Ti Italia ket adda ti nangruna a papel iti Europeano ken milisia ti lubong, kultural ken diplomatiko a pannakibiang. Ti Europeano a politiko ti pagilian, sosial ken ekonomiko nga inpluensia ket mangaramid daytoy ti maysa a nangruna a rehional a bileg.[18][19] Ti pagilian ket adda ti maysa a nangato nga agpang ti publiko nga edukasion ken maysa a nangato a globalisado a pagilian.[20]
Etimolohia
Dagiti pannagipagarup iti etimolohia iti nagan nga "Italia" ket adu unay ken dagiti sumaganad a pannakaipalawag nga insingsingasing babaen dagiti historiador ken dagiti linguista ket nawatiwat.[21] Segun ti maysa kadagiti kadawyan a pannakaipalplawag, ti termino nga Italia, manipud iti Latin: Italia,[22] ket binulod idi babaen ti Griego manipud iti OscanVíteliú, a ti kaibuksilanna ket "dagiti ubbing a baka (urbon)" (cf.Latvitulus "calf", Umbvitlo "urbon").[23] Ti toro ket simbolo dagiti akin-abagatan a tribu ti Italia ken kankanyon a nangipakpakita a sumangsangdo ti Romano a lobo a kas kumarkarit a simbolo iti nawaya nga Italia idi las-ud ti Sosial a Gubat. Ti Griego a historiador a ni Dionisio ti Halikarnasio ket isu tinangibagbaga iti daytoy a pannakalaglagip a kakuyogna ti sarsarita a ti Italia ket nainaganan idi kalpasan kenni Italus,[24] nga inbagbaga pay babaen ni Aristoteles[25] ken ni Tusidides.[26]
Ti nagan nga Italia ket kasisigud idi a naipakat laeng ti paset nga itan ket ti Akin abagatn nga Italia – segun kenni Antioko ti Sirakusa, ti akin abagatan a paset ti peninsula ti Bruttium (moderno a Calabria: probinsia iti Reggio, ken paset dagitiprobinsia ti Catanzaro ken Vibo Valentia). Ngem babaen ti daytoyen a panawen ti Oenotria ken Itali aken nagbalinen nga agpadpada, ken ti nagan ket naipakat pay ti kaaduan iti Lucania. Dagiti Griego ket nagin-inutda a nangipakat ti nagan nga "Italia" iti dakdakkel a rehion, ngem idi panagturay ti [[Romano nga Emperador|Emperador] Augustus (gibus ti umuna a siglo BC) a daytoy a termino ket naipadakkel a mangsakop ti intero a peninsula aginggana kadagiti Alpes.[27]
Dagiti nakalkali manipud kadagiti amin a paset ti Italia ket nangipakpakita ti kadda ti Neanderthal a napetsaan manipud idi Paleolitiko a paset ti panawen, iti agarup a 200,000 tawtawen,[28] Dagiti moderno a tao ket simmangpetda idi agarup a 40,000 tawtawen. Dagiti Taga-ugma atao iti kasakbayan ti Romano nga Italia – a kas dagiti Umbriano, ken dagiti Latin (a nagtaudan dagiti Romano), Volsci, Samnita, dagiti Kelta ken dagiti Ligures a nagtagtagitao iti akin amianan nga Italia, ken dagiti dadduma pay – ket dagidi Indo-Europeano a tattao; ti kangrunaan a naipakasaritaan a tattao iti saan nga Indo-Europeanoa tawidan ket mangiraman kadagiti Etruscans, dagiti Elymians ken Sicani idiay Sicilia ken dagiti prehistoriko a Sardinia.
Idi baetan ti maika-17 ken maika-11 a siglo BC dagidi Misenio a Griego ket nangibangonda kadagiti pannakaiyasideg iti Italia[29][30][31][32][33][34][35] ken idi maika-8 ken maika-7 a sigsiglo BC dagiti kolonia ti Gresia ket nabangonda amin iti igid ti aplaya ti Sicilia ken ti akin abagatan a paset ti Italiano a Peninsula ket nagbalin a naamammuan a kas ti Magna Graecia. Ken dagidi pay Penisia ket nangbangonda kadagiti kolonia kadagiti aplaya ti Sardinia ken Sicilia.
Ti taga-ugma a Roma ket isu idi ti immuna a bassit a komunidad ti agrikultura a nabangon idi maika-8 a siglo BC, a dimmakkel kadagiti napalabas a siglo iti kadakkelan nga imperio a nangbukel ti sibubukel a Baybay Mediteraneo, a nakairuaran dagiti Taga-ugma a Griego ken Romano a kultura iti maysa a sibilisasion. Daytoy a sibilisasion ket impluensial unay a ti legado ket nangruna iti sangalubongan. Ti Taga-ugma a Roma ket nakaro a naimpluensiaan ket nangibati ti markana iti moderno a gobierno, linteg, politika, administrasion, urbano a panagplano, inhennieria, pilosopia, arkitektura, dagiti arte ken dagiti dadduma pay nga aspeto iti lumaud a lubong, a nangporma ti nakaibatayan ti Akinlaud a sibilisasion.
Iti nabontog a pannaka-apday manipud idi naladaw a maikadua a siglo AD, thi imperio ket nagtungpalan ti pannakapisi iti dua a paset idi 395 AD: ti Lumaud a Romano nga Imperio ken ti Akindaya a Romano nga Imperio. Ti akinlaud a paset – babaen ti presion dagidi Pranko, dagidi Bandalo, dagidi Huno, dagiti Godo ken dagiti dadduma pay a populasion manipud iti Akindaya nga Europa – ket nakaitungpalan a natunaw idi 476 AD, idi ti kinaudi nga akinlaud nga Emperador ket inikkat babaen ti Barbaro a hepe nga Odoakro.
Kalpasan ti pannakatnag ti Roma, ti Italia ket pinarukma babaen dagiti Hermaniko a Tribu dagiti Ostrogodo, ngem idi maika-6 a siglo ti Taga-daya Romano nga Emperador a ni Justiniano ket pinarukmana manen. Ti panagraut ti sabali pay a Hermaniko a Tribu (dagiti Lombardo) iti naladaw nga isu met laeng a siglo ket nangpabasiit ti kaadda ti Bisantino iti bassit a pirgis iti daga a nagbaetan ti Rabena ken Roma ken dagiti dadduma pay a daga idiay akin-abagatan nga Italia, a nangburak ti panagkaykaysa ti peninsula aginggana idi 1870.
Ti panagturay ti Lombardo iti akin-amianan a ken tengnga nga Italia ket sinagepsep idi ti Pranko nga Imperio babaen ni Karlomagno idi naladaw a maika-8 a siglo. Dgaiti pRanko nga ari ket timmulongda oay iti pannakaporma kadagiti Estado ti Papa idiay tengnga ti Italia, a gimmay-at manipud idiay Roma aginggana idiay Rabena, urayno ti kaaduan ti Tengnga a Panpanawen ti Kina-Papa ket tinengtengngel laeng ti Latium. Ti kaadda daytoy a teokratiko nga estado ket nangtiped kadagiti napalabas a siglo ti panagkaykaysa ti peninsula. Aginggana idi maika-13 a siglo, dagiti politika ti Italiano ket tinurturayan babaen ti pannakaikabagian ti baetan dagiti Aleman a Emperador ti Nasantuan a Romano ken dagiti papa, a kaaduan kadagiti Italiano a siudad ket nakitiptiponda iti dati a (Gibelini) wenno para iti naud-udi a (Guelfi) manipud iti temporario a pakainugotan.
Iti daytoy idi a kawaw iti turay nga ti Italia ket nakakita ti pannakaipangato iti naisangayan nga patakder, ti mediebal a komuna. Kadagiti anarkaiko a kasasaad a kankanayon a nagballigi kadagiti mediebal nga Italiano a siudad-estado, dagiti tao ket binukbokudanda a nagurnos tapno maipasubli ken maikatda ti armas dagiti nagsisinnupiat a napilpili a tattao. Idi maika-12 a siglo, ti liga dagiti komuna, ti Liga ti Lombardo, ket inabakda ti Aleman nga emperador a ni Frederick Barbarossa, a nangiturongan ti proseso a pannakaited ti epektino a pannakawaya kadagiti kaaduan ti akin-amianan ken tengnga a siudad ti Italia. Uray pay ti pannakadadaelna kadagiti nadumaduma a gubat, ti Italia ket nagtalinaay, a naipangpangruna idiay amianan ken tengnga, ti relatibo a narang-ay nga urbano a sibilisasion.
Iti las-ud ti isu met laeng a paset ti panawen, ti Italia ket nakakita iti pannakaipangato kadagiti nadumaduma a Maritimo a Republika, a ti kadayegan ket ti Benesia, Genoa, Pisa ken Amalfi. Nakaroda a nairaman kadagiti Krusada, nagatiwda kadagiti opurtunidad iti politikal ken panagtagilako. Ti Benesia ken ti Genoa ket dimtengan a nagbalinan a kas ti aruangan ti Europa iti panagtagilako iti Daya, a nangbangbangon kadagiti kolonia iti kaadayo iti Baybay Nangisit ken kankanayon a kaaduan a nagtengtengngel ti panagtagilako iti Bisantino nga Imperio ken ti lubong ti Islamiko a Mediteraneo. Ti kondado ti Saboya ket nangpadakkel ti teritoriona idiay peninsula idi kaladawan ti naladaw a Tengnga a Panpanawen, bayat a ti Florencia ket nagrangrang-ay iti nasayaat a naurnos a komersio ken pinansia a siudad-estado, a nagbalin kadagiti kaaduan a siglo ti Europeano a kapitolio iti seda, dutdot, panangibanko ken alahas.
Idiay abagatan, ti Bisantino a Sicilia ket nagbalinen a maysa nga Islamiko nga emirato idi maika-9 a siglo, a nagrangrang-ay aginggana idi pinarukma dagidi Italo-Normano idi naladaw a maika-11 a siglo a kinuyog kadagiti kaaduan nga estado ti Lombardo ken Bisantino iti akin-abagatan nga Italia. Babaen dagiti narikut a serye dagiti pasamak, ti akin-abagatan nga Italia ket rimmang-ay a kas maysa a naipagkaykaysa a pagarian, nga immuna babaen ti Kamara ti Hohenstaufen, kalpasan daytoy babaen ti Kapetiano a Kamara ti Anjou ken, manipud idi maika-15 a siglo, ti kamara ti Aragon (urayno ti Sicili aket naisina nga Aragones a pagarian manipud idi naladaw a maika-13 a siglo aginggana idi maika-15 a siglo). Idia Sardinia, dagiti dati a probinsia ti Bisantino ket nagbalinda a nawaya nga estado a tinawtawagan a kas ti giudicati, urayno kaaduan ti isla ket tinurturayan babaen ti Genoa wenno Pisa aginggana idi pinarukma dagiti Aragones idi maika-15 a siglo.
^Rubino, Carl Ralph Galvez (2000). "Italia". Ilocano Dictionary and Grammar: Ilocano-English, English-Ilocano (iti Ingles ken Ilokano). University of Hawaiʻi Press. p. 228. ISBN978-0-8248-2088-6.
^Ti Ingles a nagan ti estado ti Italia a nausar iti Ingles a teksto iti Tulag iti Lisbon,
^A kas maus-usar kadigiti sumaganad a sinurat a mangipalagip ti Nagkaykaysa a Pagpagilian: "UNTERM database iti Nagkaykaysa a Pagpagilian". Sekretario ti Nagkaykaysa a Pagpagilian. Naala idi 28 Marso 2012.
^"Panagkaykaysa ti Italia". Library.thinkquest.org. 4 Abril 2003. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2009-03-07. Naala idi 19 Nobiembre 2009.
^"Ti Imperio ti Italiano a Kolonia". Amin nga Imperio. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2012-02-24. Naala idi 17 Hunio 2012. Iti kapantokanna, idi sabayan ti WWII, ti Italiano nga Imperio ket binuklan na dagiti teritorio ti agdama nga aldaw nga Italia, Albania, Rodas, Dodecaneses, Libya, Etiopia, Eritrea, 2/3 ti Somalia ken ti bassit a konsesio ti Tientsin idiay Tsina
^Latin a Diksionario ti Oxford, p. 974: "umuna a silaba. kadawyan nga ababa (cf. Quint.Inst.1.5.18), ken naiskan pay iti Lucil.825, ngem iti daktiliko a berso a naipaatiddog metri gratia."
^J.P. Mallory ken ni D.Q. Adams, Ensiklopedia ti Indo-Europeano a Kultura (Londres: Fitzroy ken ni Dearborn, 1997), 24.
^Dionisio ti Halikarnasio,
Dagiti Romano a Kina-ugma, 1.35, iti LacusCurtius
^Tucidides, Ti Peloponesio a Gubat, 6.2.4, iti Perseus
^Pallottino, M., Pakasaritaan ti Kasapaan nga Italia, patarus. Ryle, M & Soper, K. kadagiti Lektura ni Jerome, Maikasangapulo ket pito kadagiti Serie, p. 50
^Emilio Peruzzi, Dagiti Miseneo ti Nasapa a Latium, (Incunabula Graeca 75), Edizioni dell'Ateneo & Bizzarri, Roma, 1980
^Lord William Taylour, Miseneo a Bangbanga idiay Italia ken dagiti Kaaripingna a Lugar (Cambridge 1958)
^Gert Jan van Wijngaarden, Panagusar ket Panagayat ti Miseneo a Bangbanga idiay Lebante, Cyprus ken Italia (1600–1200 B.C.): Ti Kinapangruna iti Konteksto, Arkeolohiko a Panagad-adal ti Amsterdam, Unibersidad ti Amsterdam a Pagmalditan, 2001
^Andrea Vianello, Miseneo a Naladaw a Panawen ti Gambang ken dagiti Italiko a Produkto iti Laud a Mediteraneo: Ti Sosial ken Ekonomiko a Panagusig, (Dagiti Reporta dagiti Serie ti Britaniko nga Arkeolohiko), Dagiti Reporta ti Britaniko nga Arkeolohiko
^Miriam S. Balmuth, Robert J. Rowland, Dagiti Panagad-adal iti Sardinio nga Arkeolohia, Unibersidad ti Michigan a Pagmalditan, 1984
^Bryan Feuer, Miseneo a sibilisasionn: ti maysa a naipababa a bibliograpia aginggana iti 2002, McFarland & Company; Nabalbaliwan a Sub-edision (2 Marso 2004)
![Lokasion ti Italia (nangisit a berde) – idiay Europa (berde ken nangisit a kolordapo) – idiay Kappon ti Europa (berde) — [Leyenda]](Papeles:EU-Italy.svg)
