Հայ ֆիդայական շարժում

Հայ ֆիդայական շարժման դրոշ (ՀՅԴ)
Հայդուկների պուրակը Գյումրիում

Հայ հայդուկային շարժում, ֆիդայական շարժում, թուրքական բռնատիրության դեմ արևմտահայերի ազգային-ազատագրական զինված պայքարի ձև։ Ձևավորվել է 19-րդ դարի 80-ական թվականների կեսին։ Սկզբնական շրջանում հստակ քաղաքական նպատակներ չուներ։

Շարժման խնդիրը

Խնդիրն էր պաշտպանել հայ բնակչությանը թուրք հարստահարիչների ոտնձգություններից, վրեժխնդիր լինել նրանց կամայականություններին ու չարագործություններին զոհ դարձող արևմտահայ աշխատավորի համար։ Հայդուկների գործողությունները տարերային էին ու ցրված։ Հայերի կյանքը, կայքն ու արժանապատվությունը պաշտպանելիս ֆիդայիները միշտ ստացել են ժողովրդի օգնությունը։ Նրանց շարքերը մշտապես լրացրել են պայքարին զինվորագրված հայրենասեր նոր երիտասարդներ։ Հայ մարտիկներն աչքի են ընկել համարձակությամբ ու անձնազոհությամբ, հաճախ, կռվի բռնվելով թշնամու գերակշիռ ուժերի հետ, դիմակայել են ու հաղթել։ Դա ոգևորել է հայ բնակչությանը՝ զինված պայքարի ելնելու հարստահարիչների դեմ։

Արաբո (Առաքել, Ստեփանոս Մխիթարյան, 1863 - 1895)

Հայդուկային առաջին խմբեր

Հայ հայդուկային առաջին խմբերն առաջացել են Տարոնում, Վասպուրականում, Կեսարիայում և Արևմտյան Հայաստանի այլ վայրերում։ Առավել հայտնի էին Մարգար Վարժապետի, Արաբոյի, Ռ.Շիշմանյանի (Դերսիմի քեռի), Գ.Արխանյանի (Մնձուրի Առյուծ), Ա.Աչըքպաշյանի, Մինասօղլու խմբերը, Մեծ և Փոքր «Չելլոները» և ուրիշներ։ Այս շրջանում հայդուկների որոշ ղեկավարներ (Ա.Աչըքպաշյան և ուրիշներ) փորձեր են արել համաձայնեցնել կամ նույնիսկ միավորել անջատ-անջատ ֆիդայական խմբերի գործողությունները։ Սակայն աշխատանքներն այդ ուղղությամբ հետևողական չէին և շոշափելի արդյունք չեն տվել։ Հաջողություն չի ունեցել և չի իրականացել որոշ հայ գործիչների գաղափարը դաշինք հաստատել Օսմանյան կայսրությունում ոչ թուրք ժողովուրդների, մասնավորապես քրդերի, ազգազատագրական շարժման հետ։ Հայդուկները որոշակի աշխատանք են կատարել՝ ամրապնդելու կապերը հայ ժողովրդի երկու հատվածների միջև, նրանցից շատերը այցելել են Թիֆլիս, տեսակցել արևելահայ նշանավոր գործիչների հետ, նրանց օգնությամբ զենք ու զինամթերք ձեռք բերել, կամավորներ հավաքագրել Արևմտյան Հայաստան ուղարկելու համար։ 1880-1890-ական թթ. կովկասահայ երիտասարդների, ինչպես նաև Ռուսաստանում ապրող հայերի շրջանում մեծացել է հետաքրքրությունն արևմտահայերի ազատագրական պայքարի հանդեպ, և գնալով ծավալվել է օգնության շարժումը։ Շատ հայ երիտասարդներ, գլխավորապես ուսանողներ, գալիս էին Թուրքիային մոտ կամ սահմանակից շրջաններ (Ալեքսանդրապոլ, Կարս, Երևան, Իգդիր, Ախալցխա և այլն), կազմում հայդուկային խմբեր և զենք ու զինամթերքով փորձում անցնել Արևմտյան Հայաստան, հայտնի են Վարդան Գոլոշյանի, Սարգիս Կուկունյանի ձեռնարկները։ Կազմակերպվել են նաև զինատար խմբեր, որոնք զենք էին փոխադրում Ռուսաստանից, Անդրկովկասից, Պարսկաստանից։

Անդրանիկ Օզանյան

Հայ հայդուկային շարժման 2-րդ փուլ

1890-ական թթ. սկզբից Արևմտյան Հայաստանում նոր թափ է ստացել ազատագրական շարժումը, զինված ելույթներն ու ինքնապաշտպանական մարտերը, ինչը պայմանավորված էր հայ ազգային կուսակցությունների՝ հնչակյան կուսակցության և հայ հեղափոխական դաշնակցության ստեղծումով ու Արևմտյան Հայաստանում նրանց կազմակերպությունների առաջացումով (Հայ հայդուկային շարժուման 2-րդ փուլ)։ Եվ քանի որ ազգային կուսակցությունները ծնվել էին հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի հետևանքով, և նրանց հիմնական նպատակն էր հայկական հարցի լուծումը՝ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը, ուստի պետք է համագործակցեին այնտեղ գործող հայդուկային խմբերի հետ՝ շարժմանը տալով համազգային բնույթ։ Սկզբից ևեթ կուսակցությունները ֆիդայիներին համարել են իրենց մարտական ուժը, իսկ ֆիդայիները պատրաստ էին ընդունել ազգային կուսակցությունների գաղափարական ղեկավարությունը։ Հայդուկային շարժումը, որ սկզբնավորվել էր անկախ հայ քաղաքական կուսակցություններից, հետագայում զարգացավ նրանց ղեկավարությամբ։

Համագործակցություն կուսակցությունների հետ

Ֆիդայիների հարելը հնչակյաններին կամ դաշնակցականներին սկզբնական շրջանում պայմանավորված էր նրանով, թե այդ կուսակցություններից որն էր ավելի ազդեցիկ Արևմտյան Հայաստանի այս կամ այն շրջանում։ Քիչ չեն դեպքերը, երբ ֆիդայիները նախ գործակցել են հնչակյանների, ապա դաշնակցականների հետ։ Հետագայում՝ 19-րդ դարի 90-ական թթ. 2-րդ կեսից դաշնակցությունը, դառնալով ավելի ազդեցիկ, ղեկավարեց հայդուկային շարժումը, և մեծ թվով ֆիդայիներ դարձան դաշնակցության անդամ։ Լայնորեն ծավալվում էր ֆիդայական շարժումն Արևմտյան Հայաստանի շատ շրջաններում և Կիլիկիայում։

Հայերի ինքնապաշտպանությունը

Երբ սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդը ձեռնամուխ եղավ Թուրքիայում հայ բնակչության զանգվածային բնաջնջմանը (Հայկական կոտորածներ 1894-1896), ֆիդայիներն ակտիվորեն մասնակցեցին հայերի ինքնապաշտպանությանը (Խլաթ,  Սասուն, Վան, Շապին Գարահիսար և այլն)։ Հայդուկների հաջող գործողությունները նորից հույս ներշնչեցին Արևմտյան Հայաստանում ընդհանուր ապստամբության նախապատրաստման և անցկացման, ինչպես նաև սուլթանական բռնության դեմ կայսրության բոլոր ճնշված ժողովուրդների միացյալ ճակատ ստեղծելու համար։ Այս գաղափարը պաշտպանեցին դաշնակցական որոշ գործիչներ։ Սակայն քրդերի հետ միություն կազմելու փորձն արդյունք չտվեց։ Ավելին, Թուրքիայի կառավարող շրջաններին հաջողվեց իրենց կողմը քաշել քուրդ ցեղերին ու ցեղապետներին ընդդեմ հայերի։

Աղբյուր Սերոբ (Սերոբ Վարդանյան)

Պայքարի հիմնական ուժը դարձյալ զինված հայդուկային խմբերն էին, որոնք համառ դիմադրություն էին ցույց տալիս թուրք ու քուրդ հրոսակներին, մարդասպաններին, «ջանբեզարների» ավազակախմբերին (Բաբշենի կռիվ 1898, Խաստուրի կռիվ 1899, Սպաղանքի կռիվներ 1899, 1900, Ցրոնքի կռիվ 1899, Բերդակի կռիվ 1901, Նորշենի կռիվ 1901, Առաքելոց վանքի կռիվ 1901)։ Հայդուկային շարժման պոռթկում էր 1904-ի Սասունի ապստամբությունը։ Այս շրջանում հանդես եկան ժողովրդի մեջ մեծ համբավ հանած ֆիդայիներ Աղբյուր Սերոբը, Անդրանիկը, Գևորգ Չավուշը, Նիկոլ Դումանը, Ժիրայրը, Հրայրը, Սպաղանաց Մակարը և ուրիշներ։ Նրանցից շատերը հերոսաբար ընկան անհավասար մարտերում՝ ժողովրդի մեջ թողնելով բարի հիշատակ։

Հայդուկային շարժումները 20-րդ դարի սկզբին

20-րդ դարի սկզբին շարունակվում էր Կովկասից և Իրանից զենքի ու զինամթերքի փոխադրումն Արևմտյան Հայաստան։ Խմբերը կազմակերպում, հանդերձավորում և զինում էին հայ ազգային կուսակցությունները։ Այդ ճանապարհին, սակայն, խոչընդոտ էին ինչպես թուրքերը, այնպես էլ ռուս, սահմանապահ իշխանությունները, ինչի հետևանքով այդ ձեռնարկումները հաճախ մատնվում էին անհաջողության։ 1901 թ-ի մայիսի 25-ին սահմանն անցել և Սասուն է հասել Թորգոմի գլխավորած «Մրրիկ» հեծյալ խումբը (33 մարդ)։ Նույն թվականի սեպտեմբերի սկզբին Գերմանիայում ուսանող Աբրահամյանը 50 մարդուց կազմված զինված խմբի գլուխ անցած փորձել է անցնել սահմանը և ձերբակալվել է։ Սեպտեմբերի 30-ին Բասենում թուրք, զորաջոկատի հետ ընդհարվել է «Կայծակ» հեծելախումբը (53 մարդ)։ 1904-ի մայիսի վերջին Աշոտ Երկաթի (Արմենակ Լևոնյան) և քղեցի Պողոսի (Թոխմախ) գլխավորած մարտական խումբը (35 մարդ) Իգդիրից Սասուն գնալիս, Արճեշի Սոսկուն գյուղի մոտ ընդհարվել է քրդերի հետ, պաշարվել թուրք, կանոնավոր բանակի կողմից և զոհվել անհավասար կռվում։ Նույն ամսին Փոխիկի ղեկավարությամբ 14 հեծյալից կազմված խումբը Սալմաստից Վան ճանապարհին ընդհարվել է թուրք զինվորների ու քրդերի հետ և զոհվել։ Հունիսին Դժոխքի (Վաղարշակ) գլխավորած «Դժոխք» հեծելախումբը (29 մարդ) Արևմտյան Հայաստան անցնելիս Զևինի մոտ կռվի է բռնվել թուրք զինվորների ու քրդերի հետ և պարտվել։ Նույն ամսին Նիկոլ Դումանի հեծյալ խումբը (18 մարդ, այդ թվում բժիշկ Յա. Զավրիևը), սահմանագլխին բախվելով թուրք, զինված ուժի հետ, ցրվել է և վերադարձել Պարսկաստան։ Հուլիսի 24-ին 102 մարդուց կազմված հայ կամավորների մի խումբ Գայլ Վահանի և Կապիտան Բաբկենի (Նիկողոս Տեր-Խաչատրյան) ղեկավարությամբ անցել է սահմանն Արարատի ուղղությամբ։ «Արտավազդ» խումբը Գայլ Վահանի գլխավորությամբ շարժվել է դեպի Մոսուն գյուղը, իսկ «Մասիս» խումբը Միհրանի (Գաբրիել Քեշիշյան) գլխավորությամբ դեպի Զոր։ Հանդիպելով թուրք զինվորների և քուրդ հրոսակների՝ ընդհարվել են։ Խումբը հետ է դարձել, անցել սահմանը և ցրվել։ Արևմտահայերին օգնության շտապող այդ խմբերը չեն հաջողել, քանի որ կազմակերպվել են հապճեպ, առանց գործողությունների մշակված ծրագրերի, հաշվի չեն առնվել առկա պայմաններն ու հնարավորությունները։

Խանասորի արշավանք

Հայդուկային արշավանքներ

Հայտնի են նաև վրեժխնդրության և առանձին թուրքական ու քրդական խմբեր ոչնչացնելու նպատակով կազմակերպված հայդուկային արշավանքներ։ Առավել հայտնի է 1897 թվականին իրականացրած Խանասորի արշավանքը։ 1904 թվականի Սասունի ապստամբությունից հետո հայդուկային շարժումը վայրէջք է ապրել։ Մնալով հիմնականում որպես առանձին խմբերի գործողություններ (Ալվառինջի կռիվ 1905, Սուլուխի կռիվ 1907)՝ Հայ հայդուկային շարժումը դատապարտված էր անհաջողության։ Գործողությունների միասնական ծրագրի բացակայությունը, ուժերը միավորելու ապարդյուն փորձերը, ինչպես նաև թշնամու ուժերի գերակշռությունը հիմնական պատճառներն էին, որոնք կանխորոշեցին հայդուկային շարժման ելքը։ Դրա հետ մեկտեղ ֆիդայիների քաջությունը, անձնազոհությունը, ամենաաննպաստ պայմաններում պայքարի նրանց պատրաստականությունը մեծ դեր խաղացին հայ ժողովրդին ազատագրական պայքարի պատրաստելու համար։ Հայ հայդուկային շարժում հայ ժողովրդի ազգազատագրական պայքարի վառ էջերից է։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբանական տարբերակը վերցված է «Հայկական հարց» հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

Read other articles:

2010 live album by The WhoGreatest Hits LiveLive album by The WhoReleased19 January 2010 (iTunes Store)23 March 2010 (Compact Disc)Recorded1965–2009GenreRockLength107:56LabelGeffenProducerBob PriddenThe Who chronology Greatest Hits(2009) Greatest Hits Live(2010) Live at Hull 1970(2012) Greatest Hits Live is a compilation of live songs recorded by the Who throughout their history. The album was released exclusively on the iTunes Store on 19 January 2010.[1] This collection wa...

 

This article's lead section may be too short to adequately summarize the key points. Please consider expanding the lead to provide an accessible overview of all important aspects of the article. (August 2022) Overview of agriculture in Canada Part of a series on theEconomy of Canada Economic history of Canada Banking history Petroleum history Energy policy of Canada Canadian dollar Sectors Primary sector Agriculture Energy Petroleum Electricity Mining Fishing Forestry Secondary sector Automot...

 

هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (يناير 2022) هي بيرة عتقت لفترة من الزمن في برميل خشبي. عادةً، تحوي هذه البراميل بوربون، وويسكي، ونبيذ، وبدرجة أقل براندي، وشيري، وبورت.[1][2] هناك تقليد خاص لتعتيق...

Artikel ini tidak memiliki referensi atau sumber tepercaya sehingga isinya tidak bisa dipastikan. Tolong bantu perbaiki artikel ini dengan menambahkan referensi yang layak. Tulisan tanpa sumber dapat dipertanyakan dan dihapus sewaktu-waktu.Cari sumber: Stasiun Yamabe – berita · surat kabar · buku · cendekiawan · JSTOR Gedung Stasiun Yamabe (tampak depan). Stasiun Yamabe (山 部 駅, Yamabe-eki) adalah stasiun kereta api dari Jalur Utama JR Hokkaido Ne...

 

Italy team at athletics event Sporting event delegationItaly at the2022 World Championships in AthleticsWA codeITANational federationFIDALWebsitewww.fidal.itin EugeneCompetitors60 (29 men, 31 women)MedalsRanked 19th Gold 1 Silver 0 Bronze 1 Total 2 World Championships in Athletics appearances (overview)197619801983198719911993199519971999200120032005200720092011201320152017201920222023 Italy national athletics team competed at the 2022 World Athletics Championships in Eugene, Oregon, from 15 ...

 

WahaiDesaNegara IndonesiaProvinsiMalukuKabupatenMaluku TengahKecamatanSeram UtaraKode Kemendagri81.01.06.2001 Wahai pada tahun 1949 Masjid Wahai dengan corak aslinya pada tahun 1892 Wahai adalah ibu kota kecamatan Seram Utara, Maluku Tengah. Angkutan Bandara di Wahai terletak di daerah Melinani yang letaknya tak jauh dari Wahai. Pesawat dengan rute Ambon-Wahai PP, yaitu pesawat NBA (Nusantara Buana Air), secara rutin terbang setiap hari kamis. Pelabuhan terletak di dekat Desa Airbesar, a...

Este artículo o sección necesita referencias que aparezcan en una publicación acreditada.Este aviso fue puesto el 5 de noviembre de 2009. Estadio Universitario de la Universidad de Cuenca LocalizaciónPaís  EcuadorLocalidad Remigio Romero y Cordero S/N y Honorato Loyola, Cuenca, Ecuador Detalles generalesNombre completo Estadio Universitario de la Universidad de CuencaSuperficie PastoCapacidad 8000 espectadoresPropietario Universidad de CuencaEquipo local Liga Deportiva Universi...

 

Mujahideen in Chechnya  Jihadist black flag and Coat of Arms of the ChRIFounderFathi al-UrduniLeaders Ibn al-Khattab (1999–2002) Abu al-Walid (2002–2004) Abu Hafs al-Urduni (2004–2006) Muhannad (2006–2011) Abdullah al-Kurdi (2011) Dates of operation1995–2012Allegiance Chechen Republic of Ichkeria Caucasus Emirate since 2007MotivesChechen independence from Russia and Shariah in ChechnyaIdeologyIslamismJihadismSizeHundredsOpponents Russia  Georgia KadyrovitesBattle...

 

Kate PriceThe Motion Picture Director, 1925LahirKatherine Duffy(1872-02-13)13 Februari 1872Cork, IrlandiaMeninggal4 Januari 1943(1943-01-04) (umur 70)Woodland Hills, CaliforniaPekerjaanPemeranTahun aktif1890–1937 Katherine Duffy (13 Februari 1872 – 4 Januari 1943), yang lebih dikenal sebagai Kate Price, adalah seorang pemeran Irlandia-Amerika. Ia dikenal karena memerankan Mrs. Kelly dalam seri komedi The Cohens and Kellys, yang dibuat oleh Universal Pictures antara...

CityRail Tentang Mode Kereta komuterKereta antarkotaGerbong Pemilik Pemerintah New South Wales Daerah Operasi Greater Sydney Bisnis Didirikan 1990 Operasi Jaringan 2,060 km Stasiun 305 Sistem Tiket Automated Fare Collection System Angkutan umum | lbs Logo CityRail hingga 2013 Concourse  Central Railway Station, stasiun utama jaringan CityRail. Stasiun ini dibuka di tempat ini pada 1906. CityRail adalah sebuah divisi operasi dari RailCorp, sebuah perusahaan milik pemerintah negara ba...

 

Planning Area and HDB Town in Central Region, Singapore Planning Area and HDB Town in Central Region ----, SingaporeBishanPlanning Area and HDB TownOther transcription(s) • Chinese碧山Bìshān (Pinyin)Phek-san (Hokkien POJ)Bīk-sāan (Cantonese Yale) • MalayBishan • Tamilபீஷான்Pīṣāṉ (Transliteration)From top left to right: Aerial panorama of Bishan-Ang Mo Kio Park, Aerial view of Bishan Town Centre, Bishan Depot, Guide House of the ...

 

Chez les humains, les pathologies liées à la chaleur sont l'ensemble des troubles spécifiques qui apparaissent lorsque les capacités d'adaptation d'un individu à la chaleur environnementale sont dépassées. Il existe divers niveaux de gravité, de mineur (comme la dermite à la chaleur) jusqu'à gravissime (coup de chaleur avec hyperthermie corporelle supérieure à 40 °C). Adaptation à la chaleur Dans les conditions de confort thermique, la chaleur du corps humain est évacuée passi...

1762 book by Jean-Jacques Rousseau This article is about Jean-Jacques Rousseau's 1762 treatise. For social contract as a political and philosophical concept, see Social contract. For other uses, see Social Contract (disambiguation). The Social Contract; or, Principles of Political Right Title page of the first octavo editionAuthorJean-Jacques RousseauOriginal titleDu contrat social; ou, Principes du droit politiqueCountryFrance (edited in Amsterdam)LanguageFrenchPublication date1762Origi...

 

Tulang Ishango dipamerkan di Royal Belgian Institute of Natural Sciences[1] Tulang Ishango adalah alat tulang dan kemungkinan juga sebagai objek matematika, yang berasal dari era Paleolitikum Akhir. Alat ini berupa tulang panjang berwarna coklat tua, dibuat dari fibula seekor babon,[2] dan dengan sepotong kuarsa tajam yang ditempelkan di salah satu ujungnya, mungkin sebagai alat untuk menggores. Alat ini dianggap oleh beberapa orang sebagai tongkat penghitungan, karena memilik...

 

Former Single-Seater Racing ChampionshipChamp Car World SeriesCategoryOpen-wheelCountryInternationalInaugural season2004Folded2008Chassis suppliersPanozEngine suppliersCosworthLast Drivers' champion Sébastien Bourdais (2007) Champ Car World Series (CCWS) was the series sanctioned by Open-Wheel Racing Series Inc., or Champ Car, a sanctioning body for American open-wheel car racing that operated from 2004 to 2008. It was the successor to Championship Auto Racing Teams (CART), which sanctioned ...

Escudo de Cantabria [editar datos en Wikidata] El escudo de Cantabria, adoptado el 22 de diciembre de 1984, es de forma cuadrilonga (denominado «escudo español» según los criterios de la heráldica), con la punta redondeada de estilo español y el campo cortado. En campo de azur, torre de oro almenada y mazonada, aclarada de azur, diestrada de una nave natural que con la proa ha roto una cadena que va desde la torre al flanco derecho del escudo. En punta, ondas de mar de plata y...

 

Hello Seahorse!Background informationOriginMexico City, MexicoGenresIndie rock, alternative rock, shoegaze, dream popYears active2005–presentLabelsMun Records / EMI / Nacional Records / Magic MarkerMembersOroDeNeta (Fernando Burgos),Bonnz! (Gabriel G. De León),Lo Blondo (Denise Gutiérrez),Joe (José Borunda)Past membersJulio MuñozWebsitehelloseahorse.com Hello Seahorse! is a Mexican alternative rock band formed in 2005 in Mexico City. The band gained quick recognition as one of the leadi...

 

American singer Linda NovemberLinda November, 2014BornLinda Ellen November (1944-10-16) October 16, 1944 (age 79)[1]East New York, BrooklynOccupation(s)Pianist and singerKnown forAdvertising jingles, such as the Meow Mix ThemeSpouseArtie Schroeck Linda Ellen November[2] (born October 16, 1944)[2] is an American singer who has sung tens of thousands of commercial jingles.[3] She was the voice of the singing cat in the Meow Mix commercials, ...

Membru titular al Academiei Române Petre Constantinescu-IașiDate personaleNăscut25 noiembrie 1892 Iași, România Decedat1 decembrie 1977 (85 de ani) București, România[1] Cetățenie România Ocupațiepoliticianistoric de artăcadru didactic universitar[*]​istoric Limbi vorbitelimba română[1] Membru fondator al PCR, 1921 Membru fondator al asociației Amicii URSS Ministru al InformațieiÎn funcție6 martie 1945 – 30 noiembrie 1946 Mini...

 

Эта страница — информационный список. См. также основную статью История Чехословакии. Президент Чехословакии 1918—1939 и 1945—1960 гг. 1960—1990 гг. 1990—1992 гг.Штандарты президента Чехословакии (1918—1992) Должность Резиденция Пражский Град Появилась 14 ноября 1918 (1918-11-14) г. Первый и. ...

 

Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!