Neto de Pedro Pérez de Guzmán e Zúñiga, I conde de Olivares, e bisneto do III duque de Medina-Sidonia, naceu en Roma, onde o seu pai, Enrique de Guzmán, era embaixador de España. Viviu en Italia ata os doce anos, pois o seu pai foi sucesivamente vicerrei de Sicilia e de Nápoles. Como terceiro[1] fillo da casa de Olivares, rama menor da poderosa casa de Medina-Sidonia, destinóuselle á carreira eclesiástica. Aos catorce anos foi enviado a estudar dereito canónico á Universidade de Salamanca. Con todo, as mortes sucesivas dos seus dous irmáns máis vellos convertérono en herdeiro do título, de forma que tivo que abandonar en 1604 os estudos para acompañar ao seu pai na corte de Filipe III, onde este fora nomeado membro do Consello de Estado e Contador Maior de Contas. Ao morrer o seu pai en 1607, herdou o morgado de Olivares e concentrouse en namorar á súa curmá, Inés de Zúñiga e Velasco, coa que casaría ese ano, coa pretensión de obter o título de Grande de España. Ante o fracaso nesta pretensión, retirouse a Sevilla para administrar os seus dominios, onde pasaría oito anos e compraría a xurisdición da vila de Bollullos de la Mitación.
Ascenso ao poder
En 1615 conseguiu que Francisco de Sandoval, duque de Lerma o nomeáse xentilhome de cámara do príncipe Filipe, futuro Filipe IV, co que regresou á corte. Desde ese cargo interveu nas loitas de poder entre o valido do rei, o duque de Lerma e o seu fillo, o duque de Uceda, apoiando a este último. Á caída daquel, en 1618, Olivares atopouse formando parte da facción gañadora. Desde ese papel, emprendeu a creación dun polo de poder alternativo, apoiándose no seu tío Baltasar de Zúñiga, que fora chamado á corte en 1617 polo duque de Uceda, a suxestión de Olivares. Este, home intelixente e de grande influencia, soubo facerse co favor do futuro Filipe IV, de forma que cando accedeu ao trono en 1621 nomeouno primeiro ministro en lugar do duque de Uceda, triunfando a facción de Olivares. O 10 de abril dese ano, o rei concedeu a Olivares o título de grande de España, utilizando a fórmula convencional "conde de Olivares, cubrídevos". Finalmente, á morte do seu tío en 1622, fíxose cargo do goberno como valido.
Desde 1622 os seus cargos na corte foron catador de corps e caballerizo maior, cos que se garantía o acceso constante á persoa do rei, tanto dentro de palacio como cando saía de caza, e ata coa obrigación de durmir nas súas dependencias. Desde 1636 tamén foi camareiro maior. Á parte doutras dignidades e oficios, chegou a ser Comendador Maior da orde de Alcántara, Alcaide do Alcázar de Sevilla, Gran Chanceler de Indias, Xeneral da cabalería española, Tesoureiro xeral da Coroa de Aragón e Tenente xeneral. Tivo asento nas Cortes de Castela.
Obra como ministro
Unha vez instalado no poder iniciou unha actividade política trepidante. No interior tratou de levar a cabo un amplo programa de reformas, mentres que no exterior tivo que facer fronte a unha serie de compromisos bélicos ocasionados pola continuación da guerra con Holanda, o apoio aos Habsburgo austríacos e a inimizade de Francia, dirixida polo cardeal Richelieu.
Entre as reformas internas, levou a cabo unha campaña contra a venalidade e corrupción do anterior reinado, eliminando da corte aos membros das faccións de Lerma e Uceda e condenando os abusos do reinado anterior con castigos exemplares. Con todo, para afianzar o seu poder, situou en postos clave aos seus propios parentes, amigos e clientes, acumulou para a súa casa títulos, rendas e propiedades. Así mesmo substituíu o tradicional sistema de consellos por unha serie de xuntas, que abarcaban diversos ramos da administración pública (Armada, Sal e Minas, Obras e Bosques, Limpeza e Poboación), ou que cumprían outras funcións como a Xunta de Reformación, que velaba pola moralidade da Corte, ou a Xunta de Execución, organismo executivo para a rápida toma de decisións. Tamén tratou de implantar unha serie de medidas económicas de corte mercantilista, como incentivos ás manufacturas de la e seda, fomento do comercio, medidas proteccionistas etc., que con todo non chegaron a callar ante a falta de vigor e constancia. Con todo, os proxectos máis ambiciosos referíanse á Facenda e consistiron na supresión do imposto dos millóns, a creación duns erarios estatais para o financiamento das obras públicas e o fin das cuñaxes masivas do reinado anterior, a fin de conter a inflación. No entanto, todas as reformas estreláronse sempre co feito fundamental da ruína da economía dos reinos da monarquía e a perda de crédito internacional.
O conde-duque tamén se preocupou do problema fundamental da monarquía, consistente na diversidade de prerrogativas reais en cada un dos reinos da monarquía. O programa político de Olivares quedou recollido contido no Gran Memorial que presentou ao rei en 1624 e no que se suxire unha solución diametralmente oposta ás que ensaiaran anteriores soberanos, introducindo a uniformidade legal nos diversos reinos. Para iso, propuña un plan de reformas encamiñadas a reforzar o poder real e a unidade dos territorios que dominaba, con vistas a un mellor aproveitamento dos recursos ao servizo da política exterior. Na súa opinión, a eficacia da maquinaria bélica da monarquía, sostén da súa hexemonía en Europa, dependía da capacidade para mobilizar os recursos dos seus reinos, o cal requiría unha administración máis executiva e centralizada. Isto é o que se chamou a Unión de Armas, proxecto para incrementar o compromiso de todos os reinos de España para compartir coa Coroa de Castela as cargas humanas e financeiras do esforzo bélico. Desta forma, prevíase a creación dunha reserva común de 140.000 homes, achegados proporcionalmente á súa poboación por todos os reinos da monarquía. Esta medida foi interpretada polos territorios da Coroa de Aragón (Reino de Aragón, Principado de Cataluña, Reino de Valencia e Reino de Mallorca) como un banzo máis na súa submisión á monarquía.
No exterior, aínda que Olivares deixou ao carón as campañas imperialistas e agresivas, concentrouse na defensa dos bens herdados do século anterior. Os Países Baixos e Alemaña foron os escenarios onde levou a cabo esta loita pola supervivencia. A loita xa comezara en Alemaña en 1618, co desencadeamento da guerra dos Trinta Anos (1618-1648). Os Habsburgo españois non se involucraron directamente, senón que enviaron diñeiro e homes aos seus parentes austríacos. Estas tropas colaboraron no esmagamento da rebelión bohemia, á vez que se invadiu o Baixo Palatinado. A rebelión dos católicos da Valtelina contra os seus señores protestantes da Liga Grisoa, permitiu estacionar tropas españolas no val e protexer o camiño español entre Xénova e os Países Baixos, operación referendada polo tratado de Monzón en 1626. Con respecto a Holanda, renováronse as hostilidades coas Provincias Unidas ao non prorrogarse a Tregua dos Doce Anos, considerada ruinosa pola corte hispánica. Nun principio conseguíronse algunhas vitorias, como Fleurus (1622) ou a rendición de Breda (1625).
Con todo, as guerras provocaron un endebedamento crecente pola falta de novos recursos financeiros, ata chegar á bancarrota de 1627. Desde entón, as derrotas militares sucedéronse, abrindo o camiño para a decadencia do poderío español en Europa. A monarquía perdera as boas relacións coa Inglaterra dos Estuardo, ao fracasar as negociacións para casar á Infanta María Ana co príncipe de Gales. En Flandres perdéronse 's-Hertogenbosch (1629), Maastricht (1632) e Breda (1637), en tanto que a frota española era derrotada pola holandesa na batalla das Dunas (1639). En Italia, a segunda guerra de sucesión de Mantua resolveuse coa anexión por parte de por Francia do Marquesado de Montferrato, mediante o tratado de Cherasco en 1631, á vez que se perdía definitivamente a Valtelina, en 1639. No Imperio, a resoante vitoria española de Nördlingen de 1634, na que o Cardeal-Infante Fernando arroiou o exército de Gustavo Adolfo II de Suecia, deu paso á irrupción de Francia na guerra, que entraba así na súa fase decisiva.
Olivares protagonizou no período 1627-1635 un último intento de impor as súas reformas pola vía autoritaria. A política unificadora seguía sendo, aos ollos do conde-duque, a única posibilidade de salvación para a monarquía, pois era preciso que os demais reinos contribuísen ás cargas militares que Castela soa xa non podía soster. Con todo, as resistencias foron aínda maiores e, unidas ás derrotas militares, minaron o prestixio do valido. Tras un primeiro sobresalto co motín do Sal de Biscaia (1630-1631), o descontento no interior dos reinos peninsulares estalou por fin en 1640. A ocupación francesa de Salses-le-Château, no Rosellón, co que a guerra chegaba a Cataluña, foi o pretexto achado por Olivares para impor a Unión de Armas. Con todo, o sistema de recrutamento foi declarado contrario ás constitucións catalás pola Deputación catalá, e os disturbios xurdidos por mor da obrigación de aloxar as tropas terminaron creando un clima de tensión que desembocou no tráxico Corpus de Sangue (xuño de 1640) e a secesión catalá, que non sería sufocada ata 1652. Do mesmo xeito, meses máis tarde, e por razóns similares, produciuse a insurrección de Portugal en decembro de 1640, que conduciría á súa independencia e o fin da unión dinástica co resto de reinos hispánicos. As derrotas castelás na Batalla de Montjuïc (xuño de 1641) e Lleida (outubro de 1642) uniuse a Conspiración independentista en Andalucía (no verán de 1641), co que o conde-duque perdeu finalmente todo o seu crédito político e foi desterrado en 1643. Primeiro retirouse ao seu señorío de Loeches, nas inmediacións de Madrid. Ata entón, os detractores do antigo valido seguiron formulando acusacións contra el, ata que conseguiron que o rei o desterrase máis lonxe, á cidade de Toro en 1643, e que fose procesado pola Inquisición en 1644. Alí morreu en 1645 e está sepultado nun convento fundado por el en Loeches.
Tumba de Gaspar de Guzmán en Loeches
Valoración
A noticia da morte do conde-duque foi recibida cun sentimento de alivio e liberación pola maioría dos seus compatriotas.[Cómpre referencia] O autoritarismo do conde-duque non fora ben recibido polos súbditos da monarquía, ata se tal autoritarismo era a consecuencia da convicción de que a supervivencia da monarquía requiría a mobilización para a guerra de todos os recursos humanos e tributarios dispoñibles. A caída de Olivares non supuxo, con todo, ningún cataclismo. Filipe IV gobernara vinte e dous anos co conde-duque e gobernaría outros tantos sen el. No entanto, a caída de Olivares fixo saír definitivamente á luz dous feitos que ningún soberano da casa de Habsburgo podería cambiar. Por unha banda, a hexemonía entre as potencias europeas da monarquía hispánica estaba a piques de pasar a Francia. Por outro, a coroa vira fracasar os seus esforzos por reformar o ordenamento administrativo, constitucional e económico, na súa lexítima pretensión de encarar favorablemente os cambios que estaba experimentando Europa. Os seus esforzos resultaron aínda máis baldíos por canto a sociedade española, do mesmo xeito que as súas coetáneas europeas, eran instintivamente reticentes a todo canto significase "novidade".
Ata a chegada dunha nova dinastía, ningún ministro se atrevería a impulsar unhas reformas tan radicais como as propugnadas por Olivares. Debido ao seu fracaso, o conde-duque desacreditara moitos dos aspectos da política coa que se lle asociou. Con todo, as súas medidas reformistas, desde os seus plans de repoboación ata os de reforma fiscal, reapareceron dunha forma ou outra durante o gran movemento reformista borbónico do século XVIII.
Gary Piquer interpreta o conde-duque na serie de televisión Las aventuras del Capitán Alatriste.
Notas
↑"Ás doce do día dos Reis Meigos do ano de 1587 naceu, en Roma, Gaspar de Guzmán, futuro Conde-Duque, terceiro dos fillos dos Condes de Olivares e segundo dos vivos..."El conde-duque de Olivares (la pasión de mandar), páx. 22.
.svg){kind=small}
