyczek liści przyziemnych występują kilkakrotnie, wiernie odwzorowane, w tle malarskim scen w ołtarzu Wita Stwosza w Kościele Mariackim w Krakowie. Tylko jeden raz przedstawiony jest tam okaz owocujący tej rośliny^[15]. Gałązkę poziomki, z kwiatem i owocem, trzyma w dłoni „Madonna z poziomką” – przedstawienie Matki Boskiej z Dzieciątkiem na kolanach na obrazie (2 poł. XV w.), pochodzącym z żywieckiej parafii Narodzenia NMP (obecnie w Muzeum Narodowym w Krakowie)^[16].

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-29]  (ang.).
3. Anrea-Anna Cavelius: Zioła w medycynie naturalnej. Bremen: MAK Verlag GmbH, 2005. ISBN 978-3-939991-32-8. Brak numerów stron w książce
4. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-04-28].
5. Fragaria vesca L., [w:] Plants of the World online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2023-09-18] .
6. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając, MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 242, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
7. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
8. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
9. Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 1, Warszawa: Muza SA, 1998, s. 168, ISBN 83-7079-778-4 .
10. Anna Mazerant: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6. Brak numerów stron w książce
11. Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 626. ISBN 978-83-200-5311-1.
12. Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.). Brak numerów stron w książce
13. Jindřich Krejča, Jan Macků: Atlas roślin leczniczych. Warszawa: Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1989. ISBN 83-04-03281-3. Brak numerów stron w książce
14. ZbigniewZ. Borecki ZbigniewZ., MałgorzataM. Solenberg MałgorzataM. (red.), Polskie nazwy chorób roślin uprawnych, wyd. 2, Poznań: Polskie Towarzystwo Fitopatologiczne, 2017, ISBN 978-83-948769-0-6 . Brak numerów stron w książce
15. Władysław Szafer: Kwiaty w ołtarzu Wita Stwosza, w: „Kwiaty w naturze i sztuce”, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1958, s. 102–117.
16. Madonna z poziomką. mnk.pl. [dostęp 2020-04-05]. (pol.).

Kontrola autorytatywna (takson):

• GND: 1132359511

Encyklopedie internetowe:

• SNL: markjordbær

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 39822
• EoL: 229659
• EUNIS: 180633
• Flora of China: 200010863
• Flora of North America: 200010863
• FloraWeb: 2470
• GBIF: 3029817
• identyfikator iNaturalist: 50298
• IPNI: 30074127-2
• ITIS: 24634
• NCBI: 57918
• Plant Finder: 286348
• identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): rjp-23
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:30074127-2
• Tela Botanica: 28137
• identyfikator Tropicos: 27800061
• USDA PLANTS: FRVE
• CoL: 6JK5R