Judaizm ultraortodoksyjny lub charedi[1][2], ewentualnie: haredi[3] (hebr. חרדים, wym. [χaʁeˈdim] = „nabożni”[4] lub dosł. „w bojaźni Boga”[1][2]; l. mn.: charedim) – odłam współczesnej ortodoksji judaizmu[4].
Wyznawcy judaizmu ultraortodoksyjnego, czyli ultraortodoksyjni żydzi (nazywani w Izraelu oraz żydowskiej diasporze: charedim) odrzucają zdobycze współczesnego świata uważając, że należy się od świata odgrodzić i pozostać w izolacji[5], bowiem uznają, że zdobycze cywilizacyjne mogą sprowadzać pokusy[2].
Wyznawcy niektórych ultraortodoksyjnych odłamów uważają, że powstanie państwa Izrael to akt godzący w istotę idei i obietnic mesjańskich. Ci z nich, którzy żyją na terenie Państwa Izrael, nie uznając go, starają się żyć tak, jakby mieszkali w diasporze na wygnaniu[4]. Ultraortodoksyjni Żydzi odrzucają XVIII-wieczne reformy religijne i nie zgadzają się z poglądami i praktykami judaizmu konserwatywnego oraz reformowanego[6] i dążą do ścisłego przestrzegania micw i halachy. Charakteryzuje ich konserwatyzm w zakresie kultury i stylu życia oraz używanie języka jidysz[2][1][6].
Historia charedi
Charedim odrzucają XVIII-wieczne reformy religijne i nie zgadzają się z poglądami i praktykami judaizmu konserwatywnego oraz reformowanego[6]. Pojawienie się w XIX wieku nowego, bardziej „światowego” stylu życia części Żydów wzbudziła u konserwatywnych wyznawców judaizmu obronny sprzeciw, który doprowadził do wyewoluowania silnie konserwatywnej, izolacjonistycznej formy ekspresji judaizmu. Do przywódców charedim w początkowym okresie należeli uznani rabini z Europy Wschodniej: rabin Chaim z Wołożyna (1749–1821) i rabin Izrael Meir Kagan (1838–1933)[1].
Istotnym etapem tworzenia ruchu charedim było powołanie międzynarodowej politycznej organizacji ortodoksji Agudas Yisroel (hebr., „Związek Izraela”). Organizacja została powołana do życia na konferencji, która odbyła się w Katowicach w dniach 27–29 maja 1912. Inicjatorami byli niemieccy neoortodoksi, wspierani przez ortodoksów nieakceptujących programu kulturalnego przyjętego w 1911 przez X Światowy Kongres Syjonistyczny, którzy ostatecznie, zrażeni, porzucili ruch syjonistyczny[7]. Agudas Yisroel powstała jako grupa reprezentująca interesy społeczne i kulturalne religijnych Żydów. Siła organizacji była znacząca, bowiem powstała jako koalicja chasydów i mitnagdim – dwóch nurtów judaizmu ortodoksyjnego, które wcześniej ze sobą rywalizowały, ale wraz z upływem czasu zbliżały się do siebie, umożliwiając powstanie w 1912 Agudas Yisroel[1].
Kolejnym impulsem do rozwoju judaizmu charedi był Holokaust. W czasie II wojny światowej zginęła bardzo duża liczba wyznawców, a w poszczególnych krajach europejskich zniszczone zostały jesziwy. Migracje społeczności żydowskich – głównie do Izraela i Stanów Zjednoczonych – dały impuls do integracji swoich społeczności i instytucji edukacyjnych. Gdy powstało państwo Izrael, w nim właśnie powstało centrum działalności charedim. Migrujący wyznawcy tworzyli tam jesziwy, którym nadawano nazwy zniszczonych jesziw europejskich. Z Agudas Yisroel utworzono partię polityczną o nazwie Agudat Israel (pod współczesną izraelską wymową hebrajską)[1].
Klasyfikacja
„Encyklopedia tradycji i legend żydowskich” Alana Untermana(inne języki) nie wymienia terminu „ultraortodoksja”[8]. Pod hasłem „judaizm ortodoksyjny” istnieje podział na ortodoksję nowoczesną (neoortodoksję) i ortodoksję tradycyjną[2]. Odłam ultraortodoksyjny należy zaliczyć do tej drugiej grupy[5]. Część charedim nie akceptuje nazywania ich ultraortodoksami. „Ultra” oznacza „krańcowy”, „nieumiarkowany”, więc takie określenie bywa odbierane jako negatywny opis stosowany dla skrajnych grup społecznych jak terroryści czy neonaziści. W przekonaniu charedim, są kwintesencją żydostwa – wierni żydowskim wartościom i prawu żydowskiemu. Charedim dbają przede wszystkim o przestrzeganie Tory i wypełnianie nakazów (micwot) z najdrobniejszymi szczegółami, a specyficzne stroje i styl życia są wyznacznikiem pewnej tradycji tej grupy[2]: mężczyźni ubierają się w czarne garnitury i noszą czarne kapelusze z szerokim rondem, a kobiety noszą długie spódnice, grube pończochy i nakrycia głowy[9].
Społeczność ultraortodoksyjna dzieli się na trzy grupy:
bardziej liberalną,
na główny trzon ortodoksji
i na grupę najbardziej ortodoksyjną, której członkowie są przez pierwszych i drugich nazywani skrajnymi fanatykami. Ci „ultra-ultraortodoksi” najczęściej zaliczają się do organizacji o nazwie Eida Charedit, która wyznacza zasady postępowania i wyrokuje o wielu sprawach dotyczących życia wszystkich charedim[2].
Sama klasyfikacja stopnia religijności w społeczności ortodoksyjnej, czy dany dom jest ortodoksyjny (dati), czy ultraortodoksyjny (charedi) jest kwestią uznaniową, a granice wyznaczane są przez współwyznawców i obserwujących ich świeckich[2].
W 2005 w obrębie nurtu skrajnej ortodoksji charedi utworzył się ruch ultrareligijnych kobiet, określanych przez prasę jako „taliban charedi”, które – podobnie jak niektóre kobiety muzułmańskie – zdecydowały się całkowicie zakrywać swoje ciała od głowy do stóp, by zachęcać mężczyzn do unikania pokus na widok kobiecego ciała[10]. Motto ruchu zachęca: „zakrywaj ile się da w imię skromności”[11]. Inicjatywa była pierwotnie przyjęta pozytywnie w środowisku charedi – nawet rabini Badatz(inne języki) (ultraortodoksyjny sąd sprawiedliwości) oraz Jicchok Tuwja Weiss, przywódca Eida Charedit, wystosowali list wyrażający poparcie[10].
Inicjatywa wyszła od trzech kobiet, które zakryły całe swoje ciała. Później dołączyło do nich 8 z Jerozolimy i kolejne 12 z Bet Szemesz. Według informacji z 2011 do grupy należało około 600 kobiet, ale liczebność ma tendencję wzrostową[10][11]. Rozprzestrzeniające się zjawisko zaczęło jednak denerwować społeczność charedi. Szkoły nie przyjmują zamaskowanych uczennic, a sami charedim zaczęli krytycznie oceniać tę modę religijną argumentując, że tradycja judaistyczna wyklucza zmiany w ubiorze. Wskazują, że biblijni Izraelici przeżyli niewolę w Egipcie, ponieważ nie zmienili sposobu ubierania się, a więc nie można tego robić i współcześnie[11].
Granice ortodoksji
Granice własnej ortodoksji w różny sposób wyznaczają poszczególne rodziny chasydzkie[a]. Zazwyczaj funkcjonują według zasad określonych przez swojego rabina i przez społeczność, do której należą. W obrębie typowej chasydzkiej rodziny decyzje w mniej lub bardziej istotnych sprawach podejmuje mężczyzna, który czasem zasięga opinii u swojego rabina[2].
Styl życia i podejmowane przez chasydów działania mają pomagać w unikaniu najmniejszej nawet pokusy, i przezwyciężaniu swojej słabości. Zasady i nakazy poszczególnych odłamów judaizmu są takie same, wszystkie nurty stosują taką samą wykładnię Tory[2].
Charedim a społeczne i polityczne życie Izraela
Zręby nowego społeczeństwa izraelskiego zostały wypracowane w 1947 przez Dawida Ben Guriona, który – będąc wówczas przewodniczącym Agencji Żydowskiej – przesłał na ręce szefa religijnej partii Agudat Israel, rabina Izaaka Lewina, list, w którym składał obietnicę, iż powstające państwo żydowskie będzie szanowało oczekiwania religijnej części społeczeństwa. Obietnice wyrażone w liście zostały później potwierdzone przyjętymi aktami prawnymi, które nadal zachowują swą moc. Zgodnie z przyjętym prawem kontrolę nad zawieraniem małżeństw i nad rozwodami przyznano ortodoksyjnym sądom religijnym; stworzono wyodrębniony system edukacyjny, a później wprowadzono zwolnienie studentów jesziw z obowiązku pełnienia służby wojskowej. Przyznane przywileje miały zapewnić przychylność partii Agudat Israel i sprawić, że nie wniesie ona na forum ONZ sprzeciwu wobec ustanowienia państwa żydowskiego. Na przestrzeni lat charedim zgłaszali wiele nowych oczekiwań, z których część była spełniana. Między innymi: zwolniono wszystkie dziewczęta religijne z obowiązku odbywania służby wojskowej, ograniczono liczbę wykonywanych sekcji zwłok i wprowadzono obowiązek sprzedawania w każdym co siódmym roku zbiorów rolnych wyłącznie za granicą Izraela (w myśl biblijnego prawa sznat szmita)[2]. W 2014 charedim protestowali przeciwko wprowadzeniu przez rząd Netanjahu obowiązkowej służby wojskowej i zniesieniu zwolnienia ze służby dla osób studiujących w jesziwach[12].
W 1948 społeczność ultraortodoksyjnych Żydów stanowiła prawdopodobnie ok. 1% ludności Izraela, a w 2020 około 12%. W Izraelu charedim zamieszkują gęsto zaludnione dzielnice Jerozolimy, Bene Berak (miasto położone w Dystrykcie Tel Awiwu), Bet Szemesz (miasto położone w Dystrykcie Jerozolimy) oraz liczne mniejsze miasta. Charedim są jedną z najbardziej wyrazistych grup społecznych Izraela. Wyróżniają ich historyczny strój, kolektywny, regulowany przez prawo religijne tryb życia, dystans od środowisk świeckich i zamieszkiwanie w zwartych skupiskach współwyznawców[9]. Społeczność ultraortodoksyjnych Żydów wyróżnia się także poprzez używanie języka jidysz[6]. Ultraortodoksyjni Żydzi mieszkający w Stanach Zjednoczonych porozumiewają się tylko w jidysz. Znaczna część społeczności zna angielski tylko w stopniu podstawowym, co sprawia, że mieliby dużą trudność w ewentualnym funkcjonowaniu poza własną społecznością[5].
↑Wyznacznikiem może być fakt używania lub nieużywania telewizora, posyłanie dzieci do innych szkół niż ortodoksi, niepodejmowanie służby wojskowej, sposób przykrywania głów przez kobiety, używanie długich rękawów i konkretnych pończoch, studiowanie przez mężów halachy w kojlelu (uczelni religijnej dla żonatych)[2].
↑AnnaA.ZielińskaAnnaA., Przewodnik po judaizmie dla policjantów, Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2022-10-28](pol.). Brak numerów stron w książce
↑Alan Unterman: Encyklopedia tradycji i legend żydowskich. tłum. Olga Zienkiewicz. Warszawa: Spółdzielnia Wydawniczo-Handlowa „Książka i Wiedza”, 1994, s. 306. ISBN 83-05-12728-1.
.jpg)
