Vasadés pòt èster considerat coma lo territòri de l'anciana diocèsi de Vasats, devath lo Regim Ancian. En gròs, la Gironda actuala èra devesida en diocèsi de Bordèu e diocèsi de Vasats. La termièra passèva entre Boridèirs e Sent Sefrian, entre Tolena e Lengon, e traversèva lo canton de Sent Macari e l'oèst dau canton de Sauvatèrra. Cernés, Sauternés, las Gravas, la Hauta Lana girondina se trobèvan donc en Bordalés ; la partida orientala de l'Entre Duas Mars èra en Vasadés.
Lista de las parròpias e deus archiprestats en 1585
Archiprestat de Bernòs : l'Artiga, Artigavielha (comuna de Cudòs), Belin, Bernòs, Birac, Boridèirs, Calens, Capsiuts, Casalís, Concas, Cudòs, l'Èrm, Escaudas, Gajac, Giscòs, Gualada, Insòs (comuna de Preishac), Lavasan, Licpostèir, Linhan, Lucbans, Lucmau, Lugòu, Lucsèir, Malhàs, Marimbaut, Marions, Mons, Mostèir, Muret (Saunhac e Muret), Musset (l'Èrm e Musset), Pissòs, Pompejac, Preishac, Saunhac, Sauviac, St Miquèu de Mèsmas o de Castèthnau, Talaison, Tontolon, Trasits (comuna de Gajac), Vasats, Viganon. Compren lo sud deu Vasadés (es a díser que la Lana vasadesa i es inclusida), la region de Granhòus e de Capsiuts.
Archiprestat de Culheron : Aubiac, Auròs, Bassana, Bertés, Bijós (comuna de Birac), Blanhac, Branens, Broqueiran, Casats, Castèth Andòrta, Castilhon de Castèth, Culheron (comuna d'Aubiac), Flodés, Guans, Guirons, Hontet, Ladòs, Lengon, Masèras dens Ladòs, Masèras en Ròcatalhada, Montfelix (comuna de Pontdaurat), Pontdaurat, Possinhac (comuna de Vasats), Puibarban, Ravalhan, St Còrme, St Ipolite, St Lobèrs de Colhac o de Castèth, St Miquèu de la Prada (comuna de Vasats), St Pèir d'Aurilhac, St Pèir de Lengon o de Mons, St Perdon de Concas o de las Jaubèrtas, St Vincent de Capbosits o de Vasats, Savinhac d'Auròs, Usèsta. Compren lo nòrd deu Vasadés, la region de Lengon e d'Auròs (vath de Garona).
Archiprestat de Jugasan : Bèrafont, Blasimon, Bossugan, Brana, Brunhac (comuna de Bossugan), Buish, Cabarà, Casaverd (comuna de Blasimon), Castèthvielh, Cessac, Civrac, Coirac, Corpiac, Daubèsa, Frontenac, Gornac, Jugasan, Luganhac, Lugasson, Martras, Mauriac, Merinhàs, Moliets, Naujan, Pins (comuna de Blasimon), Postiac (Naujan e Postiac), Puish (comuna de Sauvatèrra), Pujòls, Rausan, Romanha, Ruish, Salabrunau (comuna de Frontenac), St Andriu dau Bòi, St Aubin de Blanhac, St Brice, Sta Florença, St Genís dau Bòi, St Jan de Blanhac, St Lugèir de la Vinhaga (comuna de Sauvatèrra), St Marçau, St Pèir de Castèth, Sta Presentina (comuna de Frontenac), St Roman de la Vinhaga (comuna de Sauvatèrra), St Sulpici de Pomèirs, St Vincent de Pertinhàs, Sauvatèrra, Todenac (comuna de Blasimon), la Veiria (comuna de Blasimon), Vilamartin (Moliets e Vilamartin). Compren principalament la region de Sauvatèrra e de Pujòls.
Archiprestat de Julhac : Anzàs, Auriòlas, Balaissagas, Bofiagas, Casaugitat, Claribés, Cobairac, Doleson, Esclòtas, Flaujagas, Genàs (comuna de Pelagrua, Gensac, Julhac, Listrac de Durèsa, Massugàs, Pelagrua, Pessac de Gensac, Polhac, Pui de Tors (comuna de Casaugitat), la Rèira (comuna de Pelagrua), St Antòni de Cairet, Sta Colomba de Duràs, St Laurens de Servòlas (comuna de Pelagrua), St Martin de Servòlas (comuna de Massugàs), Sta Radegonda, Sossac, Vinhòlas (comuna de Pelagrua). Compren lo nòrd-èst de l'Entre Duas Mars, precisament lo virat de Pelagrua e de Pujòls, mèi una partida d'Òlt e Garona.
Archiprestat de Montsegur : Andraut (comuna de Montsegur), Artús, Balaissac (Forsés e Balaissac), Bèlpui, Castèlnau de Gupia, Civert, Cors, Coturas, Diulivòl, Forsés, Graspiron, Gupia, Mauvesin, Montgausí, Montinhac, Montsegur, Neujon, Paulac, Pui, Ròcabruna, St Albert, Sta Crotz de Levinhac, St Fèrme, Sta Gema, St Geraud daus Bòis, St Ilari de la Navalha, St Martin de Sèrras (comuna de la Mòta Landerron), St Miquèu la Pujada, St Sulpici de Guilharagas, St Vivian de Boisson, Talhacavath, Tibràs. Compren la region de Montsegur e l'èst deu Reulés, mèi una partida d'Òlt e Garona.
Archiprestat de Rimons : Auribús, Bagàs, Baria, Camiran, Cassulh, Castèthmauron d'Albret, Caudròt, Caumont, Clairac, Fontcauda, Landerroet, Lobens, Maurisèth, Mèsterriu, Naufonts o Torinhac, Rimons, las Sentas, St Anhan, St Exupèri, Sta Fe la Longa, St Felix de Pomèirs, St Ilari dau Bòi, St Laurens dau Bòi, St Laurens dau Plan, St Martin de l'Èrm, St Martin de Sescàs, St Martin dau Pui, St Miquèu de la Rèula, Sta Petronilha (comuna de Gironda de Dròt). Compren los costaus de la riba dreita de Garona, es a díser, entre auts, l'oèst deu Reulés.
Archiprestat de Sadirac : N.D. de Moishac deu Grand Alhàs o Alhàs lo Grand, Alhàs lo Vielh, Anglòs, Antanhac, Argenton, Baishac, Bausiac, Berlin, Bèthlòc, Boglon, Boglon lo Vielh, Boishet, Bordèlas, Briolet, Campin (comuna de Granhòus), Campòt (comuna de Granhòus), Castèthgelós, Cauvinhac, Cocumont, Cors, Coturas, Esquèrdas, Flaujac (comuna de Granhòus), Gaujac, Glairós, Higuèirs, Hulhés, Hontet, Hura, Jusics, Lobens, Marcelús, Maseròlas, Maseròu, Masselhas, Melhan, Montclarís, Montpolhan, Navalhac, Possinhac, Romestanh, Rufiac, Sadirac (comuna de Granhòus), Samadet, Samasan, Sendets, Sigalens, Silhàs, St Andriu de Cotura, St Andriu dau Garn (comuna de Montgausí), St Gervasi, St Lobèrs de Lotranja (comuna de Granhòus), St Martin de Curton, St Sauvur de Melhan, St Sève, St Silvèstre, Tersac, Tilh (comuna de Masselhas), Tren. Compren l'extrème levant deu Vasadés, damb una brava partida d'Òlt e Garona.[2]
Comunas actualas deu Vasadés riba gausha (Vasadés a pròpament parlar), tenent compte de la termièra istorica
Alhàs, l'Artiga, Aubiac, Auròs, l'Avescau, Baria, Bassana, Bernòs-Baulac, Bertés, Birac, Biujac, Blanhac, Boridèirs, Branens, Broqueiran, Capsiuts, Casalís, Casats, Castèth Andòrta, Castilhon de Castèth, Cauvinhac, Coimèras, Cors, Cudòs, l'Èrm e Musset, Escaudas, Flodés, Gajac, Giscòs, Granhòus, Gualada, Guans, Hontet, Hura, Ladòs, Lavasan, Lengon, Linhan de Vasats, Lopiac de la Rèula, Lucmau, Marimbaut, Marions, Masèras, Masselhas, Navalhac, lo Nisan, Pompejac, Pontdaurat, Preishac, Puibarban, Ravalhan, Sauviac, Savinhac, Sendets, Sigalens, Silhas, St Còrme, St Lobèrs, St Miquèu de Castèthnau, St Pèir (de Mons), St Perdon de Concas, Usèsta, Vasats.
Delimitacion actuala e caracteristicas paisatgèiras
Actualament, Vasadés au sens estricte poiré èster delimitat per la termièra de Gironda, de Garona au nòrd, e de Ciron a l'oèst. Sauternés i seré donc inclusit.
Pòden tanben definir lo Vasadés d'un punt de vista administratiu, en lo considerant coma un país reünissent los cantons de Vasats, Capsiuts, Auròs, Granhòus, Lengon e Vilandraut.
Vasadés es caracterizat, per çò deu paisatge, per una disparicion deu vinhau au profèit de la policultura e de l'eslevatge, damb bòscs de casses e castanhèirs, e lo pinhadar deçà delà ; aquera modificacion paisatgèira se vei au nivèu de Casats o au sud de Hargas. Es interessant de notar que, se los casses son fòrt presents de cada bòrn de Garona, los carpes dominan sus la riba dreita quòra son los castanhèirs e los pins que son mèi frequents sus la riba esquèrra.
Pòdem tanben notar que l'Entre Duas Mars, mèi subtilament benlèu, es tanben subjècte ad aquera transicion: en Haut Entre Duas Mars (èst dau país de Sauvatèrra, nòrd de Reulés), los prats vènen regde mèi presents per rapòrt a la vinha.
Enfin, lo passatge au pinhadar, per tant que lo pusquin establir completament au nivèu de Ciron, a Baulac per exemple, se hèi progressivament, pusque tròban dejà quauques pinhadars en Sauternés.
Lenga tradicionala
Caracteristicas linguisticas
Lo paròlis tradicionau de Vasadés s'inscriu dens un ensemble restacat puslèu au centre de Gasconha que non pas a Bordalés. La termièra nòrd deu gascon centrau es, segon certans autors, en correlacion damb lo limit nòrd de Vasadés[3]. Sas caracteristicas son:
Prononciacion [w] deu -v- intervocalic
Utilizacion deu que enonciatiu (pas totjorn)
Preséncia deu a- prostetic
Conjugasons centralas (pas totjorn)
Subjontiu e preterit en -o-
Non-prononciacion deu -i- de la terminason -èra (donc abséncia de la forma -èira)
-s- intervocalic au lòc de -d- (caracteristica de la Gasconha orientala). Lo limit -d- (oèst) / -s- (èst) passa per Sent Sefrian e travèrsa Podensaqués.
Remens, fau botar a part la valada de Garona dens lo dialècte vasadés. En efèit, certans especialistas[4] an demontrat que lo gascon urban de Lengon èra mèi pròche deu bordalés que non pas deu vasadés, per tant que Lengon hasussi partida deu Vasadés istoric e geografic; aquò s'explica simplament per ce que Lengon èra un pòrt e una vila comerciala, donc una vila d'escambis.
De mèi, l'Atlàs linguistic de Gasconha mustra que lo paròlis de Pujòus e de Blanhac diferís deu paròlis deu Vasadés centrau. I a donc una dicotomia entre Vasadés landés e Vasadés garonés. Lo parlar garonés es d'alhurs aparentament lo mesme qu'en país macarian (Gabarnac es encara en zòna garonesa) e en nòrd Reulés (hòra Petita Gavacheria). Aquò's en correlacion, probable, damb la continuitat deu Vasadés istoric.
Literatura tradicionala
Coma dens frem de lòcs de Gasconha, la literatura populara es fertila. Una de las istòrias mèi coneishudas deus vielhs, quò's la dishuda deu curat d'Artigavielha, un curat dont tots maudisen, mès un curat gascon, donc regde malin, tan bien que lo quite archavesque li perdona suu còp [5]. L'Armanac Garonés, dit Lo Garonés <Lou Garounés>, que pareishèva au mitan deu sègle XX, dirigit per Fernand MASSON dit ''Florimond'' de Caudròt, a publicat tot un pilòt d'aqueras istòrias dròllas lo mèi sovent, ironicas, pebradas, trendas a còps; la lenga es garonesa. D'un aut costat, Bazas Art Culture Tradition, damb son talhèir gascon, au torn (entre auts) de Sénhers Dulau, Despujols, Bibes, Martin, a reculhit un talh d'escriuts en gascon vasadés, publicats dens las Cronicas Vasadesas e dens Paraulas d'aciu ; certans tèxtes se retròban suu site web de la Vath de Ciron (Vallée du Ciron). Guiu Dulau, Fernanda Bordes, Jausèth Rémaut, Gabrièl Martet, e d'auts, esturen remercables autors populars.
Mants diccionaris an estat publicats o reïmprimits, dont lo deu Dr. Vigneau (1879).
Caracteristicas socioculturalas
D'un punt de vista socioculturau, actualament (au sègle XXI), Vasadés es eterogenèu.
Damb lo transferiment de la sosprefectura a Lengon en 1926, la disparicion deu camin de hèr Lengon-lo Mont e de la gara de Vasats au profèit de la gara de Lengon, la construccion de l'autoestrada A62, la barradura deu tribunau e de la maternitat de Vasats, l'abséncia d'urgéncias a l'espitau de Vasats, an contribuit, a la fin deu sègle XX, a ralentir lo desvolopament economic e sociau de la ciutat millenària. En efèit, los Vasadés son obligats de se rénder a Lengon per anar au centre comerciau, a l'espitau, a la gara, au peatge (dinc a 2011)...
Una rivalitat es neishuda entre Lengonés e Vasadés, principalament — es interessant d'ec observar — en çò deus joens, entre 15 e 30-40 ans pus o mens. Los Lengonés, d'un bòrn, an tots los mejans de comunicacion, los servicis, la modernitat, las animacions culturalas, lavetz que los Vasadés tenen fermament a lur patrimòni, tant bastit coma immateriau. Dens la cultura populara modèrna, los Lengonés son considerats coma pècs preus Vasadés (los disedeirs chic flataires son espandits), quòra los Vasadés son considerats coma picabosics per lurs vesins. Çò d'amusant es que la tradicionala rivalitat Lengon-Sent Macari — existenta dempui l'Edat Mejana e encara presenta dens la memòria deus ancians, dont l'origina ven de polhadas a perpaus deus privilègis sus la venda de vin (privilègis per Sent Macari, qu'èra en Bordalés) — s'es reportada sus una rivalitat a l'interior deu quite Vasadés; e, en medís temps, Lengon e Sent Macari marchan adara la man dens la man, hòrtas d'una "cultura de ribèira" mès sustot en acòrd politic.
En efèit, d'un punt de vista politic, los cantons de Vasats e de Granhòus son damorats a dreta (UMP), lavetz que Capsiuts, Vilandraut e Auròs son fièus deu PS, e que lo canton de Lengon es entre las mans deu PCF, tot coma Sent Macari. Las diferéncias son redde mercadas au nivèu de las manifestacions culturalas. Los cantons PS/PCF organizan manifestacions mèi viradas cap a las culturas deu monde, au desvolopament duradeir (Hèsta deu Colac e deu Vin, Hestejada de las Arts, las Nuèits Atipicas); los cantons de dreta organizan manifestacions regde mèi tradicionalas, mèi viradas cap au monde paisan, coma van véser dens lo cas de Vasats.
Cultura vasadesa
Lo Vasadés entèir, coma d'auts virats occitans, pren sas vacanças en octòbre, au moment de la caça de la paloma. Tota la via d'aquesta region vira autorn d'aquò en auton. Una Hèsta de la Paloma es organizada, damb una messa (vaquí una constanta de la cultura vasadesa, au contrari deu país de Lengon/Sent Macari) e l'intronizacion de personalitats dens la confrairia de la paloma, en preséncia de membres de nombrosas confrairias tradicionalas.
L'auta activitat emblematica es lo rugbi. Mèi de cap a Capsiuts (la partida completament landesa), s'interèssan tanben a la tauromaquia.
Fòrt de Vasadés, se ne n'an pas hèit partida un jorn, aumens coneishen lo grop folcloric Los de Vasats <Lous dé Bazats>, reputat en particular per sons chancaires. Lo folclòre vasadés de la lana, quasiment lo mesme que lo de la Lana Gran e deu quite Marensin, es fòrt diferent, aquí encara, deu folclòre de ribèira (Lengon, la Rèula, Bordèu), per çò deus costums e de la presentacion. Car per çò de las danças, dens tot lo sud Gironda (e mèi dens las Lanas), retròban un barrejalh de danças landesas tradicionalas (biga-bigueta, rondèu, saut de lapin) e de danças importadas o de marinèirs (congò, maristingò, pòlcas, escotishas). Una dança pro remercabla es lo "cap d'alh", on los dançaires s'agroan e se relèvan a un ritme sostingut.
La Hèsta deus Bueus Gras, en heurèir, es fòrt importanta en Vasadés. Los bueus defilan, acompanhats per una ripataulèra, e son menats au tuadeir. D'auts còps, las gents assistèvan en musica au quite abatatge, çò qu'es interdit anuit. Lo bueu a tanben sa plaça per la hèsta de Sent Joan, en junh. Lo maire e sos adjunts, vestits e jurats a la mòda anciana, renden aumatge au bueu, totjorn en musica e danças folcloricas; las tradicionalas halhas de Sent Joan son alucadas davant la catedrala. Egau, Sent Joan a Vasats es adara, sustot, la fèria sud-girondina per excelléncia, donc una aucasion per se godalhar, a còps tròp. Los Vasadés an, malurosament, coma reputacion d'èster de famós chapaires e sustot pintaires.
Enfin, un aut huc es alucat, en decembre aqueste còp, quò's la Halha de Nadau, hòra lo rituau tradicionau. S'agís d'un simple mercat de Nadau.
Occitan anuit
Quauquas associacions occitanas son anuit en Vasadés :
La Companhia Lubat a Usèsta (Bernat Lubat a cantat en gascon).
En periferia, Gric de Prat es a Prenhac, la Calandreta de Siron a Barsac, Bruc e Brana a Guilhòs, las Manufacturas Verbalas a Lendiràs...
Cors d'occitan son balhats au licèu e au collègi de Lengon, au collègi de Sent Sefrian ; cors per adultes a Granhòus, Lengon.
