Dialekt północno-wschodniobiałoruski

Gwary języka białoruskiego^[1]

     Północno-wschodnie

     Południowo-zachodnie

     Gwary środkowobiałoruskie

     Poleskie (gwary zachodniopoleskie)

Linie

     Zasięg gwar białoruskich (1903, Karski)

     Wschodnia granica zasięgu rosyjskich gwar zachodnich (1967, Zachawara, Arłowa)

     Granica pomiędzy gwarami białoruskimi i ukraińskimi (1980, Biaŭzienka)

Dialekt północno-wschodniobiałoruski^[2] (biał. паўночна-ўсходні дыялект беларускай мовы) – jeden z dwóch podstawowych dialektów białoruskich, obok dialektu południowo-zachodniobiałoruskiego, od którego jest oddzielony pasem przejściowych gwar środkowobiałoruskich^[2]. Stanowi część wschodniosłowiańskiego kontinuum dialektalnego. Pod względem językowym nawiązuje do pasa gwar środkoworosyjskich a także do rosyjskiego dialektu pskowskiego i kursko-orłowskiego.

Obszar dialektu północno-wschodniobiałoruskiego znajduje się na północny zachód od pasa gwar przejściowych prowadzących przez Wilno, Mińsk, Rohaczew i Homel, na wschód od Mohylewa i Połocka^[2].

Cechy językowe

Dialekt północno-wschodniobiałoruski różni się od południowo-zachodniego następującymi cechami fonetycznymi:

• Dysymilatywne akanie, jakanie, tj. zamiast samogłosek a, o, e w sylabie przedakcentowej pojawia się krótkie a tylko wtedy, gdy akcentowana jest inna samogłoska niż a, zaś w przeciwnym wypadku pojawia się zredukowane i/y, np. nyhá, vydá, z’iml’á^[2].
• Monoftongiczne samogłoski o, e w sylabie zamkniętej, np. sol, voz, les wobec południowo-zachodnich u̯o, i̯e, np. su̯ol, sóli; vu̯oz, vóza, li̯es^[2].
• Podwojone spółgłoski powstałe w wyniku jotowania, jak w języku literackim, np. kałos’s’e, zbožža, podczas gdy w dialekcie południowo-zachodnim występują połączenia spółgłoski z jotą, np. kałos’je, zbožja^[2].

Z cech morfologicznych przeciwstawiających dialekt północno-wschodni południowo-zachodniemu można wymienić następujące:

• Końcówka narzędnika l. poj. rzeczowników żeńskich -oj, np. sc’anój, žanój, z’aml’ój wobec -oju i -eju w gwarach południowo-zachodnich^[2].
• Końcówka mianownika i biernika l. mn. rzeczowników nijakich -y/-i, np. s’óły, vókny, słóvy, palí, jahn’áty, podobnie jak w języku literackim, a w opozycji do gwar południowo-zachodnich z końcówką -a^[2].
• Końcówka -am w celowniku l. mn. rzeczowników męskich, jak w języku literackim, np. k l’esám, nyžam, wobec południowo-zachodniej -om, np. l’asóm, damóm^[2].
• Podobnie końcówka -aχ w miejscowniku l. mn. rzeczowników męskich, np. u l’isáχ, u damáχ wobec -oχ w gwarach zachodnich, np. u l’asóχ, u damóχ^[3].
• Końcówka -ec’ w 3. os. l. poj. czasu teraźniejszego czasowników I koniugacji, np. jon n’as’éc’, b’aréc’ wobec południowo-zachodniego jon n’as’e, b’aré^[3].

Przypisy

1. Беларуская мова: энцыклапедыя (Biełaruskaja mova: encyklapiedyja) // pod red. A. J. Michniewicza, w: Беларуская энцыклапедыя імя Петруся Броўкі (Biełaruskaja encyklapiedyja imia Pietra Broŭki), 1994. – s. 55.
2. Praca zbiorowa 1988 ↓, s. 960.
3. Praca zbiorowa 1988 ↓, s. 961.

Bibliografia

• Leszek Bednarczuk, Witold Mańczak, Jan Safarewicz, Franciszek Sławski, Wojciech Smoczyński, Aleksander Szulc: Języki indoeuropejskie. T. II. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-05763-7.
• Władysław Kuraszkiewicz: Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 75–79.