Emilia Malessa

Emilia Malessa

Marcysia, Miłasza, Maniuta

kapitan
Data i miejsce urodzenia	13 lutego^?/26 lutego 1909 Rostów nad Donem, Obwód Wojska Dońskiego, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	5 czerwca 1949 Warszawa, Polska
Przebieg służby
Lata służby	1939–1946
Siły zbrojne	Wojsko Polskie Armia Krajowa Zrzeszenie Wolność i Niezawisłość
Jednostki	9 Pułk Ułanów Małopolskich 19 Dywizja Piechoty Oddział V (Łączność) Komendy Głównej AK
Stanowiska	szef działu łączności kryptonimie „Zagroda”
Główne wojny i bitwy	kampania wrześniowa powstanie warszawskie
Odznaczenia

Emilia Marcelina Malessa, ps. Marcysia, Miłasza, Krukowska^[1] (ur. 13 lutego^?/26 lutego 1909, zm. 5 czerwca 1949 w Warszawie) – kapitan Armii Krajowej, powstaniec warszawski, Dama Orderu Virtuti Militari V klasy.

Znana jest powszechnie jako Emilia Malessa. Używała również nazwisk Malessa-Piwnik i Malessa-Staniul. Jej głównym pseudonimem była „Marcysia”, znana była również pod pseudonimami „Miłasza”, „Maniuta”. Podczas okupacji nosiła kilka nazwisk konspiracyjnych: Dembowska Emilia, Janicka Kamila, Junicka Kamila, Kucharska Kamila, Oburzyńska Melania, Przybylska Janina, Westwalewicz Emilia, Wroczyńska Ludwika^[2].

Życiorys

Urodziła się w Rostowie 13 lutego 1909 roku^[a][3]. Jej rodzicami byli Władysław Izdebski i Maria z domu Krukowska^[4]. Maria Izdebska była pianistką i nauczycielką w szkole muzycznej, Władysław Izdebski pracował jako urzędnik skarbowy^[3]. Miała czterech braci: Romana i Juliana (polegli na wojnie polsko-bolszewickiej w 1920) oraz Aleksandra i Władysława (zginęli na Zachodzie), a także przyrodnią siostrę Janinę zam. Boryszkiewiczową^[5]. Po przyjeździe do Polski w 1924 uczyła się w Szkole Handlowej Polskiej Macierzy Szkolnej w Łucku, gdzie w 1928 uzyskała dyplom. Przez pewien czas pracowała w Głównym Urzędzie Statystycznym w Warszawie, po czym wyjechała do Gdyni. 12 sierpnia 1939 poślubiła Stanisława Malessę^[6]. Tuż przed wojną odbyła szkolenie w ramach Przysposobienia Wojskowego Kobiet^[7].

II wojna światowa

Wybuch wojny

Brała udział w kampanii wrześniowej 1939. Organizowała lotne punkty dożywiania i punkty sanitarne przy 19 Dywizji Piechoty. Po kapitulacji Warszawy dotarła do granicy z Rumunią, skąd wróciła do Warszawy. 19 października 1939 została zaprzysiężona do Służby Zwycięstwu Polski (SZP) przez ppłk. Tadeusza Rudnickiego^[4]. Przydzielono ją do działu V-K (łączności konspiracyjna przy KG-SZP)^[8].

„Zagroda”

Była członkiem Związku Walki Zbrojnej, a potem Armii Krajowej (AK)^[9]. Do końca niemieckiej okupacji była szefem działu łączności zagranicznej „Zagroda” (wcześniej znanej pod nazwami: „Zenobia”, „Łza”, „Załoga”) w Wydziale V Komendy Głównej AK^[9][10]. Pracę nad stworzeniem systemu łączności zagranicznej zajęły Malessie cały 1940 rok^[11]. Zorganizowany i kierowany przez nią dział utrzymywał łączność pocztowo-kurierską kraju ze Sztabem Naczelnego Wodza i z polskimi ośrodkami na terenie Europy^[9]. Zastępczyniami Malessy były: Wanda Klimaszewska-Fillerowa ps. „Dziunia” (do listopada 1943, gdy została złapana, a następnie rozstrzelana przez Gestapo^[12]), Helena Rudzińska ps. „Dorota”, Elżbieta Zawacka ps. „Zo”, Anna Kulesza ps. „Anna”. Według Elżbiety Zawackiej, w centrali „Zagrody” pracowało ogółem 49 osób (z czego 31 to kobiety)^[13].

W marcu 1943 roku „Zagroda” ucierpiała w wyniku tzw. wsypy Jaracha (zdrady żołnierza „Jaracha”, współpracującego z gestapo żołnierza o nieustalonej tożsamości, prawdopodobnie nazywającego się Rudolf Zazdel vel Zażdel vel Zażdek)^[14]. W grudniu 1943 roku współpracujący z Gestapo Jerzy Wojnowski ps. „Motor” zdradził wielu partyzantów podległych Janowi Piwnikowi ps. „Ponury”. Wśród przekazanych Niemcom informacji „Motor” wyjawił adres Malessy (prawdopodobnie ul. Królewska w Warszawie). Na skutek ostrzeżenia ze strony sąsiada Malessa uniknęła aresztowania. Za zdradę „Motor” został skazany przez Augusta Emila Fieldorfa ps. „Nil” na karę śmierci przez rozstrzelanie. Wyrok wykonano^[15].

Jan Piwnik ps. „Ponury”

27 listopada 1943 roku „Marcysia” wyszła za mąż za „Ponurego”^[16]. Nieznane są okoliczności, w jakich „Marcysia” poznała się z „Ponurym”. Według wersji pisarza i historyka Cezarego Chlebowskiego „Marcysia” poznała „Ponurego” tuż po jego skoku pod Łyszkowicami, gdy „Marcysia” miała za zadanie przewieść cichociemnych w bezpieczne miejsce. Chlebowski powoływał się na rozmowę z mjr. Eugeniuszem Kaszyńskim ps. „Nurt”, współpracownikiem „Ponurego”. Wersję tę neguje Marek Jedynak z Delegatury Instytutu Pamięci Narodowej w Katowicach uważając ją za całkowicie zmyśloną^[16]. Inna wersja podaje, że „Ponury” poznał „Marcysię” trzy dni po skoku, gdy ten udał się do Warszawy. Według trzeciej relacji „Ponury” i „Marcysia” poznali się w grudniu 1941 roku w odbiorczej komórce transportu lotniczego w Oddziale V KG AK (tzw. Syrena). W marcu 1943 roku „Ponury” rozpoczął formowanie oddziału partyzanckiego, po czym wyjechał do Gór Świętokrzyskich^[17]. Para utrzymywała ze sobą kontakt^[18]. Ślub odbył się w kościele ewangelicko-reformowanym przy ul. Leszno w Warszawie. Para zawarła związek małżeński pomimo tego, że Emilia Malessa nie miała rozwodu ze Stanisławem Malessą. Aby rozwiązać ten problem, „Marcysia” i „Ponury” zdecydowali się wziąć ślub u ewangelików, gdzie małżeństwo nie jest uznawane za sakrament. Dodatkowo „Marcysia” przyjęła nową wiarę. Kilka dni po ślubie „Ponury” opuścił Warszawę. Na skutek konfliktów w styczniu 1944 roku „Ponury” został odwołany z dowództwa Zgrupowań Partyzanckich, w następnych miesiącach wyjechał do Okręgu AK Nowogródek. 16 czerwca 1944 roku „Ponury” zginął podczas walk pod Jewłaszami^[19].

Powstanie warszawskie

Podczas powstania warszawskiego jako ważny członek KG AK trafiła do tzw. III rzutu konspiracyjnego. Jej członkowie mieli nie brać udziału w zadaniach bojowych ani ujawniać tożsamości. W tym czasie do „Marcysi” został delegowany kpt. Kazimierz Bilski ps. „Rum”, który miał pomóc jej w odbudowie Centrali „Zagrody”. Wbrew zaleceniom oboje ujawnili się dobrowolnie. Podczas powstania „Marcysia” zajmowała się sprawami organizacyjnymi Centrali^[20]. Została przez Stanisława Wiktora Steczkowskiego ps. „Zagończyk” mianowana szefową kancelarii nowej jednostki bojowej, odpowiedzialnej za organizację łączności pocztowo-kurierskiej^[21]. 23 września 1944 roku została odznaczona przez gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego Krzyżem Srebrnym Orderu Wojennego Virtuti Militari (L.87 l/BP) za całokształt pracy konspiracyjnej i udział w walkach^[22]. Tego samego dnia awansowała na stopień kapitana^[23].

Podczas powstania Malessa zaopiekowała się czteroletnim Michałem Westwalewiczem, siostrzeńcem Aliny Nowakowej^[24]. Rodzice Westwalewicza zmarli przed 1943 rokiem^[25]. W następnych latach Westwalewicz był nieformalnie jej przybranym dzieckiem^[26]. Westwalewicz był przez Malessę nazywany Siunią^[27].

Ostatnie miesiące wojny

Po kapitulacji powstańców (3 października 1944) wyszła z Warszawy z ludnością cywilną przez obóz przejściowy Dulag 121 Pruszków. Dotarła do Krakowa, gdzie działała w odtwarzanej tam Komendzie Głównej AK. Po 19 stycznia 1945 (data rozwiązania AK) została członkiem ścisłego sztabu Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj (zajmowała się nadal łącznością z zagranicą; pomagała w przerzucie do kraju kpt. Jana Nowaka-Jeziorańskiego) oraz członkiem I Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość (WiN)^[28].

16 października 1945 poprosiła przełożonych o zgodę na zakończenie działalności konspiracyjnej^[28]. Jej zwierzchnicy uznali zgodę oraz nakazali jej zdanie obowiązków następcy do 5 listopada^[29].

Aresztowanie przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego

31 października 1945 została aresztowana. W areszcie, uwierzywszy szefowi Departamentu Śledczego MBP Józefowi Różańskiemu, że żadna z ujawnionych osób nie będzie aresztowana i osądzona, podjęła decyzję o ujawnieniu członków i przywódców I Komendy Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość. Po aresztowaniach, będąc nadal w więzieniu, na znak protestu przeciw niedotrzymaniu słowa przez Różańskiego, rozpoczęła strajk głodowy^[5]. Od 4 stycznia do 3 lutego 1947 toczył się jej proces przed Wojskowym Sądem Rejonowym w Warszawie^[29]. 4 lutego 1947 skazana została na 2 lata pozbawienia wolności^[5]. Następnego dnia prezydent Bolesław Bierut ułaskawił ją^[29]. Natychmiast podjęła próby interwencji, domagając się dotrzymania umowy i uwolnienia ujawnionych przez nią żołnierzy podziemia^[5].

Bojkot przez część żołnierzy AK, samobójstwo

Została odrzucona i bojkotowana przez część środowiska byłych żołnierzy AK^[9]. 9 kwietnia 1949 rozpoczęła protest głodowy wobec MBP^[30]. Nie wiadomo, gdzie odbywał się jej protest. Według niepotwierdzonych informacji, w kwietniu 1949 pod progiem MBP zażyła nieokreślone silne środki, w wyniku czego została odwieziona do szpitala. Według relacji Marii Sarackiej, będącej sąsiadką Malessy, miało dojść do samozatrucia organizmu spowodowanego głodówką^[31]. 5 maja 1949 roku Malessa spotkała się z oficerem AK i członkiem WiN Józefem Rybickim prosząc go o przechowanie dokumentów i obronę dobrego imienia^[32]. 5 czerwca 1949 popełniła samobójstwo^[9]. 10 czerwca 1949 została pochowana na cmentarzu Bródnowskim^[33]. Po jej śmierci krążyła plotka mówiąca, że Malessa rzuciła się z okna na trzecim piętrze budynku MBP^[34]. Faktycznie popełniła samobójstwo poprzez zażycie środków nasennych i podcięcie sobie żył^[33].

Kontrowersje wokół relacji między Malessą a Różańskim

Kontrowersje wywołuje relacja między Malessą a Różańskim. Zdaniem historyka i publicysty Cezarego Chlebowskiego Malessa była zauroczona Różańskim i dlatego zeznawała na niekorzyść członków WiN^[35]. Podobne zdanie wyrażał żołnierz Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” Zdzisław Rachtan ps. „Halny”. Chlebowski, choć negatywnie odnosił się do relacji pomiędzy Malessą a Różańskim, zwrócił uwagę, że wydarzenie to nie może być pretekstem do wyrażenia złego zdania o Malessie. Odmienne stanowisko wyrażał Zdzisław Rachtan, który w 2009 roku bezskutecznie próbował zablokować inicjatywę odsłonięcia na cześć Malessy tablicy pamiątkowej w Wąchocku^[36]. Według historyka Andrzeja Przewoźnika, zauroczenie Różańskim było plotką dyskredytującą Malessę^[37]. W 1984 roku Józef Rybicki stwierdził, że Malessa była ofiarą przemyślanego planu MBP. Po uświadomieniu sobie popełnionego błędu, Malessa miała świadomie odebrać sobie życie^[35]. Pogląd Rybickiego podzielił historyk Marian Marek Drozdowski podkreślając, że nie tylko Malessa załamała się podczas śledztwa^[38]. W spektaklu telewizyjnym Słowo honoru Malessę przedstawiono jako osobę, która zbyt łatwo uwierzyła Różańskiemu^[37].

W październiku 2010 roku radny Prawa i Sprawiedliwości Wojciech Starzyński zaproponował nadanie imieniem Emilii Malessy ronda na skrzyżowaniu ulic Potockiej i Gwiaździstej na Żoliborzu. Pomysł skrytykował dziennikarz Gazety Wyborczej Jarosław Osowski podkreślając, że Malessa współpracowała z MBP i jest odpowiedzialna za aresztowanie żołnierzy WiN. Na prośbę Zespołu Nazewnictwa Miejskiego Światowy Związek Żołnierzy Armii Krajowej wydał opinię, według której nie było żadnych przesłanek do „podważania szlachetności i bezinteresowności Emilii Malessy”. Propozycję nadania rondu im. Emilii Malessy odrzucili radni Żoliborza na drodze głosowania^[39].

Ponowny pogrzeb

19 września 2005, staraniem podkomendnych Emilii Malessy, odprawiono w katedrze polowej Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego uroczystą mszę świętą. Urnę z jej szczątkami przeniesiono do Panteonu Żołnierzy Polski Walczącej na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie^[28]. Inicjatorką pochowania Malessy na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach była Elżbieta Zawacka. Ze względu na jej ówczesny wiek (95 lat) procedurami związanymi z drugim pochówkiem zajęła się Irena Makowska, łączniczka podczas powstania warszawskiego, wybrana przez Zawacką na jej pełnomocniczkę^[38].

Emilia Malessa w kulturze

• 19 marca 2007 roku miała miejsce premiera spektaklu telewizyjnego pt. „Słowo honoru” reż. Krzysztofa Zaleskiego, opowiadający o powojennych losach Emilii Malessy. W rolę Malessy wcieliła się Maria Pakulnis^[40].

Upamiętnienia

• W 2006 roku w kaplicy Matki Boskiej Świętokrzyskiej w Kałkowie-Godowie odsłonięto tablicę poświęconą Emilii Malessie. Tablicę ufundowała Irena Makowska^[36].
• We wrześniu 2009 roku w Wąchocku została odsłonięta tablica poświęcona Emilii Malessie. Jej fundatorem był Mieczysław Sokołowski^[41]. Pierwotnie została odsłonięta w krużganku klasztoru cystersów, w czerwcu 2010 roku postawiono ją w Panteonie Polskiego Państwa Podziemnego w Wąchocku^[36].

Odznaczenia

Była odznaczona Krzyżem Virtuti Militari V klasy (Rozkazem Dowódcy AK Tadeusza Bór-Komorowskiego z 23 września 1944), Krzyżem Walecznych (1943), Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami (3 października 1944), pośmiertnie Medalem Wojska (czterokrotnie) i Krzyżem Armii Krajowej^[5].

Uwagi

1. Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari pod red. Elżbiety Zawackiej błędnie podaje, że Malessa urodziła się w 26 lutego 1908 roku.

Przypisy

1. Łopuszański i Matuszewicz 2000 ↓, s. 339.
2. Weber 2013 ↓, s. 259.
3. Weber 2013 ↓, s. 17.
4. Zawacka 2005 ↓, s. 185.
5. Zawacka 2005 ↓, s. 187.
6. Weber 2013 ↓, s. 26.
7. Weber 2013 ↓, s. 31.
8. Weber 2013 ↓, s. 32.
9. Zawacka 2005 ↓, s. 186.
10. Weber 2013 ↓, s. 7.
11. Weber 2013 ↓, s. 47.
12. Weber 2013 ↓, s. 48.
13. Ney-Krwawicz 1998 ↓, s. 56.
14. Minczykowska 2007 ↓, s. 22-23.
15. Weber 2013 ↓, s. 46.
16. Weber 2013 ↓, s. 84.
17. Weber 2013 ↓, s. 85.
18. Weber 2013 ↓, s. 86.
19. Weber 2013 ↓, s. 88.
20. Weber 2013 ↓, s. 63.
21. Weber 2013 ↓, s. 64.
22. Weber 2013 ↓, s. 66-67.
23. Weber 2013 ↓, s. 67.
24. Weber 2013 ↓, s. 44, 65.
25. Weber 2013 ↓, s. 66.
26. Weber 2013 ↓, s. 44.
27. Weber 2013 ↓, s. 65.
28. Emilia Marcelina Malessa. 1944.pl. [dostęp 2023-05-31].
29. Weber 2013 ↓, s. 9.
30. Weber 2013 ↓, s. 193.
31. Weber 2013 ↓, s. 194.
32. Weber 2013 ↓, s. 208.
33. Weber 2013 ↓, s. 197.
34. Weber 2013 ↓, s. 202.
35. Weber 2013 ↓, s. 209.
36. Weber 2013 ↓, s. 213.
37. Weber 2013 ↓, s. 207.
38. Weber 2013 ↓, s. 210.
39. Weber 2013 ↓, s. 214.
40. Teatr Telewizji TVP Słowo honoru. teatrtv.vod.tvp.pl. [dostęp 2023-08-11].
41. Weber 2013 ↓, s. 211.

Bibliografia

• Janusz Łopuszański, Hanna Matuszewicz: Kobiety w „sprawie szwedzkiej”. W: Mirosław Golon, Katarzyna Minczykowska (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 4. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 2000. ISBN 83-910175-7-5.
• Katarzyna Minczykowska: Elżbieta Zawacka. „Zelma”, „Sulica”, „Zo”. Toruń: Fundacja „Archiwum Pomorskie Armii Krajowej”, 2007. ISBN 978-8388693-18-2.
• Marek Ney-Krwawicz: Kobiety w Komendzie Głównej Armii Krajowej. W: Elżbieta Zawacka (red.): Służba Polek na frontach II wojny światowej. Cz. 2. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK”, 1998. ISBN 83-905659-8-6.
• Maria Weber: Emilia Malessa „Marcysia” 1909–1949. Warszawa: Oficyna Wydawnicza RYTM, 2013. ISBN 978-83-7399-571-0.
• Słownik Biograficzny Kobiet Odznaczonych Orderem Wojennym Virtuti Militari. Elżbieta Zawacka (red.). T. II: H-O. Toruń: Fundacja „Archiwum i Muzeum Pomorskie AK oraz Wojskowej Służby Kobiet”, 2005. ISBN 83-88693-08-5.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000426496139
• VIAF: 306324660
• LCCN: no2014074111
• GND: 1046441043
• PLWABN: 9810575685105606
• NUKAT: n2013202212

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3936730