Ալեքսանդր Գրիբոյեդով

Ալեքսանդր Գրիբոյեդով Александр Грибоедов
Ծնվել է	հունվարի 4 (15), 1795[1]
Ծննդավայր	Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն[1][2][3]
Վախճանվել է	հունվարի 30 (փետրվարի 11), 1829[1] (34 տարեկան)
Վախճանի վայր	Թեհրան, Իրան[2]
Գերեզման	Մթածմինդա
Մասնագիտություն	դրամատուրգ, բանաստեղծ, դիվանագետ, դաշնակահար, կոմպոզիտոր, գրող և bretteur
Լեզու	ռուսերեն
Քաղաքացիություն	Ռուսական կայսրություն
Կրթություն	Մոսկվայի համալսարանական ազնվականների պանսիոն և Մոսկվայի կայսերական համալսարան
Ժանրեր	պոեզիա և կատակերգություն
Գրական ուղղություններ	ռոմանտիզմ
Ուշագրավ աշխատանքներ	Ալեքսանդր Անդրևիչ Չացկի, Ալեքսեյ Ստեպանովիչ Մոլչալին և Պավել Աֆանասևիչ Ֆամուսով
Պարգևներ	և
Ամուսին	Նինա Ճավճավաձե
Ալեքսանդր Գրիբոյեդով Վիքիքաղվածքում
Ալեքսանդր Գրիբոյեդով Վիքիդարանում
Aleksandr Griboyedov Վիքիպահեստում

Ալեքսանդր Սերգեյի Գրիբոյեդով (ռուս.՝ Александр Сергеевич Грибоедов, հունվարի 4 (15), 1795^[1], Մոսկվա, Ռուսական կայսրություն^[1][2][3] - հունվարի 30 (փետրվարի 11), 1829^[1], Թեհրան, Իրան^[2]), ռուս դրամատուրգ, բանաստեղծ, դիվանագետ, «Խելքից պատուհաս» (1824-28, Горе от ума) կատակերգության հեղինակ (թարգմանվել է հայերեն Ս. Վահունու^[4] և Գևորգ Աբովի կողմից^[5])։ 1810 թվականին ավարտել է Մոսկվայի համալսարանի բանասիրական և իրավաբանական ֆակուլտետները, ապա սովորել նաև ֆիզիկամաթեմատիկական ֆակուլտետում։ Ուսանողական տարիներին շփվել է ապագա դեկաբրիստների հետ։ Առաջին գործը «Երիտասարդ ամուսիններ» կատակերգությունն էր։

Կենսագրություն

Ծագումը և կյանքի վաղ շրջանը

Գրիբոյեդովը ծնվել է Մոսկվայում, ազնվականական ապահովված ընտանիքում։ Նրա նախահայր Յան Գրժիբովսկին (լեհերեն Jan Grzybowski ) տասնյոթերորդ դարի սկզբում Լեհաստանից տեղափոխվել է Ռուսաստան։ Հեղինակի ազգանունը՝ Գրիբոյեդով, Գրժիբովսկի ազգանվան յուրօրինակ թարգմանությունն է^[6]։ Ալեքսեյ Միխայիլովիչի թագավորության օրոք այդ տոհմի նշանավոր ներկայացուցիչ Ֆյոդոր Ակիմի Գրիբոյեդովը դպիր էր, 1649 թվականի հանրահայտ օրենսգրքի հինգ կազմողներից մեկը։

Գրողի հայրը պաշտոնաթող սեկունդ-մայոր Սերգեյ Իվանովիչ Գրիբոյեդովն (1761-1814) է, մայրը՝ Անաստասիա Ֆյոդորովնան (1768-1839)։

Հարազատների վկայությամբ՝ Ալեքսանդրը փոքր ժամանակ շատ ուշիմ և արտակարգ զարգացած երեխա էր։ Վկայություններ կան, որ նա հեղափոխական գաղափարներով հայտնի նշանավոր գրող Ալեքսանդր Ռադիշչևի զարմիկի թոռն է (դա հանգամանորեն թաքցնում էր ինքը՝ դրամատուրգը)։ Վեց տարեկանում ազատ տիրապետում էր երեք օտար լեզուների, պատանեկության տարիներին՝ արդեն վեց լեզվի, մասնավորաբար՝ կատարելապես տիրապետում էր անգլերենին, ֆրանսերենին, գերմաներենին, իտալերենին, հին հունարենին։

1803 թվականին նա ընդունվեց Մոսկվայի համալսարանի ազնվականական պանսիոնը^[7], երեք տարի անց՝ Մոսկվայի պետական համալսարանի բանասիրության բաժինը։ 1808 թվականին ավարտեց այն՝ ստանալով բանասիրական գիտությունների թեկնածուի կոչում^[8], ապա ընդունվեց փիլիսոփայության ֆակուլտետի բարոյաքաղաքական /իրավաբանական/ բաժինը, 1810 թվականին ստացավ իրավական գիտությունների թեկնածուի աստիճան, բայց դարձյալ մնաց համալսարանում, այս անգամ արդեն՝ մաթեմատիկա և բնական գիտություններ ուսումնասիրելու նպատակով։

Պատերազմը

1812 թվականի սեպտեմբերի 8-ին կոռնետ Գրիբոյեդովը հիվանդացավ և մինչև նոյեմբերի մեկը մնաց Վլադիմիրում՝ չկարողանալով հասնել իր նշանակման վայրը։ 1812 թվականի ամռանը, Հայրենական պատերազմի ժամանակ, երբ թշնամին ներխուժեց Ռուսաստան, նա մտավ կոմս Պյոտոր Իվանովիչ Սալտիկովի մոսկովյան հուսարական կամավորական գունդը^[9]։ Այստեղ նա ընկավ «լավագույն ազնվականական ընտանիքների զավակ՝ երիտասարդ կոռնետների» ընկերակցության մեջ։ Իսկ այդ «լավագույն ազնվականական ընտանիքների» թվում էին իշխան Գոլիցինը, կոմս Տոլստոյը, կոմս Եֆիմովսկին, Ալյաբևը, Շերեմետևը... Իր կյանքի այդ շրջանի մասին Գրիբոյեդովը հետագայում նամակներից մեկում գրել է. «Այդ ընկերակցության մեջ ես անցկացրի ընդամենը չորս ամիս, բայց արդեն չորրորդ տարին է՝ չեմ կարողանում ուղիղ, շիտակ ճանապարհի վրա ընկնել»։

Մինչև 1815 թվականը Գրիբոյեդովը ծառայում է հեծելազորի գեներալ Կոլոգրիվովի զորամասում։ Իր առաջին գրական փորձերը նա կատարել է 1814 թվականին։ Դրանցից են՝ «Երիտասարդ ամուսինները» կատակերգությունը, որը թարգմանություն էր ֆրանսերենից, «Նամակ Բրեստ -Լիտովսկից՝ հրատարակչին», «Հեծելազորային ռեզերվների մասին» ակնարկը։ Այդ գործերը նրան ճանաչում բերեցին^[10]։

Մայրաքաղաքում

1815 թվականին Գրիբոյեդովը եկավ Պետերբուրգ, որտեղ ծանոթացավ «Հայրենիքի որդին» ամսագրի հրատարակիչ Ն. Ի. Գրեչի և հայտնի թատերագիր Ն. Ի. Խմելնիցկու հետ։

1816 թվականի գարնանը սկսնակ գրողը թողեց զինվորական ծառայությունը, իսկ արդեն ամռանը լույս ընծայեց մի հոդված Բյուրգերի «Լենորա» բալլադի ռուսերեն ազատ թարգմանության վերլուծության մասին։ Հենց այս ժամանակաշրջանում էլ Գրիբոյեդովի անունը հայտնվում է մասոնական «Լե ամիս ռեյունիս» (Միացյալ ընկերներ) օթյակի իսկական անդամների ցուցակում։ 1817 թվականի սկզբին Գրիբոյեդովը դարձավ մասոնական «Դու Բիեն» օթյակի հիմնադիրներից մեկը։ Ամռանը անցավ դիվանագիտական ծառայության՝ զբաղեցնելով արտաքին գործերի կոլեգիայի նահանգային քարտուղարի պաշտոնը։ Իր կյանքի այդ շրջանում գրողը ծանոթանում է Ալեքսանդր Պուշկինի, Վ. Կյուխելբեկերի հետ, գրում «Թատրոն» բանաստեղծությունը (ի պատասխան,,Երիտասարդ ամուսինները,, կատակերգության զագոսկինյան քննադատության)։ Տարբեր թատերագիրների հեղինակակցությամբ գրում է նաև «Ուսանողը», «Ձևացված անհավատարմություն», «Ամուսնացած հարսնացուն» կատակերգությունները։

Արևելքում

1818 թվականին Գրիբոյեդովը, մերժելով ԱՄՆ-ում՝ ռուսական դիվանագիտական առաքելությամբ հանդես գալու առաջարկը, աշխատանքի նշանակվեց Պարսկաստանում ռուսական դիվանագիտական ծառայությունում որպես քարտուղար։ Նախքան Թեհրան մեկնելը ավարտեց աշխատանքն իր «Ինտերմեդիայի փորձեր» երկի վրա։ Օգոստոսին ճանապարհ ընկնելով դեպի իր ծառայության վայրը, մի շարք քաղաքներում կարճատև կանգառներ կատարելով, երկու ամսում հասավ Մոզդոկ, այստեղից էլ, դարձյալ ոչ տևական դադարից հետո, շարժվեց դեպի Թիֆլիս։ Ընդ որում՝ ընթացքում հանգամանորեն գրի էր առնում իր ճամփորդական տպավորությունները։ 1819 թվականի սկզբին գրեց հեգնական «Նամակ հրատարակչին՝ Թիֆլիսից», իրագործեց իր առաջին գործուղումը շահական պալատ։ Սեպտեմբերին՝ պարսկական գերությունից իր գործադրած ջանքերի շնորհիվ ազատություն ստացած ռուս զինվորների ջոկատի և փախստականների, գաղթականների մի մեծ խմբի գլուխ անցած՝ Թավրիզից ճանապարհ ընկավ դեպի Թիֆլիս։ Մոտ մեկ ամիս տևած այս «ճանապարհորդության» առանձին դրվագներ նա նկարագրել է իր օրագրերում, «Վագինի պատմածը», «Անանուրյան կարանտին» ստեղծագործություններում։

1821 թվականը Գրիբոյեդովն անցկացրեց Վրաստանում։ Այդտեղ և այդ ժամանակ սկսեց գրել իր գլուխգործոցը՝ «Խելքից պատուհաս» թատերաերկը, մտերմացավ զինվորական ծառայությունը Վրաստանում շարունակելու եկած Վիլհելմ Կյուխելբեկերի հետ։ 1822 թվականի փետրվարից Գրիբոյեդովը ծառայության անցավ Կովկասում ռուսական զորքերի հրամանատար գեներալ Ալեքսեյ Երմոլովի շտաբում՝ որպես դիվանագիտական մասի քարտուղար։ Ամենայն հավանականությամբ՝ այդ տարում է գրել «1812 թվական» դրաման՝ նապոլեոնյան բանակի նկատմամբ ռուսների տարած հաղթանակի մասին։ 1823 թվականի սկզբին նա ժամանակավորապես թողեց ծառայությունը, վերադարձավ հայրենիք, երկուսուկես տարի ապրեց Մոսկվայում, Պետերբուրգում, Տուլայի նահանգում, շարունակեց աշխատանքը «Խելքից պատուհաս» թատերգության վրա, գրեց նոր գործեր, այդ թվում՝ «e-moll» հանրահայտ վալսը։ 1824 թվականի վերջերին դարձավ Ռուսական բանահյուսության սիրահարների ազատ ընկերության իսկական անդամ։

Հարավում

1825 թվականի մայիսին Գրիբոյեդովը, հետաձգելով Եվրոպա այցելելու մտադրության իրագործումը, վերադարձավ իր ծառայության վայրը՝ Կովկաս։ Սովորեց արաբերեն, թուրքերեն, վրացերեն և պարսկերեն։ Պարսկերենի նրա առաջին ուսուցիչը Միրզա Ջաֆար Թոփչիբաշևն էր^[11]։

Աշխատեց Գյոթեի «Ֆաուստ» ողբերգության «Նախաբան թատրոնում» հատվածի ազատ թարգմանության վրա, Բուլգարինի խնդրանքով ծանոթագրություններ կազմեց Դ. Ցիկուլինի «Արտասովոր արկածներ և ճամփորդություններ»-ի համար։ Վրաստանից վերադառնալիս այցելեց Կիև, որտեղ հանդիպեց հեղափոխական ընդհատակի հետագա դեկաբրիտ ակնառու գործիչներ Մ. Բեստուժև-Ռյումինին, Ա. Մուռավյովին, Ս. Մուռավյով-Ապոստոլին և Ս. Տրուբեցկոյին։ Միառժամանակ ապրեց Ղրիմում՝ հաճախ այցելելով իր վաղեմի ընկերոջ՝ Ա. Զավադովսկու առանձնատուն^[12]։ Կարծիք կա, որ հենց հարավում ունեցած հանդիպումների տպավորության տակ է գրել «Պոլովցի այրերի երկխոսությունը»։

Կովկաս վերադառնալուն պես, ոգեշնչված գեներալ Վելյամինովի արշավանքով, Գրիբոյեդովը գրեց «Գիշատիչները Չեգեմում» հայտնի բանաստեղծությունը։

1826 թվականի հունվարին Գրոզնայա ամրոցում նա ձերբակալվեց՝ կասկածվելով դեկաբրիստներին հարելու մեջ, և տարվեց Պետերբուրգ, բայց հետաքննությամբ չկարողացան գաղտնի ընկերությանը նրա պատկանելության ապացույցներ գտնել։ Մոտ հինգ ամիս քննության տակ պահելուց հետո ստիպված էին ազատ արձակել, բայց դեռ մի որոշ ժամանակ շարունակեցին գաղտնի հետևել նրան։

1826 թվականի սեպտեմբերին Գրիբոյեդովը վերադարձավ Թիֆլիս՝ շարունակելու դիվանագիտական գործունեությունը։ Մասնակցեց Ռուսաստանի համար շահավետ Թուրքմենչայի պայմանագրի կնքմանը, դրա բնօրինակը տարավ Պետերբուրգ, նշանակվեց Ռուսաստանի մինիստր-ռեզիդենտ /դեսպան/ Պարսկաստանում։ Նշանակման վայր գնալու ճանապարհին մի քանի ամիս մնաց Թիֆլիսում, 1828 թվականի օգոստոսի 22-ին պսակվեց իշխանուհի Նինա Ճավճավաձեի հետ, որի հետ նրան բախտ վիճակվեց ապրելու ընդամենը մի քանի շաբաթ։ 1829 թվականի հունվարի 30-ին Գրիբոյեդովը, դեսպանատան 37 այլ աշխատակիցների հետ, մոլեռանդ մուսուլմանների խառնամբոխի ձեռքով գազնաբար սպանվեց Թեհրանում, ուր մեկնել էին՝ ներկայանալու Ֆաթհ Ալի շահին։ Նրա՝ անճանաչելիության աստիճան այլանդակված դիակը երկու հայ եզասայլով հասցրին Թիֆլիս։ Հայաստանով անցնելիս նրանց հանդիպեց բանաստեղծ Ալեքսանդր Պուշկինը, այն լեռնանցքում, որը հետագայում վերջինիս անունով կոչվեց Պուշկինյան։ Լեռնանցքում այդ հանդիպման առթիվ հուշաղբյուր է տեղադրված։

Գրիբոյեդովին հուղարկավորեցին Մթածմինդա սարի վրա՝ Սուրբ Դավիթ եկեղեցուն կից քարայրում։ 100 տարի անց, 1929 թվականին՝ Գրիբոյեդովի մահվան 100-ամյակի կապակցությամբ Պարսկաստանում, սպանության վայրում, իշխանությունների նախաձեռնությամբ պաշտոնապես բացվել է Մթածմինդա (պանթեոն)։

Դիվանագիտական սկանդալը հարթելու նպատակով շահը Պետերբուրգ ուղարկեց իր թոռին՝ բազում թանկարժեք նվերներով։ Դրանց մեջ էր նաև նշանավոր «Շահ» ադամանդը, որը մի ժամանակ զարդարել էր մեծ մոգոլների գահը։

Գրիբոյեդովի «Խելքից պատուհաս» չափածո կատակերգությունը, իրավամբ, ռուսական թատերգության ու պոեզիայի գագաթներից է համարվում։ Գրված լինելով աֆորիստիկ ոճով՝ ժողովրդականացված տասնյակ մեջբերումների տեսքով այն տարածվել է երկրով մեկ։ Դեռ նախքան տպագրվելը՝ ունեցել է շուրջ քառասուն հազար ձեռագիր ընդօրինակումներ՝ գաղտնի սփռվելով Ռուսաստանի ողջ լայնությամբ։ Ռուս գրականագետները արդարացիորեն նշում են․ «Ռուսական իրականության մեջ դա առաջին դեպքն էր, երբ գրականությունը համարձակորեն մխրճվում էր քաղաքականության մեջ»։ Շատերն են պաշտպանում այն տեսակետը, որ Գրիբոյեդովի այդ ստեղծագործությունը «թուք էր՝ նետված այսպես կոչված՝ բարձր հասարակության դեմքին»։

«Խելքից պատուհաս» կատակերգությունը առաջին անգամ բեմադրվել է Երևանում՝ քաղաքը պարսիկներից 1828 թվականին ազատագրած ռուսական զորքի սպաների ուժերով։

Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը հայերեն

• Ճանապարհորդական նոթեր Կովկաս-Պարսկաստան, Ե., Հայպետհրատ, 1945, 93 էջ։ Ռուսերենից թարգմ.՝ Վահե Միքայելյան։
• Խելքից պատուհաս, Ե., Հայպետհրատ, 1954, 134 էջ։ Ռուսերենից թարգմ.՝ Գևորգ Աբով։
• Խելքից պատուհաս (կոմեդիա 4 գործողությամբ), Ե., Հայպետհրատ, 1958, 152 էջ։ Ռուսերենից թարգմ.՝ Գևորգ Աբով։

Ծանոթագրություններ

1. Веселовский А. Грибоедов, Александр Сергеевич (ռուս.) // Энциклопедический словарь — СПб.: Брокгауз — Ефрон, 1893. — Т. IXа. — С. 689—696.
2. Грибоедов Александр Сергеевич // Большая советская энциклопедия (ռուս.): [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохорова — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969.
3. Griboyedov, Alexander Sergueevich // Encyclopædia Britannica: a dictionary of arts, sciences, literature and general information / H. Chisholm — 11 — New York, Cambridge, England: University Press, 1911. — Vol. 12. — P. 593.
4. Խելքից պատուհաս։ Չափածո կոմեդիա չորս գործողությամբ / Ա. Գրիբոեդով ; Թարգմ.՝ Ս. Վահունի; Խմբ.՝ Վ. Բաբայան; Վերջաբ.՝ Ռ. Զարյան. - Երևան։ Սովետական գրող, 1981. - 179 էջ։
5. Խելքից պատուհաս։ Կոմեդիա չորս գործող. (չափածո) / Թարգմ.՝ Գ. Աբով; Խմբ.՝ Ավ. Իսահակյան. - Երևան։ Հայպետհրատ, 1945. - 134 էջ։
6. Унбегаун Б. О. Русские фамилии. — М. : Прогресс, 1989. — С. 340
7. Московские ведомости. 26 декабря 1803. С. 1687
8. Московские ведомости. 4 июля 1808. С. 1390; публикация копии кандидатского диплома Грибоедова
9. Николаев и др. Из истории семьи Грибоедовых. — 1989 (текст)
10. ФЭБ: Свердлина. В военные годы. — 1989
11. Рзаев А. К. Очерки об ученых и мыслителях Азербайджана XIX века. — Б.: Маариф, 1969. — С. 7. — 140 с.
12. Минчик С. С. Грибоедов и Крым. — Симферополь: Бизнес-Информ, 2011. — С. 94—96.

Արտաքին հղումներ

• Игумен Александр (Заркешев). «Посольство А.Грибоедова и его мученическая кончина в Тегеране в 1829 году. Фрагмент из книги "Русская Православная Церковь в Персии-Иране (1597-2001 гг.)". [История Церкви]». www.portal-credo.ru. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
• В. А. КОСОГОВСКИЙ. «НОВЫЕ МАТЕРИАЛЫ ОБ УБИЙСТВЕ А. С. ГРИБОЕДОВА. ДНЕВНИК (1896-1898). ПУБЛИКАЦИЯ 1953 Г.». www.vostlit.info. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.
• Эристов Д. Г. «Александр Сергеевич Грибоедов. (1795—1829). Тифлис, 1879». dlib.rsl.ru. Վերցված է 2021 թ․ հունիսի 19-ին.

Վիքիքաղվածքն ունի քաղվածքների հավաքածու, որոնք վերաբերում են

Ալեքսանդր Գրիբոյեդով հոդվածին

Վիքիքաղվածքն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Գրիբոյեդով» հոդվածին։

Վիքիդարանն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Գրիբոյեդով» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ալեքսանդր Գրիբոյեդով» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 3, էջ 210)։