Dagiti karkulo ti populasion para iti daytoy a pagilian ket nalawag a mangiramraman kadagiti nagbanagan ti mortalidad gapu ti AIDS; daytoy ket mabalin a mangibaba ti panagnamnama ti biag, ti nangatngato a mortalidad dagiti maladaga ken gatad ti ipupusay, mangibaba ti gatad ti populasion ket panagdakkel, ken mangbaliw iti pannakaiwarwaras ti populasion babaen ti edad ken sekso a manamnama.
Ti pagilian ket nabingbingay kadagiti 30 rehion: lima idiay semi-autonomo nga is-isla iti Zanzibar ken 25 idiay kangrunaan a daga ti dati a Tanganyika.[5] Ti daulo ti estado ket ni PresidenteJakaya Mrisho Kikwete, a naelektado idi 2005. Manipud idi 1996, ti opisial a kapitolio ti Tanzania ket isun ti Dodoma, nga idiay ti parlamento ti pagilian ken pakabirukan dagiti opisisna ti gobierno.[6] Iti baetan ti panakawayawaya ken idi 1996, ti nangruna nga aplaya a siudad iti Dar es Salaam ket nagserserbi a kas ti politikal a kapitolio ti pagilian. Tatta nga aldaw, daytoy ket agtultuloy a kangrunaan a komersial a siudad ti Tanzania ken ti de facto a tugaw ti kaaduan a patakder ti gobierno .[5][7] Daytoy ti kangrunaan a pagsangladan ti baybay para iti pagilian ket dagiti naserran ti daga a kaarrubana.
Ti nagan a "Tanzania" ket nagtaud kadagiti nagan ti dua nga estado, ti Tanganyika ken ti Zanzibar, a nagkaykaysa idi 1964 tapno mangporma ti Republika ti Tanganyika ken Zanzibar, ken kalpasan ti isu met laeng a tawen, nanaganan daytoy idi ti Nagkaykaysa a Republika ti Tanzania.[8]Dagiti Artikulo ti Kappon ket isu dagitoy ti kangrunaan a pundasion ti Tanzania.
Dagiti posil a tidda ti tattao ken kasakbayan a tattao dagiti hominido ket nabirukan idin idiay Tanzania a napetsaan kadagiti sumurok a 2 riwriw a tawtawen, a mangaramid ti lugar a kas maysa kadagiti kaduogan a naam-ammuan a nataengan a luglugar iti Lubong. Iti kinaud-udi, ti Tanzania ket naipamatmatian a tinataengan babaen dagiti agsasao ti Cushitic ken Khoisan nga agananup-agburburas a komunidad. Idi agarup a 2,000 tawtawen, agsasao ti Bantu a tattao ket nanagrugrugida a simmangpet manipud idiay akinlaud nga Aprika kadagiti serye iti migrasion. Kalpasanna, ti Nilotiko a pastores ket simmangpetda ken nagtultuloyda a napnapan iti lugar aginggana idi maika-18 a siglo.[9]
Ti tattao ti Tanzania ket naigimongda idin iti panagpataud iti landok. Ti tattao a Haya iti Daya nga Aprika ket nagimbentoda ti maysa a kita ti nanagto ti pudotna nga agpug-aw nga orno a nangpalubos kaniada nga agpanday iti karbon a landok iti 1,802 °C (3,276 °F) idi gangani a 2,000 a tawtawen. Ti Shana a sangkaputotan iti Pare a tibu ket nagpatpataudda pay ti landok.
Maysa kadagiti kangrunaan nga arkeolohiko a sitio ti Tanzania ket ti Engaruka idiay Nalatak a Rengngat a Ginget a mangiraman ti maysa a panagsibog ket panagtalon a sistema.
Dagiti agbanbaniaga ken aglaklako manipud idiay Golpo Persiano ken lumaud nga India ket binisbisitada ti aplaya ti Daya nga Aprika manipud idi nasap a milenio AD. Ti Islam ket nasansanay idi diay Aplaya ti Swahili manipud idi nasapa a maikawalo ken maikasiam a siglo AD.[10]
Ti agtutunton iti aplaya a parte, ti Omani a Sultan a ni Seyyid Said ket inyalisna ti kapitoliona idiay Siudad ti Zanzibar idi 1840. Iti las-ud ti daytouy a panawen, ti Zanzibar ket nagbalin nga isu ti sentro para iti Arabo a panaglako ti adipen.[11] Add ti paggiddiatan iti 65% aginggana iti 90% ti naadipen idi ti populasion iti Arabo-Swahili a Zanzibar.[12] Maysa idi kadagiti kadayegan a nagtagtagilako kadagiti adipen iti aplaya ti Daya nga Aprika ket ni Tippu Tip, nga isu idi ket apo a lalaki ti maysa a naadipen nga Aprikano. Dagiti Nyamwezi a naglaklako ti adipen babaen ti pannkaidaulo iti Msiri ken Mirambo.[13] Segun ken ni Timothy Insoll, "Dagiti bilang ket nairehistro ti panag-eksport kadagiti 718,000 nga adipen manipud iti aplaya ti Swahili idi las-ud ti maika-19 a siglo, ken ti panangibai kadagiti 769,000 idiay aplaya."[14]
Ti Britaniko a panagturay ket nagpatingga idi 1961 kalpasan ti nakappia (no kas pagarigan a maipada ti kaarrubana a Kenya) a pannakapan iti wayawaya. Idi 1954, ni Julius Nyerere ket nagpabalin ti maysa a gunglo iti maipapana ti politikal a Nailian a Kappon ti Tanganyika Aprikano (TANU). Ti kangrunaan a gandat ti TANU ket ti gumun-od ti nailian a kinaturay para iti Tanganyika. Nairugi ti maysa a kampania iti panagirehistro kadagiti baro a kamkameng, ken ti kaunegan ti maysa atawen ti TANU ket isu ti nagbalin a nagiyuna kadagiti politikal a gunglo ti pagilian.
Ni Nyerere ket nagbalin nga isu ti Ministro ti administro ti Britaniko a Tanganyika idi 1960 ken nagtultuloy a Kangrunaan a Ministro idi ti Tanganyika ket nagbalin nga opisial a nawaya idi 1961. Idi 1967 ti immuna akinapresidente ni Nyerere ket simmikko iti Kanigid kalpasan ti Arusha a Panagirangarang, a nangikodigo ti maysa a panangitalek iti sosialismo iti pamay-an a Pan-Aprikano. Kalpasan ti Panagirangarang, dagiti banko ket naipaumili, ken dagiti pay adu a dadakkel nga industria.
Kalpasan ti Zanzibar a Rebolusion a nan gipapanaw ti Arabo a dinastia idiay kaarrubana a Zanzibar,[15] a nagbalin a nawaya idi 1963, ti isla ket nakitipon iti nangruna a daga ti Tanganyika tapno mangporma ti maysa apagilian ti Tanzania idi 26 Abril 1964. Ti panagkappon dagitoy dua, urayno tattan, dagiti rehion ket kontrobersial a kaaduan kadagiti Zanzibar (uray dagiti nagay-ayat ti rebolusion) ngem inaw-awat babaen ti gobierno ti Nyerere ken ti Rebolusionario a Gobierno ti Zanzibar gapu kadagiti nagbibingayan a politikal a pateg ken dagiti gandat.
Manipud idi naladaw a tawtawen ti 1970, ti ekonomia ti Tanzania ket dimmakes. Ti Tanzania ket nakilinia pay idi iti Tsina, a manipud idi 1970 aginggana idi 1975 ket nangpinansia ken timmulong a nangbangon ti 1,860-kilometro-long (1,160 mi) a TAZARA a Perokaril manipud idiay Dar es Salaam aginggana idiay Zambia.[16] Manipud idi tawtawen ti tengnga ti 1980, ti gobierno ket nagpinasia babaen ti panagbulbulod manipud iti Internasional a Pundo ti Panguartaan ken napnapan kadagiti reporma. Manipud ti tawtawen ti tengnga ti 1980 ti GDP ti tunggal maysa a tao ti Tanzania ket rimmang-ayen ken naipabassit ti kinapanglaw.[17]
Ti Abut ti bulkan ti Ngorongoro, ti kadakkelan a malmalmeng ken sibubukel a kaldera ti bulkan iti lubong
Iti 947,303 kuadrado kilometro (365,756 sq mi),[18] ti Tanzania ket ti maika-13 a kadakkelan a pagilian idiay Aprika ken ti maika-31 a kadakkelan iti lubong, daytoy ket nairanggo iti nagbaetan ti hipto ken ti basbassit a Nigeria.[19] Daytoy ket beddenganna ti Kenya ken Uganda iti amianan; ti Rwanda, Burundi, ken ti Demokratiko a Republika ti Kongo iti laud; ken ti Zambia, Malawi, ken Mozambique iti abagatan. Ti Tanzania ket mabirukan idiay akindaya nga aplaya ti Aprika ken daytoy ket addaan iti aplaya iti Taaw Indiano iti agarup a 800 kilometro (500 mi) iti kaatiddog.:page 1245 Daytoy ket mangiraman pay kadagiti nadumaduma nga addaan iti baybay nga is-isla, a mairaman ti Unguja (Zanzibar), Pemba, ken Mafia.:page 1245 Ti pagilian ket isu ti pakabirukan ti kangatuan ken kababaan a puntos idiay Aprika country: ti Bantay Kilimanjaro, iti 5,895 metro (19,341 ft) iti ngato ti pantar ti baybay, ken ti datar ti Danaw Tanganyika, iti 352 metro (1,155 ft) iti baba ti pantar ti baybay.:page 1245
Ti Tanzania ket kabambantayan ken kabakiran idiay amianan a daya, idiay pakabirukan ti Bantay Kilimanjaro. Tallo kadagiti Nalatak a Dandanaw ti Aprika ket sangkapaset dagitoy nga adda iti uneg ti Tanzania. Iti amianan ken iti laud ket mabirukan ti Danaw Victoria, Ati kadakkelan a danaw ti Aprika, ken ti Danaw Tanganyika, ti kaadaleman a danaw ti kontinente, ken naam-ammuan daytoy kadagiti naisangayan a sebbangan iti ikan. Iti abagatan a laud ket mabirukan ti Danaw Nyasa. Ti Sentral Tanzania ket dakkel a banak nga adda met dagiti tanap ken matalon a daga. Ti akindaya nga aplaya ket napudot ken nadam-eg, ken ti Purpuro Zanzibar ket mabirukan met iti baybay.
Dagiti dissuor ti Kalambo idiay akin-abagatan a laud ti rehion ti Rukwa ket dagiti maikadua a kanagtuan ti saan a maalawat a dissuor idiay Aprika ken mabirukan dagitoy idiay asideg ti akin-abagatan a daya nga aplaya ti Danaw Tanganyika idiay pagbeddengan iti Zambia.[20] Ti Konserbasion a Lugar ti Luek Menai ket isu ti kadakkelan a nasalakniban a baybay ti Zanzibar.
Klima
Ti klima ket adu nga agdumaduma iti uneg ti Tanzania. Kadagiti kabambantayan, dagiti temperatura ket sumakop iti nagbaetan ti 10 ken 20 °C (50 ken 68 °F) kadagiti tiempo ti panaglam-ek ken kalgawd. Ti dadduma a paset ti pagilian ket addaan kadagiti temperatura a manmano a summuek iti ab-ababa ngem 20 °C (68 °F). Dagiti kapudotan a paset ti panawen ket iti nagbaetan ti Nobiembre ken Pebrero (25–31 °C wenno 77.0–87.8 °F) bayat a ti panaglalam-ek a paset ti panawen ket mapasamak iti nagabetan ti Mayo ken Agosto (15–20 °C wenno 59–68 °F). Ti tinawen a temperatura ket 20 °C (68.0 °F). TNalamiis ti klima kadagiti rehion ti kabambantayan.
Ti Tanzania ket addaan kadagiti dua a nangruna a panagtutudo: ti maysa ket ti uni-modal (Oktubre–Abril) aken ti sabali ket ti bi-modal (Oktubre–Disiembre ken Marso–Mayo).[21] Ti immuna a naibaga ket masanay idiay akin-abagatan, sentral, ken ti akinlaud a paspaset ti pagiliany,ken ti naudi a naibaga ket mabirukan iti amianan manipud idiay Danaw Victoria ken gumay-at iti daya aginggana iti aplaya.[21] Ti bi-modal ket patauden babaen ti migrasion ti Sona ti Intertropikal a Pagtutumpongan.[21]
Administratibo a pannakabingbingay
Dagiti rehion ti Tanzania.
Idi 1972, ti lokal a gobierno iti nangruna a daga ket nawaswas ken sinukatan ti dagus a turay manipud iti sentral a gobierno. Ti lokal a gobierno, nupay kastar, ket naisubli manen idi rugi ti tawtawen ti 1980, idi dagiti konseho ti turay ti away ket nabangon manen. Dagiti panagbubutos ti lokal a gobierno ket napasamak idi 1983, ken dagiti nagannong a konseho ket nangrugi idi 1984. Idi 1999, ti Programa ti Reporma ti Lokal a Gobierno ket inpatignay babaen ti Nailian nga Asemblia , ken nangisaad "ti konprehensibo ken ambissioso a gandat … [nangsakop] kadagiti uppat a banag: desentralisasion ti politika, desentralisasion ti pinansia, desentralisasion ti administration ken binaliwan dagiti sentral-lokal a relasion, a ti gobierno ti nangruna a daga ket addaan kadagiti makabaliw a bileg iti uneg ti batayan ti Batay-linteg."[22]
Ti Tanzania ket nabingbingay kadagiti tallopulo a rehion (mkoa), duapulo ket lima idiay nangruna a daga ken lima idiay Zanzibar (tallo idiay Unguja, dua idiayn Pemba).[23][24] Adda pay dagiti 169 a napartuat a distrito (wilaya), ken ammo pay a kas dagiti turay ti lokal a gobierno. Kadagiti 169 a distrito, 34 ket dagiti urbano a yunit, ken ad-adu bay a naidasig a kas dagiti tallo konseho ti siudad (Arusha, Mbeya, ken Mwanza), dagiti sangapulo ket siam a konseho, ken dagiti sangapulo ket dua a konseho ti ili.[25]
Dagiti urbano a yunit ket addaan iti maysa nga autonomo a siudad, munisipal, wenno konseho ti ili ken nabingbingay kadagiti ward ken mtaa. Dagiti saan nga urbano a yunit ket addaan iti maysa nga autonomo a distrito ngem nabingbingay kadagiti konseho ti purok wenno dagiti turay ti ili (umuna nga agpangl) ken kalpasanna ti vitongoji.[22]
Ti siudad ti Dar es Salaam ket naisangayan gapu ta daytoy ket addaan iti konseho ti siudad a ti pudno a pagturayanna ket tuonenna dagiti tallo a munisipal a konseho. Ti mayor ti konseho ti siudad ket mabutosan babaen ti dayta a konseho. Ti duapulo a kameng ti konseho ti siudad ket buklen dagiti sangapulo ket maysa a tao a binutosan babaen dagiti munisipal a konseho, pito a kamkameng ti Nailian nga Asemblia, ken ti "Nainominado a kamkameng ti parlamento babaen ti 'Espesial a Tugtugaw' para iti babbai". Ti tunggal maysa a munisipal a konseho ket addaan pay iti mayor. "Ti Konseho ti Siudad ket agtignay iti papel ti koordinasion ken mangirebbeng kadagiti banag a mabirukan kadagiti amin a paset dagiti tallo a munisipalidad", a mairaman ti seguridad ken dagiti emerhensia a serbisio.[26][27]
Agarup a 38 porsiento ti kalawa ti daga ti Tanzania ket nailasin kadagiti nasalakniban a lugar para ti konserbasion.[28] Ti Tanzania ket addaan kadagiti 16 a nailian a parke,[29] ken maipatinayon pay dagiti nadumaduma a reserba ti ayup ken kabakiran, a mairaman ti Konserbasion a Lugar ti Ngorongoro. Idiay akinlaud a Tanzania, ti Nailian a Parke ti Waig Gombe ket ti lugar ti agdama a panagadal ni Jane Goodall iti panagkukua ti chimpanzee, a nangrugi idi 1960.[30][31]
Ti Tanzania ket kaaduana a biodibersio ken aglaon kadagiti adu a karuay dagiti habitat ti ayup.[32] Idiay tanap ti Serengeti ti Tanzania, ti nabarbasan ti puraw a wildebeest (Connochaetes taurinus mearnsi) ken dagiti dadduma pay a bovidae ket makibinglay iti dakkel a tinawen a a migrasion. Ti Tanzania ket pagtaengan pay dagiti agarup a 130 nga amphibia ken dagiti sumurok a 275 a sebbangan ti reptilia, adu kadagitoy ket nainget nga endemiko ken nairaman iti Dagiti Nalabbasit a listaan dagiti nadumaduma a pagilian ti Internadional a Kappon para iti Konserbasion ti Natura.[33] Ti Tanzania ket nakaparang-ayen iti Tignay ti Plano ti Biodeibersidad tapno mabanagan ti konserbasion dagiti sebbangan.
Ti Tanzania ket estado ti maysa partido nga agturay nga addaan iti Chama Cha Mapinduzi (CCM) a bileg ti partido. Manipud ti pannakapundarna aginggana idi 1992, daytoy laeng idi ti nainkalintegan a napalubosan a partido iti pagilian. Daytoy ket nagbaliw idi 1 Hulio 1992, idi napasayaat ti Batay-linteg:§ 3ken dagiti adu a bilang dagiti linteg a mangpalubos ken mangregulado ti pannakabangon ken operasion iti ad-adu ngem maysa a politikal a partido ket intignay babaen ti Nailian nga Asembilia. Dagiti panagbubutos ti presidente ken amin a tugtugaw ti Nailian nga Asemblia ket natengngel iti Oktubre 2010. Ti CCM ket agtengngel iti agarup a 75 porsiento kadagiti tugaw iti asemblia.
^Tanzania. Dictionary.com. Dictionary.com Unabridged (v 1.1). Random House, Inc. (naala idi: 27 Marso 2007). Daytoy ket asitgan ti Swahili a pannkabalikas [tanzaˈni.a]. Nupay kasta, ti /tænˈzeɪniə/ ket nangnangeg pay iti Ingles.
^ abAhensia ti Sentral nga Intelihensia (2009). "Tanzania". The World Factbook. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2020-11-27. Naala idi 25 Enero 2010.
^Phyllis Martin and Patrick O'Meara. Aprika. Maika-3 nga edision. Unibersidad ti Indiana a Pagmalditan.
^Mark Horton ken John Middleton, Ti Swahili: ti sosial a langa ti daga iti agtagtagilako a kagimongan (Oxford, 2000); Derek Nurse ken Thomas Spear, Ti Swahili (Philadelphia, 1985).
.jpg)
.svg)
.svg)
