Ուտիերեն

Ուտիերեն Ուդին մուզ
Տեսակ	լեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	սամուր
Երկրներ	Ադրբեջան, Հայաստան, Ռուսաստան, Վրաստան
Շրջաններ	Ադրբեջան (Կուտկաշեն և Վարդաշեն), Հայաստան (Տավուշ), Ռուսաստան (Հյուսիսային Կովկաս) և Վրաստան (Ղվարել)
Խոսողների քանակ	8000 մարդ (անհայտ)
Լեզվակիրների թիվը	3800 Ադրբեջանում (2009-ի մարդահամար)[1] 2800 Ռուսաստանում և Վրաստանում (ամսաթիվ չկա) և անհայտ թվով Հայաստանում[2]
Դասակարգում	Հյուսիսկովկասյան լեզուներ Դաղստանյան լեզուներ Լեզգինական լեզուներ Սամուրյան լեզուներ Արևելասամուրյան լեզուներ Աղվաներեն
Գրերի համակարգ	կյուրեղագիր և լատինական այբուբեն
IETF	udi
ISO 639-3	udi
Ուտիերենը UNESCO-ի Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլասում դասակարգվել է որպես խիստ վտանգված լեզու
Udi language Վիքիպահեստում

Ուտիերեն (նաև՝ ուդիերեն), ուտիների լեզուն է, կովկասյան լեզուներից մեկը։ Մտնում է իբերակովկասյան լեզվաընտանիքի դաղստանյան (արևելակովկասյան) ճյուղի լեզգիական խմբի մեջ^[3], որը բաժանված է երկու բարբառի՝ նիժի և վարդաշենի^[4][5]։ Նրանց տարբերության աստիճանը չի խանգարում նրանց փոխըմբռնմանը, թեև յուրաքանչյուր բարբառ զարգանում է ինքնուրույն։ Ենթադրվում է, որ նրա ավելի վաղ ձևը եղել է Աղվանքի հիմնական լեզուն, որը ձգվում էր հարավային Դաղստանից մինչև ներկայիս Ադրբեջանի հյուսիս-արևելյան շրջաններ^[6]։ Հին ուտիերենը կոչվում է նաև աղվաներեն^[7] և, հնարավոր է, որ համապատասխանում է միջնադարյան հայ պատմիչների կողմից մատնանշված «գարգարյան» լեզվին^[6]։ Աղվանական գրային համակարգի ստեղծման մասին պատմում են հին հայ պատմիչներ Կորյունը, Մովսես Խորենացին, Մովսես Կաղանկատվացին, Ստեփանոս Օրբելյանը։ Հայ պատմիչներից նրա գոյության մասին ուղղակի վկայություններ ունեն նաև Եղիշեն, Ղևոնդը և որոշ այլ աղբյուրներ։ Նշված միջնադարյան բոլոր հեղինակները միակարծիք են մի բանում՝ աղվանական այբուբենը, ինչպես նաև հայերենն ու վրացականը, ստեղծել է սուրբ Մեսրոպ Մաշտոցը։

Ուտիերենով խոսում է մոտ 4000 մարդ Ադրբեջանի Նիժ գյուղում, Գաբալայի շրջանում, Վարդաշենի շրջանում, ինչպես նաև Ռուսաստանի Հյուսիսային Կովկասի որոշ մասերում։ Խոսվում է նաև Հայաստանի հյուսիսարևելյան Տավուշի մարզի Դեբեդավան, Բագրատաշեն, Պտղավան և Հաղթանակ գյուղերում և Վրաստանի Կախեթի մարզի Ղվարելի շրջանի Զինոբիան գյուղում (նախկին Հոկտեմբեր) էթնիկ ուտիների կողմից։ Միաժամանակ այն համարվում է գիր չունեցող լեզու, թեև վերջին շրջանում ջանքեր են գործադրվում գրավոր լեզվի ստեղծման ուղղությամբ։ Ուտիերենը օգտագործվում է միայն առօրյա կյանքում։ Ուտիները որպես պաշտոնական լեզու օգտագործում են այն երկրի լեզուն, որտեղ ապրում են՝ Ադրբեջանում՝ ադրբեջաներեն, Ռուսաստանում՝ ռուսերեն, Ղազախստանում՝ ռուսերեն և ղազախերեն, Վրաստանում՝ վրացերեն, Հայաստանում՝ հայերեն և այլն։ Ուտինների մեծ մասը երկլեզու են, հաճախ՝ եռալեզու։

Ուտիերենը անհետացող լեզու է^[8], ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի Անհետացող լեզուների Կարմիր գիրքում դասակարգված է որպես «խիստ վտանգված»^[9]։

Անգիր լեզու է։ Հնչյունական համակարգում առկա են կոկորդային պայթականներ։ Նախադասությանը հատուկ է էրգատիվ կառուցվածքը։ Պատկանում է կցական լեզուներին։

Պատմություն

Ուտիերեն լեզուն ամենահարմար կերպով կարելի է բաժանել հինգ պատմական փուլերի^[10].

Վաղ ուտիերեն	մոտ մ.թ.ա. 2000 – մ.թ 300
Հին ուտիերեն	300 – 900
Միջին ուտիերեն	900 – 1800
Վաղ ժամանակակից ուտիերեն	1800 – 1920
Ժամանակակից ուտիերեն	1920 – ներկա ժամանակներ

700 թվականից անմիջապես հետո հին ուտիերեն լեզուն, հավանաբար, դադարել էր օգտագործվել որևէ այլ նպատակի համար, քան որպես Աղվանական եկեղեցու պատարագային լեզու^[11]։ 1983 թվականին խոսողների թիվը՝ մոտ 7 հազար էր։

Հին ուտիերենով խոսվում էր Տավուշի մարզից և արևմուտքում՝ արևելյան Արցախից մինչև արևելքում գտնվող Կուտկաշեն քաղաքը, որը կենտրոնացած էր Ուտիք նահանգի և Պարտավ քաղաքի (այժմ՝ Բարդա) շուրջ^[12]։

Ծանոթագրություններ

1. «Udi». Ethnologue (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ մայիսի 28-ին.
2. Lewis, M. Paul; Gary F. Simons; Charles D. Fennig, eds. (2013). Ethnologue: Languages of the World (17th ed.). Dallas, Texas: SIL International.
3. Gippert & Schulze (2007), էջ. 208. harv error: no target: CITEREFGippertSchulze2007 (help)
4. «Языки мира: Кавказские языки. М., 1999. (Джейранишвили, Е. Ф. Удинский язык (сс. 453—458).)» (PDF). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 22-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունիսի 6-ին.
5. Панчевидзе В. Н., Джейранишвили Е. Ф. — Удинский язык//Языки народов СССР. Т.4, Иберийско-кавказские языки М., 1967.
6. Gippert & Schulze (2007), էջ. 210. harv error: no target: CITEREFGippertSchulze2007 (help)
7. Gippert & Schulze (2007), էջ. 201. harv error: no target: CITEREFGippertSchulze2007 (help)
8. Published in: Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. 211–280.
9. UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger
10. Schulze (2005). harv error: no target: CITEREFSchulze2005 (help)
11. Schulze (2005), էջ. 23. harv error: no target: CITEREFSchulze2005 (help)
12. Schulze (2005), էջ. 22. harv error: no target: CITEREFSchulze2005 (help)

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ուտիերեն» հոդվածին։