PROFILBARU.COM

Dziuplaki – gatunki ptaków, które zakładają gniazda w dziuplach, a także różnego rodzaju wnękach i szczelinach (próchniejących drzew, skał, murów, wśród kamieni) oraz w norach ziemnych^[1]^[2].

W Polsce są to na przykład dzięcioły, szpak, sikory, muchołówki, kowalik, pełzacz leśny i ogrodowy, wróbel mazurek i domowy, większość sów, dudek, kraska, siniak, gągoł, gniazdująca w szczelinach skalnych i pod kamieniami białorzytka, wygrzebująca nory brzegówka^[3].

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach dzieli się na pierwotne, czyli takie które samodzielnie wykuwają dziuple (u nas dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa), oraz wtórne, czyli takie, które korzystają z dziupli istniejących (większość dziuplaków^[4], np. szpak)^[5]. Niektóre krajowe sikory mogą zajmować dziuple gotowe jak i wydłubywać własne w miękkim, zbutwiałym drewnie^[6]^[5]^[7]^[8]^[3].

Nie wszystkie dziuplaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach^[9].

Dziuplaki cechuje na ogół jasna, jednolita, niemaskująca barwa skorupki jaj^[4].

Miejsca gniazdowania dziuplaków

Dziuple drzew

Dziuplaki gnieżdżące się w dziuplach drzew można podzielić na pierwotne i wtórne:

Dziuplaki pierwotne

Dziuplaki pierwotne są to gatunki ptaków gnieżdżące się w dziuplach, które same wykuwają^[5].

Gatunki krajowe
- dzięcioły z wyjątkiem krętogłowa^[3]^[5]^[10]: dzięcioł czarny, zielony, zielonosiwy, duży, średni, białogrzbiety, dzięciołek, trójpalczasty^[3]
  Dzięcioły znane są jako gatunki zwornikowe (kluczowe) lub inżynieryjne, ponieważ z ich dziupli korzystają potem inne gatunki (dziuplaki wtórne). Takiej roli jednak nie odgrywają w Puszczy Białowieskiej, gdzie jest dużo dziupli powstałych samoczynnie^[5].
Gatunki inne – przykłady:
- dzięcioł pasiasty (Dryobates scalaris) – nie tylko w drzewach, ale też. m.in. w kaktusach^[11]
- dzięciur kaktusowy (Melanerpes uropygialis), również z rzędu dzięciołowych – w kaktusach, zwykle Saguaro, lub w martwym drewnie^[11]
- brodacze (Capitonidae), z rzędu dzięciołowych – w butwiejących konarach^[2]^[1]

Dziuplaki wtórne

Dziuplaki wtórne są to gatunki ptaków, które gnieżdżą się w dziuplach już istniejących^[5]. Tak postępuje większość gatunków dziuplaków^[4].

Gatunki krajowe:
- krętogłów – jako jedyny polski dzięcioł nie wykuwa dziupli, ale zajmuje gotowe^[5]^[10]
- gągoł^[3]
- tracz nurogęś^[3]
- większość sów: sóweczka, włochatka^[5]^[3], pójdźka, puszczyk, puszczyk uralski, syczek^[3], płomykówka^[6]. Sóweczka czasem w dziupli po dzięciołach pstrych, włochatka często w dziuplach wykutych przez dzięcioła czarnego. Płomykówka głównie wewnątrz budynków^[3], ale również i w dziuplach^[6].
- gołąb siniak – dziupla wykuta zwykle przez dzięcioła czarnego^[3]^[5] lub zielonego^[3]
- jerzyk – niekiedy w północno-wschodniej Polsce^[3]
- kraska – dziupla wykuta zwykle przez dzięcioła czarnego^[3]^[9] lub zielonego^[3]. W innych częściach Europy może gnieździć się w norach w ścianach urwisk^[1].
- dudek^[3]
- kawka^[3]
- szpak
- muchołówki: żałobna, białoszyja^[3]^[5], szara, mała. Muchołówki szara i mała w dziuplach półodkrytych^[3].
- pleszka^[3]
- pełzacz leśny i ogrodowy – szczeliny drzew, za odstającą korą^[3]
- kowalik^[3]
- część sikor: bogatka, modraszka^[3]^[5], sosnówka^[3]
- mazurek (wróbel mazurek) – zwykle skrzynki lęgowe i szczeliny w drewnianych budynkach^[3]
- wróbel (wróbel domowy) – szczeliny budynków oraz między innymi dziuple i skrzynki lęgowe^[3]

Nie wszystkie wymienione wyżej ptaki gnieżdżą się wyłącznie w dziuplach^[9]^[3]. Niektóre wykorzystują skrzynki lęgowe, zabudowania, szczeliny skał, murów, stare gniazda dużych ptaków, nory itp.^[3]. Puszczyki mogą przejąć gniazdo wiewiórki, kawka (Corvus monedula) zbudować gniazdo – bezładną zbieraninę gałązek – w rozwidleniu gałęzi^[10]. Jerzyki pierwotnie gniazdowały w szczelinach skał (obecnie zaadaptowały się do przestrzeni miejskiej, która przypomina im skupisko skał). Gniazdujące w dziuplach jerzyki można w Polsce spotkać w Puszczy Knyszyńskiej oraz Augustowskiej^[9].

Gatunki inne – przykłady:
- gruchacze z rzędu żurawiowych^[2]^[1]
- papugowe – najczęściej w dziuplach^[2]^[1]
- sowniki z rzędu sownikowych^[2]
- dzioborożce z rzędu dzioborożcowych – większość^[2]^[1]
- tukany z rzędu dzięciołowych – większość, mogą poszerzać dziuple^[1]
- piliki z rzędu trogonów – większość^[2]

Gatunki trudne do zaklasyfikowania

Niektóre gatunki dziuplaków mogą korzystać z dziupli istniejących jak dziuplaki wtórne, albo wykuwać własne jak dziuplaki pierwotne. W Polsce są to sikory:

czubatka – sama wykuwa dziuple^[6] w rozkładającym się drewnie^[6]^[7]^[10]. Czasem zajmuje istniejące dziuple, zwłaszcza po dzięciole dużym^[7]^[8]. Rzadko wykorzystuje skrzynki lęgowe^[3], stare duże gniazda ptaków lub gniazda wiewiórki^[6].
czarnogłówka – sama wykuwa dziuple^[6]^[5] w zmurszałym, miękkim drewnie^[6]. Sporadycznie zajmuje dziuple istniejące, naturalne lub po dzięciołach^[6].
sikora uboga – w przypadku drewna rozkładającego się może dziuple modyfikować^[6], a nawet wykuwać własne^[6]^[5]. W polskich lasach uważana za dziuplaka pierwotnego, ale Puszczy Białowieskiej jest wyłącznie dziuplakiem wtórnym^[5]. W skrzynkach lęgowych gnieździ się sporadycznie^[3]^[6].

Nory ziemne

Gatunki gnieżdżące się w wygrzebanych przez siebie norach:
- krajowe
  - brzegówka^[3]
  - zimorodek^[3]
  - żołna^[3]
- inne - przykłady:
  - pingwin przylądkowy (Spheniscus demersus) - w guano^[12]
  - alki z rzędu siewkowych - niektóre^[1]. Nurek^[6] do 8 m^[2].
  - krabożer z rzędu siewkowych^[6]
  - rurkonose - wiele^[6]
  - patagonka z rzędu papugowych^[13]
  - kraska – u nas dziuple istniejące, ale w innych częściach Europy może gnieździć się w norach w ścianach urwisk^[1].
  - piłodzioby, również z rzędu kraskowych - do 12 m^[1]
  - płaskodziobki z rzędu kraskowych^[1]
  - złotopiórowce z rzędu dzięciołowych, czyli złotopióry Galbulidae i drzymy Bucconidae^[1]
Gatunki gnieżdżace się w istniejących norach, zwykle opuszczonych:
- krajowe
  - ohar^[3]^[2]
  - tracz nurogęś – w przypadku braku starych dziuplastych drzew^[3]
- inne - przykłady
  - burzyk żółtodzioby z rzędu rurkonosych^[2]^[6]. Na wyspie Skokholm w Walii nawet w zajętych norach króliczych^[2].
  - pójdźka ziemna z rzędu sów - w norach, m.in. piesków preriowych^[2]^[11]

Szczeliny skalne

Gatunki krajowe gnieżdżace się zwykle dość głęboko w szczelinach skalnych, pod kamieniami:

białorzytka^[3]
pomurnik – w szczelinach wysokich skał, zwykle głęboko^[3]

Budowle owadów społecznych

Gatunki krajowe nie gnieżdżą się w gniazdach owadów społecznych. Poniżej podane są przykłady ze świata z podziałem na miejsca gniazdowania:

gniazda błonkskrzydłych:
- rdzawodrwal (Micropternus brachyurus) z rzędu dzięciołowych – nadrzewne gniazda (mrowiska) mrówek z rodzaju Crematogaster i innych spokrewnionych z nimi rodzajów^[2]. Dzięcioł ten również odżywia się mrówkami z kolonii, w której gniazduje^[14].
- trogon wyżynny (Trogon caligatus) z rzędu trogonów – gniazda os. Wcześniej wyjada wszystkie owady^[14].
termitiery
- nadrzewne
  - niektóre zimorodki, zwłaszcza niektóre sterowniki^[2] i łowce^[2]^[15].
  - niektóre papugowe, na przykład konura brazylijska^[2]^[16], pomarańczowoczelna (Eupsittula canicularis)^[17], stadniczka spiżowa (Brotogeris tirica)^[2]^[16], żółtoczelna (B. sanctithomae), niebieskosterna (B. cyanoptera)^[18], rodzaj Micropsitta^[2]
  - trogon czarnosterny (Trogon melanurus) z rzędu trogonów^[18]
  - drzym białobrody (Notharchus pectoralis) z rzędu dzięciołowych^[19]
  - bławatnik modry (Cotinga maculata) z rzędu wróblowych - gniazdo termitów nadrzewne^[20], nieokreślne^[16], w rozwidleniu gałęzi^[20].
- naziemne
  - niektóre papugowe, na przykład świergotka rajska^[2]
  - piliki z rzędu trogonów - czasami^[2]
  - żołna widłosterna (Merops hirundineus) – czasami w porzuconych kopcach^[2]
- nadrzewne i naziemne
  - złotopiór rudosterny (Galbula ruficauda) z rzędu dzięciołowych - nory w brzegach, dziuple^[21] oraz gniazda termitów naziemne^[16]^[21] i nadrzewne^[22].

W gniazdach termitów gnieździ się co najmniej 49 gatunków ptaków, w tym 25% zimorodków^[14]^[23]. Wiele ptaków zwykle nie odżywia się owadami z termitiery, w której gniazdują^[14].

Dziuplaki i półdziuplaki

Półdziuplaki są to gatunki gnieżdżące się nie w dziupli zamkniętej ze wszystkich stron, z jednym wąskim otworem wejściowym, ale w różnego rodzaju szczelinach murów, próchniejących drzew, pod kamieniami. Spośród gatunków krajowych byłyby to na przykład pliszka siwa i górska^[2], muchołówka szara^[2] i mała^[3], często białorzytka^[2]^[3].

Kolor jaj

Skorupki jaj gatunków ptaków gniazdujących w dziuplach, jamach i innych ciemnych ukryciach na ogól nie mają koloru kamuflującego, ale są jasnoniebieskie lub białe^[6]^[11]^[3]. Inaczej mówiąc gatunków budujących gniazda ukryte (czyli dziuplaków) lub odkryte zamknięte, w przeciwieństwie do budujących gniazda odkryte otwarte, zwłaszcza naziemne^[3]. Wynika to z braku selekcji w kierunku tworzenia jaj o maskujących deseniach^[11]. Prawdopodobnie też ułatwia ich znalezienie przy słabym oświetleniu. Jeżeli dany gatunek dziuplaka miał przodków gnieżdżących się w gniazdach otwartych, może zachowywać wciąż ślady deseniu na skorupce^[6]^[11]. Wśród dziuplaków są to na przykład nurek^[11] i maskonur^[6]^[11], sikory^[11]. Z kolei biała lub kremowa barwa jaj gołębi może sugerować, że wszystkie gołębie były pierwotnie dziuplakiami^[2].

Zmniejszanie wylotu dziupli

Niektóre gatunki dziuplaków zmniejszają otwór dziupli.

Spośród gatunków krajowych robi tak kowalik^[1], zalepiając go gliną^[3]^[1] i iłem^[3], czasem z dodatkiem nawozu krowiego^[3]. Jest to odzwierciedlone w niektórych jego nazwach ludowych - kowal zalepiacz^[24], lepiarz, zalepiarz^[25].

Z kolei samica subtropikalnych i tropikalnych dzioborożców zalepia się od wnętrza w dziupli gliną i kałem na czas wysiadywania jaj i początkowy okres rozwoju piskląt. Pomaga jej w tym samiec^[1].

Wyściółka gniazd

Niektóre gatunki dziuplaków nie wyściełają dziupli. Jest to sytuacja wyjątkowa wśród gniazdowników. Spośród gatunków krajowych są to dzięcioły i sowy (zajmujące dziuple oraz część innych). Gniazda niewysłane mają również gnieżdżące się w norach żołna i zimorodek, ponieważ zawierają jedynie odpowiednio chitynowe szczątki owadów lub ości ryb i chitynowe resztki owadów^[3].

Znaczenie gniazdowania w dziuplach i jamach

Zalety:

większe bezpieczestwo^[14]^[23]
oszczędność energii^[14]^[23]. Temperatura wewnątrz nor waha się w mniejszym zakresie niż na zewnątrz^[23].

Wady:

słaba wentylacja utrudnia oddychanie w norach, zwłaszcza głębokich^[23]

Preferowane gatunki drzew

W Puszczy Białowieskiej najbardziej dziuplastymi i najchętniej wybieranymi przez dziuplaki drzewami są graby, głównie starsze, niestety wycinane w gospodarczych częściach puszczy na opał^[5].

Skrzynki lęgowe a dziuple naturalne

Muchołówka białoszyja przy skrzynce lęgowej

Skrzynki lęgowe odgrywają ważną rolę w lasach gospodarczych, ponieważ liczba dziupli jest tam niewystarczająca. Ponadto uważane są one za bezpieczniejsze od dziupli. W Puszczy Białowieskiej stwierdzono jednak, że jest w nich więcej pasożytów. Wynika to stąd, że w skrzynkach pozostałości gniazd gromadzą się z roku na rok w większym stopniu niż w dziuplach naturalnych. Ponadto okazało się, że działają one tam jak pułapki ekologiczne przyciągające drapieżniki^[5].

Dziuplaki a gospodarka leśna

Z badań prowadzonych chociażby w Puszczy Białowieskiej wynika, że gospodarka leśna stwarza różnorakie zagrożenia dla dziuplaków (i innych ptaków). Obniżanie wieku drzewostanów i usuwanie starych oraz martwych drzew, na przykład świerków z kornikiem, sadzenie monokultur, zmniejszenie udziału kluczowych gatunków drzew (grab, osika) prowadzi do powstawania niedoboru dziupli, zubożenia bazy pokarmowej^[5].

Zobacz też

zachowania lęgowe ptaków

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o Mały słownik zoologiczny; Ptaki. Busse Przemysław (red.). Wyd. I. T. I i II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0563-0.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y Wolfgang Makatsch: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę. Tłumaczył Paweł Kozłowski. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 42-47.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s ^t ^u ^v ^w ^x ^y ^z ^aa ^ab ^ac ^ad ^ae ^af ^ag ^ah ^ai ^aj ^ak ^al ^am ^an ^ao ^ap ^aq ^ar Jerzy Gotzman, Bolesław Jabłoński: Gniazda naszych ptaków. Tablice kolorowe Jerzy Desselberger. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
↑ ^a ^b ^c Wojciech Gil: Tajemniczy las. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych, 2010. ISBN 978-83-61633-18-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q Dorota Czeszczewik, Wiesław Walankiewicz. Ekologia i biologia ptaków Puszczy Białowieskiej z perspektywy czterdziestoletnich badań. Ecology and biology of birds in the Białowieża Forest: a 40-year perspective. „Leśne Prace Badawcze / Forest Research Papers”. 77 (4), s. 332–340, Grudzień / December 2016. DOI: 10.1515/frp-2016-0034. ISSN 2082-8926.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k ^l ^m ⁿ ^o ^p ^q ^r ^s Colin J. O. Harrison, Peter Castell: Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Wyd. New Edition. London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg: HarperCollinsPublishers, 1989, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-00-220125-9. (ang.).
↑ ^a ^b ^c R. E. Denny, R. W. Summers. Nest site selection, management and breeding success of Crested Tits Parus cristatus at Abernethy Forest, Strathspey. „Bird Study”. 43 (3), s. 371-379, 1996. DOI: 10.1080/00063659609461031. ISSN 0006-3657. (ang.).
↑ ^a ^b François Lovaty. Occurrence of dead wood and nest sites for nesting by the Crested Tit Lophophanes cristatus: A case study in a Seaside Pine Pinus pinaster forest in West France. „Alauda”. 82 (1), s. 3–18, 2014. Société d'Etudes Ornithologiques de France. ISSN 0002-4619. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Andrzej Kruszewicz: Ptaki Polski. Warszawa: MULTICO, 2007, s. 66, 166, 170, 240–245, 277–278. ISBN 978-83-7073-474-9.
↑ ^a ^b ^c ^d 4. Gniazda i miejsca odpoczynku. W: Roy Brown, John Ferguson, Michael Lawrence, David Lees: Tropy i ślady ptaków. MUZA SA, 2006, s. 97–99. ISBN 83-7319-860-1.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ Paul J. Baicich, Colin J. O. Harrison: A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds. Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida. Wyd. Second Edition. San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press, 1997, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-12-072831-1. (ang.).
↑ Richard B. Sherley, Barbara J. Barham, Peter J. Barham, T. Mario Leshoro i inni. Artiﬁcial nests enhance the breeding productivity of African Penguins (Spheniscus demersus) on Robben Island, South Africa. „Emu”. 112 (2), s. 97–106, 2012. DOI: 10.1071/MU11055. (ang.).
↑ Juan F. Masello, Petra Quillfeldt. Chick growth and breeding success of the Burrowing Parrot. „The Condor”. 104 (3), s. 574–586, 2002. DOI: 10.1093/condor/104.3.574. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Nicholas E. Collias. The evolution of nests and nest-building in birds. „Am. Zoologist”. 4, s. 175–190, 1964. DOI: 10.1093/icb/4.2.175. (ang.).
↑ Gregory B. P. Davies, Craig T. Symes, Hugh N. Chittenden3and, J. Richard Peek. Mangrove kingfishers (Halcyon senegaloides; Aves: Alcedinidae) nesting in arboreal Nasutitermes (Isoptera: Termitidae: Nasutitermitinae) termitaria in central Mozambique. „Annals of the Ditsong National Museum of Natural History”. 2, s. 146–152, 2012. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Marcelo Ferreira de Vasconcelos, Diego Hoffmann, Mércia Caroline de Araújo, Prinscila Neves Vasconcelos. Bird-termite interactions in Brazil: A review with perspectives for future studies. „Biota Neotrop.”. 15 (1), 2015. DOI: 10.1590/1676-06032014003514. (ang.).
↑ Tania Sanchez-Martinez, Katherine Renton. Availability and selection of arboreal termitaria as nest‐sites by Orange‐fronted Parakeets Aratinga canicularis in conserved and modified landscapes in Mexico. „Ibis”. 151 (2), s. 311–320, 2009. DOI: 10.1111/j.1474-919X.2009.00911.x. (ang.).
↑ ^a ^b Donald J. Brightsmith. Use of Arboreal Termitaria by Nesting Birds in the Peruvian Amazon. „The Condor”. 102 (3), s. 529–538, 2000. DOI: 10.1093/condor/102.3.529. (ang.).
↑ Alexander Skutch. Life history notes on puff-birds. „The Wilson Bulletin”. 60 (2), s. 81–97, 1948. (ang.).
↑ ^a ^b L. P. Gonzaga, N. J. Collar. A nest of Banded Cotinga Cotinga maculata; Short Communications. „Cotinga”. 32, s. 165–166, 2010. Neotropical Bird Club. (ang.).
↑ ^a ^b Silvia Centrón, Paul Smith, Hugo del Castillo, Rob P. Clay i inni. Distribution and status of the Rufous-tailed Jacamar Galbula ruficauda (Aves: Galbulidae) in Paraguay. „Revista peruana de biología”. 23 (3), s. 347–350, 2016. DOI: 10.15381/rpb.v23i3.12875. (ang.).
↑ F. Haverschmidt. Nesting of a Jacamar in a Termite Nest. „The Condor”. 60 (1), s. 71, 1958. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Frank B. Gill: Ornithology. Wyd. 2. New York: W.H. Freeman and Company, 2001. ISBN 978-0-7167-2415-5. (ang.).
↑ Jan Sokołowski: Ptaki ziem polskich. Wyd. II. T. tom 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo naukowe, 1972.
↑ Janusz Strutyński: Polskie nazwy ptaków krajowych. Wyd. I. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1972, seria: Prace Komisji Językoznawstwa nr 33.

Bibliografia

Jerzy Gotzman, Bolesław Jabłoński: Gniazda naszych ptaków. Tablice kolorowe Jerzy Desselberger. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, 1972.
Wolfgang Makatsch: Ptak i gniazdo, jajo, pisklę. Tłumaczył Paweł Kozłowski. Wyd. pierwsze. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1957, s. 42–47.
Mały słownik zoologiczny; Ptaki. Przemysław Busse (red.). Wyd. I. T. I i II. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1990. ISBN 83-214-0563-0.
Colin J. O. Harrison, Peter Castell: Bird Nests, Eggs and Nestlings of Britain and Europe with North Africa and the Middle East. Wyd. New Edition. London, Glasgow, New York, Sydney, Auckland, Toronto, Johannesburg: HarperCollinsPublishers, 1989, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-00-220125-9. (ang.).
Paul J. Baicich, Colin J. O. Harrison: A guide to the Nests, Eggs, and Nestlings of North American Birds. Illustrations by Andrew Burton, Philip Burton and Terry O'Nele; Egg Photographs by F Greenaway and Clark Sumida. Wyd. Second Edition. San Diego, London, Boston, New York, Sydney, Tokyo, Toronto: Academic Press, 1997, seria: Collins Field Guide. ISBN 0-12-072831-1. (ang.).