Bazylika św. Witalisa i Towarzyszy męczenników (wł.Basilica dei santi Vitale e Compagni martiri in Fovea, często nazywana San Vitale) – rzymskokatolickikościół tytularny w Rzymie.
Pod koniec IV wieku w tym miejscu powstał mały kościół.[1] Następnie około roku 400, dzięki fundacji damy o imieniu Vestina, wybudowano trójnawową bazylikę, którą poświęcił papież Innocenty I w 402 roku.[1] Zapis z synodu w 499 roku wymienia Titulus Vestinae.[1] Natomiast dedykacja świątyni św. Witalisowi pojawiła się w źródłach w 595 roku, kiedy to kościół został określony jako Titulus Sancti Vitalis.[1] Około 800 roku za pontyfikatu Leona III miała miejsce renowacja bazyliki.[1] Ówczesny kościół składał się z trzech naw oddzielonych od siebie arkadami, z których każda miała po piętnaście łuków oddzielonych granitowymi kolumnami, w ścianach bocznych były okna, po jednym nad każdą kolumną.[1] Kościół nie miał transeptu, ale trzy półokrągłe apsydy (dużą przy prezbiterium i mniejsze na końcach naw bocznych).[1]
Na polecenie papieża Sykstusa IV kościół został znacznie pomniejszony przed jubileuszem roku 1475, było to związane z jego złym stanem technicznym.[1] Rozebrano wówczas nawy boczne oraz zamurowano arkady, okna fasady zostały zastąpione jednym małym okrągłym okienkiem.[1]
W XVI wieku kościół został przekazany teatynom, a po niezbyt długim czasie, w 1595 roku dostali go pod opiekę jezuici.[1] Natychmiast przystąpili oni do renowacji, która trwała do 1603 roku.[1] Kolejne odnowienie kościoła miało miejsce w roku 1859 i było przeprowadzone na polecenie papieża Piusa IX.[1] W 1884 papież Leon XIII powołał do istnienia parafię, której kościołem parafialnym została bazylika św. Witalisa.[1]
W 1937 roku kościół został odnowiony.[1] Ponowna restauracja była przeprowadzona w latach 1956-1960, kiedy też prowadzono prace archeologiczne.[1]
Architektura i sztuka
Obecnie kościół jest jednonawowy z półokrągłą apsydą.[1] Najstarszą częścią kościoła, pochodzącą prawdopodobnie z V wieku, jest narteks.[1] Wprawdzie został on zmieniony przez jezuitów w XVI wieku, ale w 1938 roku przywrócono go do pierwotnej formy (zeskrobano wówczas do gołej cegły manierystyczny stiuk z freskami Gaspare Celio).[1] Narteks jest ceglany, z pięcioma łukami oddzielonymi czterema szarymi granitowymi kolumnami.[1] Narteks ma plan trapezoidalny, jego lewa ściana jest krótsza od prawej.[1] Drzwi wejściowe mają reliefowe panele przedstawiające męczeństwo św. Gerwazego i Protazego.[1]
Sufit z lakierowanego drewna został wstawiony w 1938 roku.[1] Z kolei podłoga została położona w 1937 roku.[1]
Apsyda pochodzi z oryginalnej bazyliki. Koncha ozdobiona jest freskiem autorstwa Andrea Commodi, przedstawiającym drogę na Kalwarię.[1] Poniżej znajduje się ołtarz główny, zawierający malowidło przedstawiające patronów bazyliki św. Witalisa, Walerię, Gerwazego i Protazego.[1]
Bazylika św. Witalisa jest jednym z kościołów tytularnych nadawanych kardynałom-prezbiterom (Titulus Sancti Vitalis)[3], przy czym starożytny tytuł San Vitale został zlikwidowany w 1596 i przywrócony przez Leona XIII 16 grudnia 1880 jako Santi Vitale, Valeria, Gervasio e Protasio.[1]
