W 1961 roku zakończył studia i poślubił Irinę Katajewą – pianistkę i interpretatorkę jego dzieł[11]. Do 1972 roku nauczał instrumentacji w konserwatorium moskiewskim[12], zajmując się jednocześnie komponowaniem muzyki filmowej oraz teatralnej[13]. W okresie 1962–1996 napisał muzykę do blisko sześćdziesięciu filmów, co stanowiło istotne źródło utrzymania jego rodziny. Dzięki temu mógł swobodniej oddawać się komponowaniu dzieł muzyki poważnej[14]. W skład jego twórczości wchodzi m.in. dziesięć symfonii (ostatnia niedokończona), sześć concerti grossi, cztery koncerty skrzypcowe, trzy fortepianowe, dwa wiolonczelowe, koncert potrójny (na skrzypce, altówkę i wiolonczelę) oraz cztery kwartety smyczkowe i trzy opery[15]. Jego twórczość stała się znana za granicą w latach osiemdziesiątych XX wieku dzięki emigrującym artystom radzieckim, w szczególności skrzypkowi Gidonowi Kremerowi[16].
W 1985 roku Schnittke doznał udaru mózgu, po którym zapadł w krótkotrwałą śpiączkę. Po powrocie do zdrowia kontynuował prace kompozytorskie[17]. W 1990 roku – po otrzymaniu obywatelstwa niemieckiego – Schnittke wraz z żoną i synem Andriejem opuścił ZSRR i osiedlił się w Hamburgu. Powodami emigracji były zlecenia, jakie Schnittke zaczął dostawać w Niemczech: umowy z teatrami, zamówienia na nowe kompozycje oraz zaproszenia na wykłady[18]. Wyjazd na Zachód był ponadto uzasadniony względami medycznymi. Zdrowie Schnittkego pogarszało się nadal. Na cztery lata przed śmiercią, w 1994 roku, po trzecim udarze, został sparaliżowany prawostronnie i praktycznie zaprzestał komponowania[19]. Zmarł 3 sierpnia 1998 roku w Hamburgu, pochowany na Cmentarzu Nowodziewiczym w Moskwie[20].
Muzyka
Schnittke zaliczany jest do czołowych przedstawicieli postmodernizmu w muzyce – jako współtwórca i teoretyk polistylizmu – jednej z cech sztuki drugiej połowy XX wieku[21]. Jego muzyka wywodzi się z tradycji rosyjskich (Dmitrij Szostakowicz[22] i Igor Strawinski[23]), niemieckich (Gustav Mahler[24] i Alban Berg[25]) oraz amerykańskich (Charles Ives[26]). Schnittkego zestawia się niekiedy z Szostakowiczem – tak ze względu na inspiracje, jak z uwagi na zakres jego twórczości. O ile jednak Szostakowicz zaczynał komponować w burzliwych czasach porewolucyjnych i kontynuował pracę w epoce terroru stalinowskiego, to pierwsze utwory Schnittkego powstawały w czasie odwilży chruszczowowskiej, a większość jego dorosłego życia przypadła na stagnację rządów Breżniewa i realizmu socjalistycznego[27].
Portret Alfreda Schnittkego narysowany przez Reginalda Graya
W latach sześćdziesiątych XX wieku Schnittke pisał głównie dzieła kameralne, korzystając z rozmaitych technik (m.in. serializm) i poszukując własnego języka muzycznego. Te eksperymenty, wywodzące się z dwudziestowiecznej muzyki zachodniej, skazywały żyjącego w Związku Radzieckim Schnittkego na marginalizację. Pod koniec lat sześćdziesiątych zaczął łączyć ze sobą elementy różnych stylów (polistylizm), co jeszcze wyraźniej przejawiało się w jego utworach z lat siedemdziesiątych. Podczas komponowania stosował cytaty, kryptocytaty i aluzje[28] do Bacha, Vivaldiego, Schönberga, Bartóka i Beethovena, Mahlera w połączeniu z przetworzeniami stylów muzyki rozrywkowej[29]. Pierwszym dziełem koncertowym, w którym użył tej techniki, była Quasi una sonata (1967–1968). Kompozycje Schnittkego z tego okresu łączą swobodnie rozmaite style oraz gatunki: tanga, polki i walce na równi z sonatami, fugami oraz passacagliami[12]. Schnittke definiował polistylizm jako umiejętne techniczne połączenie znanych stylów muzyki w sposób plastyczny[30], a w swoich utworach, utrzymanych w tej konwencji, dążył do zatarcia granicy pomiędzy muzyką poważną („Е” – Ernst) i rozrywkową („U” – Unterhaltung)[31].
Schnittke odchodził niekiedy od technik awangardowych, jak na przykład w poświęconym pamięci jego zmarłej matki Kwintecie fortepianowym (1972–1976). Kilka pomysłów, które nie weszły do tego kwintetu, kompozytor wykorzystał w mniej reprezentatywnym dla jego twórczości, ale cieszącym się sporym powodzeniem u słuchaczy czternastoczęściowym Requiem (1975)[32].
Z końcem lat sześćdziesiątych znalazł swój własny język, spajający rozmaite idee w homogeniczną całość, i tworzył większe formy: symfonie, koncerty i concerti grossi. Wraz z pogarszaniem się jego zdrowia, pod koniec lat siedemdziesiątych oraz później, zaczął odchodzić od polistylizmu i znalazł schronienie w posępnym, hermetycznym stylu[33].
Interpretacja
Gwiazda Alfreda Schnittkego w wiedeńskiej alei gwiazd
Aleksandr Iwaszkin w monografii Alfred Schnittke, wydanej nakładem wydawnictwa Phaidon w ramach serii 20th Century Composers w 1996 roku, tak pisze o utworach koncertowych Schnittkego: „Zamysł zapożyczony od Szostakowicza przez wiele lat dominował w muzyce Sznitkego. Jego liczne koncerty i concerti grossi prezentują w sposób symboliczny typową dla Sznitkego ideę konfliktu pomiędzy indywidualnym (solista) a kolektywnym (orkiestra). Ten rodzaj dramaturgii był ukryty w muzyce Szostakowicza, która w wielu wymiarach odzwierciedlała dramat życia w Związku Radzieckim pod naciskiem politycznym reżimu sowieckiego”[34]. Zdaniem Iwaszkina Schnittke tworzył na przełomie „nowych czasów” (według określenia Millsa okres, który zmienił „wieki ciemne”) i postmodernizmu, gdy nastąpił wzrost irracjonalizmu, stojącym w opozycji do racjonalizmu mijającej epoki[35].
Ewolucję stylu muzycznego Schnittkego najłatwiej można prześledzić na przykładzie wyjątkowo cenionych przez słuchaczy kwartetów smyczkowych. Osobliwości jego stylistyki najlepiej pokazują concerti grossi oraz symfonie – szczególnie dotyczy to dzieł powstałych po 1985 roku. Znacznym powodzeniem u melomanów cieszy się Concerto grosso nr 4 – V Symfonia – dzieło będące swoistą syntezą; pomostem łączącym dwie formy, którym kompozytor poświęcał najwięcej uwagi. Podejmowane przez niego niekiedy wątki religijne znalazły najpełniejsze odzwierciedlenie we wspomnianym już Requiem[36]. Na uwagę zasługuje też opera Historia von D. Johann Fausten, nad którą pracował z przerwami przez dwanaście lat, i którą – biorąc pod uwagę jego wypowiedzi – można uznać za temat jego życia. Irina Schnittke w jednym w wywiadów wspominała: „Niepokoiła go natura duszy człowieka – wieczny konflikt między jego sumieniem a pragnieniami. Być może dlatego Alfred tak dążył do napisania opery Historia doktora Johanna Fausta”[37].
Dzieła
Fragment III Koncertu smyczkowego
Po śmierci Schnittkego ukazało się kilka niepublikowanych wcześniej utworów. Aleksandr Iwaszkin, jego biograf, namówił Irinę Schnittke do udostępnienia praw do dwóch młodzieńczych dzieł kompozytora: zainspirowanej twórczością Szostakowicza i napisanej na niewielką orkiestrę Symfonii nr 0 (1956) oraz oratorium Nagasaki (powstałego w 1958 roku pod wpływem Carmina BuranaCarla Orffa[36]). Z kolei sama Irina postanowiła udostępnić niedokończoną przez Schnittkego trzyczęściową IX Symfonię (1997–1998), która jest jej zdaniem muzycznym testamentem artysty. Pisany lewą ręką i częściowo nieczytelny rękopis odcyfrował i zrekonstruował w 2007 roku rosyjski kompozytor Aleksandr Raskatow[37].
Pełny zbiór dzieł oraz partytury Schnittkego zostały opublikowane w wielotomowych seriach, podzielonych tematycznie pod względem form muzycznych[15]. Obszerny katalog nagrań dzieł Alfreda Schnittkego oferuje melomanom szwedzka wytwórnia muzyczna BIS Records[38], powiązana z mającym siedzibę w HongkonguNaxosem[39]. Płyty z utworami Schnittkego wydają ponadto między innymi brytyjskiChandos Records Ltd i rosyjska Miełodija. Z kolei nakładem niemieckiego Capriccio Records, również związanego z Naxosem, ukazały się cztery albumy z muzyką filmową Schnittkego[40]. Poniżej niektóre z jego utworów:
Symfonie
Symfonia nr 0 (1956)
I Symfonia (1969–1972)
II Symfonia „St. Florian” na chór kameralny i orkiestrę (1979)
.jpg)
