Adolf Berman

Adolf Berman

Borowski, Adam

Data i miejsce urodzenia	17 października 1906 Warszawa, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	3 lutego 1978 Tel Awiw, Izrael
Zawód, zajęcie	polityk
Narodowość	żydowska
Stanowisko	poseł do Krajowej Rady Narodowej (1944–1947), deputowany do Knesetu II kadencji (1951–1955)
Partia	Poalej Syjon – Lewica, Poalej Syjon, Mapam, Frakcja Lewicowa, Komunistyczna Partia Izraela
Odznaczenia

Adolf Abraham Berman, Awraham Berman, ps. „Borowski”, „Adam”^[1] hebr. אברהם ברמן (ur. 17 października 1906 w Warszawie, zm. 3 lutego 1978 w Tel Awiwie) – polski i izraelski działacz społeczny i polityk o poglądach komunistycznych, doktor filozofii, sekretarz Żegoty, poseł do Krajowej Rady Narodowej i deputowany Knesetu. Brat Jakuba Bermana.

Życiorys

Praca naukowa

Absolwent filozofii Uniwersytetu Warszawskiego. Napisaną przez niego pracę magisterską, którą przedstawił do obrony w 1931, uznano za rozprawę doktorską, nadając mu odpowiedni tytuł. Był psychologiem oraz nauczycielem w gimnazjach warszawskich, prowadził badania naukowe w dziedzinie psychologii oraz wdrażał pionierski w Polsce system poradnictwa zawodowego^[2].

Działalność społeczna i polityczna w Polsce

Od 1926 członek partii Poalej Syjon – Lewica, redaktor polskojęzycznego organu tej partii; wydawał w języku jidysz tygodnik „Arbeter Cajtung”^[2].

W czasie II wojny światowej posługiwał się pseudonimem Borowski^[3] lub Adam Borowski^[4][5]. Był jednym z założycieli i przywódców utworzonego w 1942 Bloku Antyfaszystowskiego oraz współredagował jego organ – „Der Ruf”^[6]. Podczas wojny był dyrektorem żydowskiej organizacji charytatywnej, Centrali Związku Towarzystw Opieki nad Sierotami i Dziećmi Opuszczonymi „Centos”^[a]. Organizacja opiekowała się dziećmi (poniżej 14 roku życia) w getcie warszawskim; utrzymywała sierocińce, internaty i półinternaty, kluby i kuchnie dla dzieci. Organizowała obchody świąt^[7]. Pod jej opieką znajdowało się ok. 3/4 dzieci z ogólnej ich liczby wynoszącej ok. 100 tys.^[8] Berman pomagał także Żydom w ucieczkach z getta. Był odpowiedzialny za wyszukiwanie kontaktów z Polakami po „aryjskiej stronie”, co mógł robić względnie swobodnie, gdyż nie miał semickich rysów^[2]. We wrześniu 1942 wraz żoną Barbarą opuścił getto i zamieszkał po „stronie aryjskiej”^[1].

W czasie powstania w getcie warszawskim wspólnie z Leonem Feinerem był autorem depesz informujących Londyn o wydarzeniach, w tym o masowej likwidacji społeczności żydowskiej, i wzywających aliantów do pomocy. W ostatniej, trzeciej depeszy z 11 maja 1943 rozgoryczony pisał o braku reakcji świata na dokonującą się masakrę^[9].

Po wielkiej akcji deportacyjnej w lecie 1942 kontynuował podziemną działalność – m.in. ocalił ostatnie notatki historyka warszawskiego getta Emanuela Ringelbluma^[2]. Był członkiem prezydium Żydowskiego Komitetu Narodowego (ŻKN) i jego reprezentantem wobec polskiego podziemia. Pełnił funkcję sekretarza w prezydium „Żegoty”^[3]. Zaprzyjaźnił się wówczas z Władysławem Bartoszewskim, który miał pseudonim Ludwik Borowski; znajomość ta przetrwała wiele lat^[10]. Był współautorem, wspólnie z Leonem Feinerem i Icchakiem Cukiermanem, listu informującego świat o systematycznym wymordowywaniu społeczności żydowskiej w okupowanej Polsce. Pisał w nim także o bliskich i serdecznych stosunkach łączących ŻKN z przedstawicielami walczącej Polski Podziemnej^[9]. W styczniu 1944 został kierownikiem referatu żydowskiego Krajowej Rady Narodowej^[11]. W tym samym miesiącu był szantażowany przez szmalcowników, którzy według Zofii Rudnickiej zażądali od niego pół miliona złotych^[12]. Szantażystów udało się zidentyfikować i zlikwidować^[12].

Podczas powstania warszawskiego wchodził w skład Rady Politycznej Armii Ludowej na Żoliborzu^[6].

Rząd RP w Londynie poprzez delegata w Warszawie przekazywał pieniądze, wpłacane przez Joint i Światowy Kongres Żydów, na pomoc dla Żydów w Polsce, m.in. Adolfowi Bermanowi „Borowskiemu” dla Lewicy Poalej Syjon^[13]. Starano się także uratować chociaż niektórych Żydów wskazanych imiennie przez Reprezentację Polskich Żydów, m.in. Adolfa Bermana^[14].

Działacze Żegoty w kwietniu 1946. Od prawej siedzą: Piotr Gajewski, Marek Ferdynand Arczyński, Władysław Bartoszewski, Adolf Berman i Tadeusz Rek

W 1945 został wiceprzewodniczącym, a potem, do 1949, przewodniczącym Centralnego Komitetu Żydów Polskich. Latem 1946 uczestniczył w rozmowach z Ministerstwem Bezpieczeństwa Publicznego, Ministerstwem Sił Zbrojnych i Ministerstwem Obrony Narodowej, które doprowadziły do czasowego otwarcia granic Polski dla masowej emigracji Żydów^[6]. Odwiedził obóz w Treblince, gdzie zginęli jego bliscy i dzieci, nad którymi sprawował opiekę w getcie, co zrobiło na nim wstrząsające wrażenie^[7]. Po wojnie Władysław Bartoszewski odwiedził Bermana w Centralnym Komitecie Żydów Polskich, gdzie ten przyjął go, jak pisze Bartoszewski – „bardzo ciepło, mimo tego, iż nie miał on wątpliwości, że jestem oficerem AK i że znajduje się w innym obozie politycznym”^[5]. Dwukrotnie, w 1946 i 1948, Berman, korzystając ze swoich koneksji, wyciągnął z więzienia Władysława Bartoszewskiego^[5][15]. Jednak w kwietniu 1949 Adolf Berman został usunięty ze stanowiska przewodniczącego CKŻP, za czym stał Szymon Zachariasz^[10], zastąpił go komunista Grzegorz Smolar. W 1949 Bartoszewskiego aresztowano po raz trzeci, tym razem pozostał w więzieniu przez pięć lat^[5].

W 1950, wobec coraz dalej idącej marginalizacji CKŻP i ograniczenia jego autonomii, Berman zdecydował się na wyjazd do Izraela^[2].

W Izraelu

Jako Awraham Berman w latach 1951–1955 był deputowanym Knesetu II kadencji, do którego dostał się z listy Mapam^[6][16] . W wyniku rozłamu w Mapam został członkiem Frakcji Lewicowej (hebr. סיעת שמאל, Si’at smol), a od 1954 był członkiem Komunistycznej Partii Izraela (Maki) i wchodził w skład jej władz^[6][16] . Napisał książkę, w której opisał swoje wspomnienia z getta warszawskiego. Był przewodniczącym izraelskiej Organizacji Bojowników Antyfaszystów oraz członkiem prezydium Światowej Organizacji Partyzantów Żydowskich i Byłych Więźniów^[16] . Zeznawał w procesie Adolfa Eichmanna (1961)^[4], a także w sprawie Wiery Gran^[17].

Będąc Izraelczykiem, Adolf Berman nie wyzbył się polskości^[10]. Piastował stanowisko redaktora naczelnego marksistowskiego miesięcznika „Walka” – wydawanego w języku polskim w latach 1958–1965. Był też jednym z najaktywniejszych działaczy Ligi Przyjaźni Izraelsko-Polskiej^[6][10]. Język polski pozostał przeważającym językiem jego licznych korespondencji. Był głównym mówcą na uroczystych akademiach poświęconych pamięci Polaków, ludzi pióra, m.in. Władysława Broniewskiego i Stefana Żeromskiego^[10]. W połowie lat 50. Władysław Bartoszewski odnowił przyjaźń z Adolfem Bermanem, z którym korespondował, i w 1963 odwiedził Izrael, kiedy na zaproszenie Instytutu Jad Waszem odbierał dyplom Sprawiedliwy wśród Narodów Świata w imieniu Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Adolf Berman pomógł mu wtedy w zbieraniu materiałów do książki Ten jest z ojczyzny mojej, o Polakach ratujących Żydów^[b][10].

Zmarł na raka w Tel Awiwie w 1978, w wieku 71 lat^[10].

Życie prywatne

Adolf Berman na zdjęciu z żoną i synem w Polsce w latach 40.

Syn Isera i Guty. Miał dwóch braci: Jakuba i Mieczysława (zginął w Treblince) oraz dwie siostry: Annę (po mężu Wołek, zamordowaną wraz z mężem Pawłem i córką Leną w obozie zagłady w Treblince) i Irenę (po mężu Olecką, 1917–2000). Jakub (1901–1984) pozostał w Polsce, jako wicepremier i członek Komisji Wojskowej Biura Politycznego KC PZPR od maja 1949 nadzorował ludowe Wojsko Polskie^[18], kierował ideologią partii komunistycznej oraz aparatem represji.

Był żonaty z Barbarą (nazywaną Basią) Temkin (1907–1953), z zawodu bibliotekarką, z którą wspólnie ratował mieszkańców getta^[19]. Po przyjeździe do Izraela podupadła na zdrowiu, czego przyczyną był niesprzyjający klimat, w 1953 zmarła na zapalenie płuc. Była autorką dziennika z getta, wydanego w Izraelu w 1956 i w Polsce w 2000^[c][20][21]. Syn, Emanuel(inne języki) (ur. 1946), został psychoanalitykiem i profesorem psychologii klinicznej na Uniwersytecie w Hajfie. Wykładał także w Polsce^[10][22].

Ordery i odznaczenia

• Order Krzyża Grunwaldu II klasy (27 czerwca 1947)^[23]
• Medal za Warszawę 1939–1945 (17 stycznia 1946)^[24]

Publikacje

• W sprawie przedmiotu i podziału psychologii społecznej^[25] (1932)
• Głos z otchłani^[26] (1944)
• Mi-yeme ha-maḥteret^[27] (1971)
• Ba-Makom asher ya‘ad li ha-goral: ‘Im Yehude Varshah 1939–1942^[28] (1977)
• Vos der goyrl hoṭ mir basherṭ. Miṭ Yidn in Ṿarshe, 1939–1942^[29] [Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie]^[30] (1980)

Uwagi

1. Nazwa za: Rafał Żebrowski, Centos, [w:] Polski Słownik Judaistyczny.
2. Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, wyd. 4., uzup. Oprac. Władysław Bartoszewski, Zofia Lewinówna, Kraków, Społeczny Instytut Wydawniczy „Znak”, 2013. ISBN 978-83-240-2790-3.
3. Dziennik z podziemia, Batja Temkin-Bermanowa, Wstęp, opracowanie, przypisy Anka Grupińska, Paweł Szapiro. Warszawa, Wydawnictwo Książkowe Twój Styl, Żydowski Instytut Historyczny, 2000. ISBN 83-7163-289-4.

Przypisy

1. Michał Grynberg (oprac.): Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 329. ISBN 83-01-08364-6.
2. Natalia Aleksiun: Adolf Berman. W głównym nurcie historii. Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, 2013-10-17. [dostęp 2016-10-14]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-10)].
3. Grabowski 2010 ↓, s. 44.
4. Natalia Aleksiun: Berman, Adolf Abraham. YIVO Institute for Jewish Research, 2010. [dostęp 2016-10-18].
5. Marci Shore. Dzieci Rewolucji. „Krytyka Polityczna”. 2012, 2012-11-10. Stowarzyszenie im. Stanisława Brzozowskiego. [dostęp 2016-11-05]. brak numeru strony
6. Natalia Aleksiun: Berman Adolf (Abraham). sztetl.org.pl. [dostęp 2018-02-05].
7. Moshe Pearlman: The Capture And Trial Of Adolf Eichmann. Pickle Partners Publishing, 2015, s. brak numeracji. ISBN 1-78625-715-7.
8. Itamar Levin, Rachel Neiman: Walls Around: The Plunder of Warsaw Jewry During World War II and Its Aftermath. Greenwood Publishing Group, 2004, s. 13. ISBN 0-275-97649-1.
9. Joshua D. Zimmerman: The Polish Underground and the Jews, 1939–1945. Cambridge University Press, 2015, s. 226–227, 359.
10. Marci Shore. Za dużo kompromisów – stop. „Gazeta Wyborcza”. 2009, 2009-07-13. Agora. [dostęp 2016-11-05]. brak numeru strony
11. Jerzy Lerski: Historical Dictionary of Poland, 966–1945. Greenwood Publishing Group, 1996, s. 34. ISBN 0-313-26007-9.
12. Teresa Prekerowa: Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, s. 267.
13. Grabowski 2010 ↓, s. 46.
14. Grabowski 2010 ↓, s. 47.
15. Witold Bereś, Jerzy Skoczylas. Władysław Bartoszewski – świadek epoki. 17.. „Gazeta Wyborcza”. 2002 (2002–02–15). wyborcza.pl. Agora. [dostęp 2016-11-05]. [zarchiwizowane z adresu 2016-10-27]. brak numeru strony
16. Kneset and Public Activities ↓.
17. Joanna Szczęsna. To nie była agentka. „Gazeta Wyborcza”. 2010 (2010–11–24). wyborcza.pl. Agora. [dostęp 2016-11-05]. brak numeru strony
18. Sławomir Cenckiewicz: Długie ramię Moskwy. Wywiad wojskowy Polski Ludowej 1943–1991 (wprowadzenie do syntezy), Poznań 2011, s. 73.
19. Michał Grynberg (oprac.): Pamiętniki z getta warszawskiego. Fragmenty i regesty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988, s. 370. ISBN 83-01-08364-6.
20. Basia Temkin-Bermanowa: Dziennik z podziemia. culture.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-05-27)]., culture.pl [dostęp 2016-10-14].
21. Dziennik z podziemia Basi Temkin-Bermanowej. W: Joanna Bilska: Stosunki polsko-żydowskie w korespondencji i diarystyce Żydów warszawskich w czasie drugiej wojny światowej (praca magisterska). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski, 2007. [dostęp 2016-11-05]. Brak numerów stron w książce
22. I Konferencja Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Psychodynamicznej. Delta CPPiE Bydgoszcz, 2008. [dostęp 2016-10-15]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-18)].
23. M.P. z 1947 r. nr 102, poz. 666 („za zasługi w walce zbrojnej o wolność i demokrację oraz czynny, ofiarny udział w organizowaniu działalności Krajowej Rady Narodowej w okresie podziemnym”).
24. M.P. z 1946 r. nr 26, poz. 43 („w pierwszą rocznicę wyzwolenia Warszawy zasłużonym w walce o wyzwolenie i odbudowę Stolicy (...)”).
25. Aldolf AA.A. Berman Aldolf AA.A., W sprawie przedmiotu i podziału psychologii społecznej, (Odbitka z: Księga Pamiątkowa Koła Filozoficznego Słuchaczów Uniwersytetu Warszawskiego, r. XXXV Przeglądu Filozoficznego), Warszawa: [s. n.], 1932, OCLC 749562592 . Brak numerów stron w książce
26. AdolfA. Berman AdolfA., Głos z otchłani, Warszawa: Żydowski Komitet Narodowy, 1944, OCLC 79957798 . Brak numerów stron w książce
27. Adolf AbrahamA.A. Berman Adolf AbrahamA.A., Mi-yeme ha-maḥteret, Tel Awiw: ha-Menorah, 1971, OCLC 19143531 . Brak numerów stron w książce
28. Adôlf AvrāhāmA.A. Berman Adôlf AvrāhāmA.A., Bam-māqôm ašer yaʻad lî hag-gôrāl: ʻim yehûdê Wâršā, 1939–1942, Bêt Lôḥamê hag-Gêṭṭā'ôt u.a., 1977, OCLC 164729004 . Brak numerów stron w książce
29. Adolf AbrahamA.A. Berman Adolf AbrahamA.A., Vos der goyrl hoṭ mir basherṭ. Miṭ Yidn in Ṿarshe, 1939–1942, Tel Awiw: ha-Ḳibuts ha-meʼuḥad, 1980, OCLC 17044590 . Brak numerów stron w książce
30. Wos der gojr hot mir baszert. Mit jidn in Warsze 1939–1942 [Co mi przeznaczył los. Z Żydami w Warszawie]. Centrum Badań nad Zagładą Żydów. [dostęp 2021-03-26].

Bibliografia

• Andrzej Kunert: Słownik biograficzny konspiracji warszawskiej 1939–1945 T. 2. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1987, s. 31–32. ISBN 83-211-0758-3.
• Waldemar Grabowski. Rada Pomocy Żydom „Żegota” w strukturach Polskiego Państwa Podziemnego. „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”. nr 11 (120), listopad 2010. IPN. Instytut Pamięci Narodowej. ISSN 1641-9561. 
• Kneset and Public Activities.
• Adolf Berman (ang.) – profil na stronie Knesetu.

Kontrola autorytatywna (osoba):

• ISNI: 0000000078728190
• VIAF: 10936935
• LCCN: n82137061
• GND: 129881538
• SUDOC: 26160645X
• PLWABN: 9810690182005606
• NUKAT: n2012140151
• J9U: 987007312557705171

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3876376