II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej

II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej

Państwo	Polska
Historia
Data sformowania	1948
Data rozformowania	1954
Pierwszy dowódca	Marian Pilarski
Dane podstawowe

Marian Pilarski, założyciel organizacji

II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej – organizacja antykomunistyczna na Zamojszczyźnie powstała z inicjatywy byłego dowódcy Obwodu Zamojskiego Wolność i Niezawisłość Mariana Pilarskiego „Jara” na bazie członków AK, BCh i WiN. Działała w latach 1948–1954. Obejmowała cztery odrębne obwody (Hrubieszów, Krasnystaw, Tomaszów Lubelski i Zamość)^[1]. Była największą w tym okresie organizacją antykomunistyczną na Zamojszczyźnie. Jej liczebność obejmowała ponad 200 zaprzysiężonych żołnierzy oraz nie mniej liczne grono współpracowników. W skład organizacji wchodziło kilka oddziałów zbrojnych: lotna żandarmeria (dowódca Tadeusz Łagoda „Barykada”, a później Stanisław Pakos „Wrzos”), oddział Piotra Smagały „Sroki”, oddział Ludwika Rogalskiego „Kanciarza”, oddział Wincentego Mieczysława Wróblewskiego „Szuma” i Henryka Kwaśniewskiego „Luxa”^[2].

Powołanie

Jej założenie planowano jeszcze w 1947 r., bowiem 8 września 1947 r. doszło w klasztorze pw. św. Antoniego w Radecznicy do spotkania M. Pilarskiego „Jara”, Stanisława Biziora „Eama”, Stanisława Karczewskiego „Goraja”, Andrzeja Stachyry „Saturnina”, Stefana Derkacza i Jana Jakubiaka „Brzozy”, celem jej powołania. Nie doszło jednak do tego. Do powołania organizacji doszło 28 marca 1948 r. w klasztorze w Radecznicy, kiedy przysięgę złożyło 11 osób. Następnie rozpoczęto werbowanie nowych członków i w tym celu odbywały się odprawy organizacyjne m.in. u L. Rogalskiego „Kanciarza” w kol. Zawalów (lato 1949 r.) i Jana Kapusty w kol. Poddąbrowa (grudzień 1949 r.) i Antoniego Chmiela w Ornatowicach (luty 1950 r.). Do chwili aresztowania kierownictwa organizacji cały czas powoływano nowych członków, celem „zorganizowania terenu” pod przyszłą działalność^[3].

Cele

Podstawowym założeniem organizacji było oswobodzenie Polski spod dominacji sowieckiej, co miało nastąpić w wyniku wybuchu wojny pomiędzy państwami zachodnimi a Związkiem Sowieckim latem 1950 r. Organizacja dążyła również, poprzez pozbawianie spółdzielni produkcyjnych środków finansowych, do zahamowania kolektywizacji na polskiej wsi.Nadto przeprowadzano akcje wymierzone w osoby popierające reżim komunistyczny, ale były one nieliczne i raczej przypadki likwidacji takich osób były związane z walkami w czasie obław lub „bojów spotkaniowych”.

Struktura

Sztab:

• Inspektor – Marian Pilarski „Jar”,
• Zastępca inspektora – Władysław Skowera „Orkan”,
• Szef sztabu – Stanisław Karczewski „Niebora”,
• Adiutant- Antoni Burzański „Burza”,
• Wywiad – Antoni Gronowski „Sęp”,
• Kapelan – Jan Ryba (o. Hugolin) „Robak”,
• Lekarz – dr Julian Tyczkowski „Sparta”,
• Wojskowa Służba Kobiet – Maria Kita „Maria”,
• łącznik „Jara” – Józef Smoliński „Łoza”
• główny punkt kontaktowy – Aleksander Stąsik „Jastrząb”

I – Obwód Zamość (dowódca – W. Skowera „Orkan”, wywiad – Kazimierz Kaleta „Zakręt”, kwatermistrz – Józef Noworol „Młynarski”). Rejony:

1. miasto Zamość – A. Gronowski „Sęp”,
2. Koniuchy, Kotlice, Sitno, Skierbieszów – Józef Włoszczuk „Pistolet”,
3. Sitaniec – S. Bizior „Eam”,
4. Radecznica i Sułów – Jan Hadam „Agrest”,
5. Łabunie – Stanisław Niemczuk „Grzegorz”,
6. Szczebrzeszyn, Zwierzyniec – Stanisław Karczewski „Niebora”,
7. Krasnobród – Jan Flaga „Nemo”,
8. Stary Zamość, Wysokie, Mokre – Mikołaj Tchórz „Wiśniewski”.

II – Obwód Tomaszów Lubelski (dowódca Alfred Tor „Zych”, zastępca Marian Woźniacki „Marian”, łączniczka – Regina Chmiel (Romanowicz), wywiad – Józef Prusiński „Barbara”). Rejony:

1. Tomaszów Lubelski, Uhnów – Kazimierz Nagórny,
2. Łaszczów – Władysław Wiśniewski,
3. Rachanie – Jan Czuk „Kosa”,
4. Tarnawatka – Edward Czuwara,
5. Majdan Górny, Jarczów – Jan Krystek,
6. Komarów – Stanisław Bajer,
7. Tyszowce – Władysław Gniewski vel Gnida „Huragan”.

III – Obwód Hrubieszów (dowódca Mieczysław Dziduch „Colin”, zastępca Kazimierz Buczak „Smutny”). Rejony:

1. Hostynne – S. Karczewski „Niebora”, a później Władysław Nowosad „Wacław”, zastępca Adam Kapluk,
2. Grabowiec – Wincenty Mieczysław Wróblewski „Szum”,
3. Miączyn – Władysław Błaszczuk „Wilk”,
4. Moniatycze – brak danych,
5. Uchanie – brak danych.

IV – Obwód Krasnystaw (dowódca Andrzej Stachyra „Saturnin”, zastępca Krzysztof Polski „Krzysztof” lub Stefan Derkacz). Rejony:

1. Turobin – brak danych,
2. Rybie – brak danych,
3. Gorzków – brak danych,
4. Krasnystaw – brak danych,
5. nieustalone trzy gminy – brak danych^[4].

Aresztowania

W kwietniu 1950 r. Wojewódzki Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie i podległe mu jednostki UB w Hrubieszowie, Zamościu, Tomaszowie Lubelskiem i Krasnymstawie dokonały aresztowania Józefa Włoszczuka „Pistoleta” i Ludwika Rogalskiego „Kanciarza”. W wyniku zeznań wymuszonych torturami dopiero wówczas ustalono, że istnieje w terenie organizacja M. Pilarskiego, o czym UB nie wiedziało. Rozpoczęto aresztowania osób, które w krótkim czasie doprowadziły do zatrzymania kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego AK, żołnierzy oddziału L. Rogalskiego „Kanciarza”^[5] oraz większej części pozostałych członków. Aresztowani po przeprowadzonych śledztwach byli oskarżani, a następnie skazywani przez Wojskowy Sąd Rejonowy w Lublinie. Wyroki śmierci wykonano na: Pawle Kalinowskim „Francuzie”, Stanisławie Biziorze „Eamie”, Marianie Pilarskim „Jarze”, Ludwiku Rogalskim „Kanciarzu”, Piotrze Smagale „Sroce” (ujęty wcześniej) i Mieczysławie Szewczuku „Włochu”. Pozostali ujęci członkowie organizacji i ich współpracownicy skazani zostali na kary więzienia^[6].

Podstępem, polegającym na udawaniu choroby psychicznej, udało się uniknąć skazania A. Stachyrze „Saturninowi”, jednak i on spędził długi czas w więzieniu i poddawany był nieludzkiemu śledztwu^[7]. Aresztowania uniknął Czesław Szewluk „Orlik” i Stanisław Szady „Brzytwa”, którzy powiadomili część członków. Podjęte przez UB próby aresztowań nie dały wyników m.in. w zakresie J. Hadam „Agresta”, M. Dziducha „Colina”. J. Czuka „Kosy”. Wcześniej w terenie przebywali Józef Pyś „Ostry” i S. Pakos „Wrzos”, których również nie zatrzymano. Grupa zbrojna W.M. Wróblewskiego „Szuma” podzieliła się na dwa oddziały pod dowództwem „Szuma” (rejon hrubieszowski) i H. Kwaśniewskiego „Luxa” (rejon hrubieszowski). W dalszym czasie odrębnie od niej operował patrol Antoniego Mojżesza „Romka” i Eugeniusza Malca „Ryśka” (rejon zamojski). Z uwagi na konieczność zapewnienia środków do przeżycia ukrywającym się partyzanci podjęli szerszą działalność zbrojną.

Partyzanci byli tropieni przez oddziały KBW, UB i MO oraz rozpracowywani przez komunistycznych agentów. W wyniku prób aresztowań oraz walki zginęli:

• Dominik Brodaczewski (oddział „Sroki”) – 8 kwietnia 1949 r.,
• Antoni Zawiślak (oddział „Sroki) – 25 kwietnia 1949 r.,
• Tadeusz Łagoda „Barykada” – 13 października 1949 r.,
• Kazimierz Piotrowski „Cygan”, „Czarny (oddział „Wrzosa”) – 13 lutego 1951 r.^[8],
• Józef Pyś „Ostry” (oddział „Wrzosa”) – 18 lutego 1951 r. (ciężko ranny w walce z MO zmarł w szpitalu)^[9],
• Henryk Kwaśniewski „Lux” i Wacław Kwaśniewski „Mściwy” – 15 grudnia 1951 r.,
• Stanisław Pakos „Wrzos” – 20 grudnia 1951 r.^[10],
• Antoni Mojżesz „Romek” i „Eugeniusz Malec „Rysiek” – 11 maja 1952 r.^[11]
• Wincenty Mieczysław Wróblewski „Szum” – 23 maja 1952 r.^[12]
• Jan Hadam „Agrest” – 23 czerwca 1952 r. (zastrzelony w zasadzce)^[13].

Część ukrywających się żołnierzy nie została ujęta przez UB i ujawniła się wiosną i latem 1952 r. np. Wanda Piłat, Władysław Nowosad „Wacław”, Stanisław Szady „Brzytwa”, Władysław Błaszczuk „Wilk”.

Najdłużej ukrywał się Czesław Szewluk „Orlik”, który w wyniku prowokacji UB polegającej na rzekomym wywozie go za granicę, został złapany z bronią na Dworcu Wschodnim w Warszawie 15 grudnia 1954 r.^[2] Został skazany na karę dożywotniego więzienia^[8].

W krypcie bazyliki im. św. Antoniego Padewskiego w Radecznicy spoczęły odnalezione przez IPN szczątki Stanisława Biziora „Eama” i Mariana Pilarskiego „Jara”^[14]. Od kilku lat w Radecznicy organizowane są obchody poświęcone tej organizacji pod tytułem „Konspiracja w klasztorze”^[15].

W 2018 r. żyły jeszcze dwie osoby związane z działalnością ww. organizacji: łączniczka oddziału „Luxa” – ppor. Wanda Piłat oraz żołnierz oddziału Józefa Złomańca „Mosiądza”, który ukrywał się i współpracował z Janem Hadamem „Agrestem – Piotr Bartnik „Jastrząb”^[16].

W sierpniu 2018 r. ustanowiono odznakę pamiątkową II Inspektoratu Zamojskiego AK^[17].

Przypisy

1. Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 5, 8–9.
2. Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 14–17.
3. Regina SmoterR.S. Grzeszkiewicz Regina SmoterR.S., II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej, 2016, s. 14–16 .
4. Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 8–9. Rafał Wnuk: Konspiracja akowska i poakowska na Zamojszczyźnie od lipca 1944 r. do 1956. Lublin: 1992, s. 153–154. Bartłomiej Szyprowski. II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950 (I/II). „Wyklęci”. 3, s. 150–151, 2016. 
5. BartłomiejB. Szyprowski BartłomiejB., Sprawa karna żołnierzy I kompanii Ludwika Rogalskiego „Kanciarza” II Inspektoratu Zamojskiego AK, „Wojskowy Przegląd Prawniczy” (3), 2017, s. 93–119 [dostęp 2018-08-13] .
6. Bartłomiej Szyprowski. Proces kierownictwa II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Lublinie. Cz. II. „Wojskowy Przegląd Prawniczy”. 4, s. 93–132, 2016.  Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 16–34.
7. Bartłomiej Szyprowski. II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950 (I/II). „Wyklęci”. 3, s. 169, 2016. 
8. Bartłomiej Szyprowski: II Inspektorat Zamojski Armii Krajowej 1948-1950. Lublin: IPN, 2017, s. 22.
9. Bartłomiej Szyprowski: Jeden z niezłomnych – Józef Pyś „Śmiały”, „Ostry”. Żołnierz II Inspektoratu Zamojskiego AK. podziemiezbrojne.blox.pl, 2017-07-25. [dostęp 2018-08-05].
10. Bartłomiej Szyprowski: Ostatnia walka Stanisława Pakosa „Wrzosa” 20 XII 1951 r.. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-22. [dostęp 2018-08-05].
11. Bartłomiej Szyprowski: Tragiczna obława 11 V 1952 r. Śmierć Eugeniusza Malca „Ryśka” i Antoniego Mojżesza „Romka”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-23. [dostęp 2018-08-05].
12. Bartłomiej Szyprowski: Ująć „Szuma”. Obława na Wincentego Mieczysława Wróblewskiego „Szuma” 23 V 1952 r.. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-24. [dostęp 2018-08-05].
13. Bartłomiej Szyprowski: Plut. Jan Hadam „Tyczka”, „Agrest”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-04-23. [dostęp 2018-08-05].
14. Panteon Żołnierzy II Inspektoratu Zamojskiego AK – Radecznica. konspiracjawklasztorze.pl, 2017-07-15. [dostęp 2018-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-05)].
15. Uroczystości upamiętniające działalność II Inspektoratu Zamojskiego Armii Krajowej. konspiracjawklasztorze.pl. [dostęp 2018-08-05]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-05)].
16. Bartłomiej Szyprowski: Piotr Bartnik „Jastrząb”, „Mitrosa”. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-06-17. [dostęp 2018-08-05].
17. Bartłomiej Szyprowski: Odznaka pamiątkowa II Inspektoratu Zamojskiego AK. inspektoratzamojskiak.blogspot.com, 2018-07-31. [dostęp 2018-08-05].