Chloroprotyksen, chloroprotiksen (łac.chlorprothixenum) – organiczny związek chemiczny, neuroleptyk z grupy pochodnych tioksantenu, wprowadzony do lecznictwa w roku 1959 pod nazwą handlową Truxal przez duńską firmę H. Lundbeck. Wykazuje silne działanie uspokajające, słabe przeciwpsychotyczne, słabe przeciwautystyczne i bardzo słabe przeciwdepresyjne. Związek znalazł zastosowanie w leczeniu urojeń z pobudzeniem psychomotorycznym i obniżeniem nastroju, a również w leczeniu niektórych zespołów depresyjnych, zwłaszcza przebiegających z nasilonymi stanami lękowymi i niepokojem oraz w stanach psychotycznych, w tym psychozach alkoholowych i starczych. Pod względem budowy chemicznej związek podobny do chloropromazyny[8][9][10][11].
Historia
Pierwszymi lekami przeciwpsychotycznymi były pochodne fenotiazyny. Odkryto, że pewne substancje o działaniu antyhistaminowym powodują nie tylko uspokojenie pacjenta, ale również łagodzą objawy manii, majaczenia, a nawet psychoz[12].
Chcąc ominąć prawo patentowe chroniące pochodne fenotiazyny, firma Lundbeck podjęła się wprowadzenia na rynek innych, podobnych substancji. Wybór padł na tioksanteny. O ile fenotiazyny posiadały w środkowym pierścieniu prócz siarki atom azotu, tioksanteny miały w tym miejscu atom węgla. Synteza tioksantenów nie przedstawiała większych trudności. Wykorzystano w niej kwas salicylowy, stosowany po II wojnie światowej w terapii świerzbu. W efekcie w 1957 powstał chloroprotyksen[13].
Związek wprowadzono na rynek pod nazwą Truxal, w nawiązaniu do belgijskiego magika Truxa, specjalizującego się w odgadywaniu cudzych myśli[13].
Budowa chemiczna
Chloroprotyksen jest pochodną tioksantenu z łańcuchem bocznym w pozycji 9. Ze względu na obecność wiązania podwójnego tworzy dwa izomery geometryczne, przy czym izomer cis ma silniejsze działanie neuroleptyczne[14].
Blokada receptorów dopaminergicznych stanowi zasadniczy mechanizm działania leków przeciwpsychotycznych, co ma związek z teorią dopaminergiczną schizofrenii. W łagodzeniu objawów psychotycznych znaczenie odgrywa blokowanie receptorów dopaminy w układach mezokortykalnym i mezolimbicznym[19]. Jednak badania na szczurzych hipokampach wskazują na blokowanie również receptorów D3, co skutkuje redukcją oscylacji γ wiązanych ze schizofrenią[16].
receptor adrenergiczny[20] α1: hipotonia, tachykardia. Efekty wiązania się leków neuroleptycznch z receptorem α1 nie zostały jednoznacznie wyjaśnione. Prócz działań niepożądanych może wywierać ono pewne działanie przeciwpsychotyczne w schizofrenii paranoidalnej, jako że obserwuje się w niej znaczne pobudzenie układu noradrenergicznego[22]
Najsilniej chloroprotyksen wiąże się z receptorami α1, słabiej z D2, M i 5-HT2A, jeszcze słabiej zaś z D1 i D4[22]. Działanie leków przeciwpsychotycznych polega jednak głównie na interakcji z receptorem D2, co potwierdza redukcja pobudzenia wywołanego apomorfiną (agonista receptorów D2) u szczurów. W przypadku chloroprotyksenu spadek pobudzenia następował po średniej dawce 0,194 mg/kg, całkowite jego ustąpienie po 21,5 mg/kg (lek podawano podskórnie). Lokuje to chloroprotyksen wśród antagonistów o średnim potencjale blokowania receptora D2[23].
Działanie
Działanie przeciwpsychotyczne leku jest słabe[24], podobnie jak tiorydazyny[13] – działają one bardziej jak anksjolityki niż neuroleptyki[25].
Terapia
W leczeniu przeciwpsychotycznym stosuje się dziennie od 50[24][14]–100[22] do 400[24][14]–600[22] mg chloroprotyksenu. Lek jednak słabo działa na objawy psychotyczne[24][14].
Częściej stosuje się go w terapii niepokoju i nasennie, zwłaszcza w małych dawkach u osób starszych[24]. Skutecznie łagodzi pobudzenie, lęk, objawy depresji. Podaje się go przy leczeniu zaburzeń nerwicowych, zaburzeń osobowości i w zależności alkoholowej, w przypadkach majaczenia[14], a także w przypadku drażliwości, lęku i niepokoju w terapii uzależnienia od kannabinoli[26].
Formy depot (o przedłużonym uwalnianiu) nie stosuje się[14].
Działania niepożądane
Najczęściej występujące działania niepożądane to senność, bóle i zawroty głowy, zmęczenie, niedociśnienie ortostatyczne, zaparcia, zwiększenie masy ciała, niezbyt często występuje dystonia, akatyzja i suchość w jamie ustnej. Obserwowano tachykardię (przy nagłym zwiększeniu dawki), reakcje fototoksyczne[27] oraz zależną od dawki, odwracalną polineuropatię[28].
W przypadku stosowania leku przeciwko objawom psychotycznym najważniejszym objawem ubocznym jest sedacja[24]. Natomiast działanie pozapiramidowe nie jest zbyt silne[22]. Ogólnie pochodne tioksantenu przewyższają bezpieczeństwem fenotiozyny, prawdopodobnie z uwagi na silne blokowanie receptora D1, ale też D4. W przeciwieństwie do pochodnych fenotiazyny, czy też butyrofenonu nie pogarszają depresji. W przypadku chloroprotyksenu można mówić nawet o niewielkim działaniu przeciwdepresyjnym[14].
Interakcje
Prócz interakcji typowych dla neuroleptyków (w tym wzajemne nasilenie działania z astemizolem[29], nasilenie działania na układ pozapiramidowe przy połączeniu z rezerpiną, metoklopramidem, tetrabenazyną, nasilenie działań narkotycznych analgetyków, zwiększenie neurotoksyczności przy połączeniu z litem, nasilenie działań niepożądanych przez dodanie indometacyny[30]) chloroprotyksen osłabia działanie insuliny, zwiększając siłę własnego[29].
Prowadzi się też badania nad interakcją chloroprotyksenu i chlorochiny, leku przeciwmalarycznego. Dokładniej chodzi o uczulanie na chlorochinę[15].
Preparaty
Preparaty dostępne w Polsce (stan na lipiec 2024): Chlorprothixen Hasco, Chlorprothixen Zentiva[31].
↑Christel A.S.Ch.A.S.BergströmChristel A.S.Ch.A.S., KristinaK.LuthmanKristinaK., PerP.ArturssonPerP., Accuracy of calculated pH-dependent aqueous drug solubility, „European Journal of Pharmaceutical Sciences: Official Journal of the European Federation for Pharmaceutical Sciences”, 22 (5), 2004, s. 387–398, DOI: 10.1016/j.ejps.2004.04.006, PMID: 15265508 [dostęp 2021-03-23].
↑ abM.M.BagliM.M. i inni, Pharmacokinetics of chlorprothixene after single intravenous and oral administration of three galenic preparations, „Arzneimittelforschung”, 46 (3), 1996, s. 247–250, PMID: 8901143 [dostęp 2021-03-23].
↑Standardy leczenia farmakologicznego niektórych zaburzeń psychicznych. Marek Jarema (red.). Gdańsk: ViaMedica, 2011, s. 9. ISBN 978-83-7599-286-1.
↑Leczenie zaburzeń psychicznych. Małgorzata Rzewuska (red.). Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo lekarskie PZWL, 2006, s. 32. ISBN 83-200-3354-3.
↑Stanisław Pużyński: Leki psychotropowe w terapii zaburzeń psychicznych (kompendium). Wyd. 1. Warszawa: Ośr. Inf. Naukowej „Polfa” Sp z.o.o., 2002, s. 46. ISBN 83-914984-6-8.
↑Psychiatria. Jacek Wciórka, Stanisław Pużyński, Janusz Rybakowski (red.). T. 3: Metody leczenia, Zagadnienia etyczne, prawne, publiczne, społeczne. Elsevier Urban & Partner, 2010, s. 18. ISBN 978-83-7609-110-5.
↑ abJun-HongJ.H.Ch’ngJun-HongJ.H. i inni, A Whole Cell Pathway Screen Reveals Seven Novel Chemosensitizers to Combat Chloroquine Resistant Malaria, „Scientific Reports”, 3, 2013, DOI: 10.1038/srep01734, PMID: 23615863, PMCID: PMC3635055 [dostęp 2021-03-23].
↑ abSteffen BS.B.SchulzSteffen BS.B. i inni, First and second generation antipsychotics influence hippocampal gamma oscillations by interactions with 5-HT3 and D3 receptors, „British Journal of Pharmacology”, 167 (7), 2012, s. 1480–1491, DOI: 10.1111/j.1476-5381.2012.02107.x, PMID: 22817643, PMCID: PMC3514761 [dostęp 2021-03-23].
↑ abNeil M.N.M.RichtandNeil M.N.M. i inni, Dopamine and serotonin receptor binding and antipsychotic efficacy, „Neuropsychopharmacology”, 32 (8), 2007, s. 1715–1726, DOI: 10.1038/sj.npp.1301305, PMID: 17251913 [dostęp 2021-03-23].
↑L.L.Antkiewicz-MichalukL.L., The influence of chronic treatment with antidepressant neuroleptics on the central serotonin system, „Polish Journal of Pharmacology and Pharmacy”, 38 (4), 1986, s. 359–370, PMID: 3774629 [dostęp 2021-03-23].
↑ abB.B.FjallandB.B., V.V.BoeckV.V., Neuroleptic blockade of the effect of various neurotransmitter substances, „Acta Pharmacologica Et Toxicologica”, 42 (3), 1978, s. 206–211, DOI: 10.1111/j.1600-0773.1978.tb02191.x, PMID: 24978 [dostęp 2021-03-23].
↑M.M.UndénM.M., B.B.NauntofteB.B., S.S.DissingS.S., Anticholinergic effects of cis-chlorprothixene characterized in rat parotid acini, „European Journal of Pharmacology”, 164 (1), 1989, s. 129–138, DOI: 10.1016/0014-2999(89)90239-2, PMID: 2753075 [dostęp 2021-03-23].
↑Anton A.H.P.A.A.H.P.MegensAnton A.H.P.A.A.H.P. i inni, Differential interaction of neuroleptics with apomorphine-induced behavior in rats as a function of changing levels of dopamine receptor stimulation, „The Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics”, 347 (3), 2013, s. 681–696, DOI: 10.1124/jpet.113.207506, PMID: 24071734 [dostęp 2021-03-23].
Małgorzata Rzewuska: Małgorzata Rzewuska: Leczenie zaburzeń psychicznych. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006. ISBN 83-200-3354-3.
Marek Jarema: Leczenie farmakologiczne w psychiatrii. Leki przeciwpsychotyczne. W: Marek Jarema, Jolanta Rabe-Jabłońska: Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2011. ISBN 978-83-200-4180-4.
Wojciech Kostowski: Leki neuroleptyczne. W: Wojciech Kostowski, Zbigniew Herman: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2010. ISBN 978-83-200-4164-4.
Paweł Krząścik: Interakcje leków. W: Wojciech Kostowski, Zbigniew Herman: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2010. ISBN 978-83-200-4164-4.
Helena Baran-Furga, Karina Steinbarth-Chmielewska: Zasady farmakoterapii uzależnień od opiatów, środków sedatywnych, psychostymulująych, kanabinoli i halucynoidów. W: Wojciech Kostowski, Zbigniew Herman: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. T. 2. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2010. ISBN 978-83-200-4164-4.
