O primeiro campo de concentración foi creado polos militares rebeldes o 19 de xullo de 1936, horas despois do golpe de Estado, preto de Melilla; ao día seguinte, El Telegrama del Rif informaba da apertura do campo, situado na Alcazaba de Zeluán (unha antiga fortaleza do século XVII). De inmediato Francisco Franco foi informado, quen se amosou entusiasmo e ordenou abrir máis campamentos para albergar "elementos perturbadores" e empregalos en obras públicas. O mesmo 20 de xullo, o futuro ditador comunicaba ao coronel Eduardo Sáenz de Buruaga, ao mando da cidade de Tetuán: «Informáronme de que hai varios centos de detidos e que os cárceres non son suficientes para recibilos.Como hai que evitar que os arredores de Tetuán ofrezan o espectáculo de novas execucións, á vista dos correspondentes estranxeiros que acuden, hai que buscar unha solución que poida ser un campo de concentración nos arredores (...) En Melilla xa abriron un en Zeluán con bos resultados». Así nace o campo de concentración de El Mogote, nun lugar idóneo para ocultar ao exterior a dureza das súas condicións (o 20 de agosto asasinaron alí a 52 presos.
A seguinte rexión na que os rebeldes estableceron campos de concentración foron as Illas Canarias. En concreto, foi en terreos militares da península de La Isleta, en Gran Canaria, operativo desde finais de xullo de 1936. Un número indeterminado de prisioneiros nos campos canarios acabaron guindados ao mar ou a pozos volcánicos. Como ocorreu no norte de África, a prensa nacionalista (como se autodenominaba o bando fascista) agochou a dureza e os crimes cometidos nos campos, ofrecendo deles unha imaxe idílica afastada da realidade, do mesmo xeito que farían nos campos nazis. Outros centros de detención inaugurados pouco despois do inicio da guerra, como o cárcere militar situado no castelo de Monte Hacho en Ceuta, foron considerados campos de concentración aínda que nunca tiveron ese nome oficialmente[5][6].
Algúns historiadores sinalaron aos funcionarios nazis da Gestapo como os organizadores da rede de campos de concentración franquistas, e que se inspiraron en gran parte nos campos de concentración da propia Alemaña nazi para o deseño do español. [7] Entre eses oficiais nazis, destacou durante un tempo Paul Winzer, xefe da Gestapo en España e xefe do campo de concentración de Miranda de Ebro[7]. Hai autores que van máis aló e mesmo sosteñen que Winzer foi o verdadeiro autor de toda a organización dos campos de concentración franquistas[8]. Por outra banda, varios compostos, como os campos de Laredo, Castro Urdiales, Santander ou El Dueso, foron inicialmente configurados e xestionados por batallóns do Corpo di Truppe Volontarie da Italia fascista [9].
O 5 de xullo de 1937 créase a Inspección Xeral dos Campos de Concentración de Prisioneiros (ICCP) coa súa cabeza o coronel Luis Martín Pinillos, militar africanista. O seu obxectivo era centralizar a xestión de todos os campos, aínda que se enfrontaría cos distintos vicerreis militares doutras zonas do país, especialmente co xeneral Queipo de Llano, responsable do Exército do Sur. Os campamentos andaluces funcionaron fóra do ICCP até mediados de 1938, e os de Baleares, Canarias ou Protectorado de Marrocos mantiveron unha autonomía case total até o final da guerra. [10]
En 1938 os campos de concentración de Franco albergaban máis de 170 000 presos. [11] Despois do final do conflito, en 1939 a cifra de poboación carcelaria oscilaba entre os 367 000 e 500 000 persoas.[12] A partir de 1940 o supervisor de todos estes campos foi o xeneral Camilo Alonso Vega. A función principal dos campos era albergar o maior número posible de prisioneiros de guerra republicanos, e todos aqueles que se consideraban "irrecuperables" eran executados automaticamente. [13] Moitos dos encargados da represión ou da administración nos campos foran vítimas na zona republicana, e por iso destacaron por manifestar o desexo de furia e vinganza contra os vencidos. [14] Tampouco os altos cargos foron moi contrarios a este clima de represión e vinganza: o director xeral de Prisións, Máximo Cuervo Radigales, e o xefe do Corpo Xurídico Militar, Lorenzo Martínez Fuset, contribuíron en non pouca medida á creación deste. clima represivo. [15]
En 1946, dez anos despois do inicio da Guerra Civil, aínda funcionaban 137 campos de traballo e 3 campos de concentración, nos que 30 000 presos políticos[16]. O último campo de concentración en pechar foi Miranda de Ebro, que foi pechado en xaneiro de 1947. [17]
Prisioneiros
Terminaron nestes campos de concentración desde excombatentes republicanos do Exército Popular, das Forzas Aéreas e da Mariña, a disidentes políticos e as súas familias, persoas sen fogar, independentistas marroquís, homosexuais[18], xudeus[19]xitanos e presos comúns. As Comisións de Clasificación que traballaban nos campos foron as que determinaron o destino dos internados: os declarados “afectados” foron postos en liberdade; os "lixeiramente descontentos" e sen responsabilidades políticas foron enviados aos batallóns de traballadores; e os "descontentos graves" ingresaron en prisión e quedaron a disposición da Auditoría de Guerra para ser procesados por un xulgado militar. Os clasificados como "delincuentes comúns" tamén foron enviados ao cárcere. Como noutros campos deconcentración, estaban xerarquizados de tal xeito que os presos comúns violentos (polo tanto, sen motivacións políticas ou ideolóxicas) estaban nun chanzo máis alto que a maioría dos presos alí, traballando como "vixiantes" destes últimos (os cabos de vara, figura parecida aos kapo dos campos de concentración nazis). A pesar da destrución masiva da documentación sobre eles, os estudos afirman que os campos se caracterizaban pola explotación laboral dos prisioneiros, organizados en batallóns de traballadores.[20]
Número de presos
Segundo datos oficiais da Inspección de Campos de Concentración de Prisioneiros, ao remate da guerra civil había internados nos arredor de cen campos existentes na época 177.905 soldados prisioneiros inimigos en espera de clasificación procesual ―a Inspección tamén informou de que pasaran polos campos 431.251 persoas[21]. Segundo Javier Rodrigo, preto de medio millón de prisioneiros pasaron polos campos de concentración entre 1936 e 1942[22]. En 2019, Carlos Hernández de Miguel identificou preto de 300 campos confirmados, calculando que pasaran por eles entre 700 000 e un millón de persoas[2].
Condicións
Hai consenso entre os historiadores en afirmar, segundo testemuños de superviventes, testemuñas e os propios informes oficiais franquistas, que as condicións de internamento "foron, en termos xerais, atroces"[23]. A isto súmase o feito de que os rebeldes non recoñeceron aos soldados republicanos como prisioneiros de guerra, polo que nunca se lles aplicou a Convención de Xenebra de 1929 asinada anos antes polo rei Afonso XIII en nome de España. A ilegalidade no trato dos reclusos materializouse no uso de presos para traballos militares (explicitamente prohibido pola Convención), medidas xerais de prevención (internamento sen condena), o uso da tortura para obter testemuños e denuncias, e a ausencia de garantías xudiciais[24]. En canto á oficialidade que administraba os campos, tamén se destacou a corrupción xeneralizada imperante, que permitiu o enriquecemento de moitos soldados e agravou o sufrimento dos internados baixo a súa custodia[25].
A tortura e os malos tratos estaban á orde do día nos campos de concentración onde os reclusos -moitos deles sen ter sido acusados formalmente de ningún delito- soportaban unhas deplorables condicións de vida marcadas pola "fame, enfermidades, masificación e corrupción". Non era raro que os que golpeaban aos presos fosen falanxistas ou familiares de vítimas aos que se lles permitía entrar no establecemento. Os reclusos foron sometidos a castigos brutais por parte de quen os custodiaba (moitos deles excombatentes ou familiares de vítimas da represión na retagarda republicana) ou polos cabos de vara que reaparecían nos campos de concentración e tamén no centro penal. Os prisioneiros dos campos de concentración clasificados como "desafectos" tamén foron obrigados a realizar traballos forzados en batallóns especialmente formados para tal efecto[26].
Deportación de exiliados españois e brigadistas da Guerra Civil a campos nazis
Á marxe dos campos de concentración na España franquista, indícase que no exilio dos republicanos a Francia uns 10 000 españois acabaron en campos de concentración nazis, sen que o ministro de Asuntos Exteriores de Franco, Ramón Serrano Súñer, fixera nada por salvalos. Existe documentación escrita pola que os alemáns consultaban que facer cos "dous mil roxos españois de Angoulême". Os poucos que se salvaron non puideron volver a España.
Por outra banda, as autoridades franquistas tamén colaboraron cos seus aliados nazis entregando prisioneiros checos, belgas ou alemáns para acabar sendo fusilados ou encerrados en prisións e campos de concentración do Terceiro Reich,[10] onde morreron a maioría deles.[27] Aquelas entregas foron ordenadas persoalmente por Franco, vulnerando calquera principio legal e mesmo contra o criterio dos seus propios funcionarios. Así, ante o posible traslado á Alemaña hitleriana de oito brigadistas confinados en San Pedro, o xefe do Servizo de Política Nacional e Tratados cuestionou por escrito a extradición, opoñéndose a ela. Desoando os seus argumentos, o ministro Gómez-Jordana escribiu manuscrito sobre o informe deste alto diplomático: «S. E. el Generalísimo ordenó se entreguen».[28]
Outro uso que Franco deu aos brigadistas internacionais confinados no campo de San Pedro foi o de trocalos por prisioneiros en mans das autoridades republicanas. Coñécese un pequeno número destes intercambios de soldados pero, aínda así, algúns soldados da Alemaña nazi e fascistas italianos conseguiron regresar aos seus países de orixe deste xeito.[29]
En xullo de 1939 había un total de 93 096 presos, tanto de campos de concentración como de prisións, que foron encadrados en 137 Batallóns Obreiros. A estes sumáronse a partir de maio de 1940 os Batallóns Disciplinarios de Soldados Obreiros (BDST) formados por mozos que debían completar o servizo militar pero que estaban catalogados como "desafectos", xa que se consideraba perigoso incorporalos ao Exército. Tanto os Batallóns Obreiros como a BDST ―que contaba con 217 batallóns de traballo forzado máis 87 batallóns disciplinarios― foron empregados para realizar obras públicas, para traballar nas minas, para reconstruír edificios e infraestruturas, ou para novas obras. En setembro de 1939 créase tamén o Servizo de Colonias Penitenciarias Militarizadas, que se ocupaba especialmente de obras hidráulicas, como a canle do Baixo Guadalquivir, tamén coñecida como "a canle dos presos"[38]. O traballo forzoso dos batallóns tamén foi utilizado pola Dirección Xeral de Rexións Devastadas e Reparacións, especialmente na reconstrución de localidades moi danadas pola guerra. Nos Batallóns Obreiros e no BDST, onde as condicións de vida e traballo eran tan duras que houbo moitas mortes, [39] só podían valerse da Redención de Penas por Traballo ―sistema de traballos forzados do que se beneficiaban importantes empresas privadas e que permitían ao preso reducir a súa condena até un terzo e percibir unha pequena remuneración, aínda que o 75% do mesmo foi mantido pola empresa como "pensión e aloxamento" - [40][41] os presos que foron condenados, xa que os que nunca o estiveran non tiñan sentenza que rescatar[42]. "A súa foi unha retención ilegal e unha represión extraxudicial arbitraria", segundo o historiador Borja de Riquer[40].
Entre os traballos nos que os prisioneiros foron empregados como traballos forzados[43] atópanse reconstrucións (o caso de Belchite), traballos en minas de sal, extracción de mercurio, construción de estradas e encoros e escavación de canles. De feito, milleiros de prisioneiros foron empregados na construción do cárcere de Carabanchel, o Valle de los Caídos[44] , o Arco da Vitoria e a Academia de Infantería de Toledo. [45] Posteriormente, esta obra foi subcontratada a empresas privadas e propietarios de terras, que utilizaban os prisioneiros para mellorar as súas propias propiedades (Queipo de Llano, o Vicerrei de Andalucía, utilizou presos dos campos próximos para a súa casa de campo de Gambogaz en Sevilla). [46][36] Na relación das obras construídas polos prisioneiros dos campos destacan as seguintes:
Presa e Canal de Montijo (Badaxoz) no río Guadiana, de 1942 a 1945; os presos estaban na Colonia Penitenciaria Militarizada de Montijo (Badaxoz).[48][49]
Liñas de ferrocarril, como as de Zamora-A Coruña (a mesma cuxa paralización levara á proclamación efémera da República Galega,[50] e que Casares Quiroga, ministro en 1931 negociara continuar as obras durante a República), a liña Soria-Castejón, a de Val de Zafán, ou a liña directa Madrid-Burgos.[51]
Para o período 1939-1943, o doutor José María López de Riocerezo, avogado penalista franquista, estima que a utilización do traballo forzoso dos presos nestes campos e batallóns de traballadores [60] supuxo a distintas empresas privadas un beneficio de máis dun cen millóns de pesetas da época. [61]
A suma de campos de concentración e unidades de traballos forzados creados polo bando sublevado durante a guerra e, posteriormente, durante a ditadura, estímase en preto de mil recintos en toda a xeografía española[62].
Información e vixilancia
Para manter o control e recoller información sobre os presos, o ICCP creou o Servizo de Investigación Criminal dos campos e, en xuño de 1938, un Servizo de Confidencialidade e Información co obxectivo de conformar unha rede formada por vinte informadores en cada batallón de traballadores. Os militares utilizaron torturas e ameazas para conseguir confidentes entre os internos, e moitos testemuños mesmo denunciaron que os propios curas axudaron aos represores neste labor, vulnerando o segredo de confesión para denunciar e incriminar aos desafectos. Todo iso sementou a desconfianza nos campos e repercutiu na moral dos detidos, aínda que sempre intentaron contrarrestar o seu medo aos seus captores con accións de resistencia (mesmo protagonizando numerosas fuxidas) e solidariedade entre eles (compartindo a escaseza de alimentos, axudando) no traballo dos máis débiles ou coidando aos enfermos). [10]
Recatolicización forzosa e adoutrinamento
Unha das grandes misións para as que se estableceron os campos de concentración foi a «reeducación» dos presos, polo menos dos considerados «recuperables» para a causa nacionalista. Para iso empregáronse técnicas de sometemento, humillación, propaganda e lavado de cerebro co fin de conseguir a progresiva deshumanización dos presos. Todos os días víronse obrigados a facer fila un mínimo de tres veces, cantar "Cara al sol" e outros himnos franquistas, así como saudar á maneira fascista.
A Igrexa católica xogou un papel fundamental nesta tarefa de adoutrinamento. Nos campos, e baixo a figura esencial do capelán, houbo unha absoluta identificación de métodos e obxectivos entre a Igrexa, os golpistas e a posterior ditadura. Os sacerdotes pronunciaron sermóns ameazadores aos presos, facendo fincapé na súa condición de "roxos" nas distintas clases patrióticas que impartiron. A liberdade relixiosa dos detidos non foi respectada en ningún momento: a asistencia á misa era obrigatoria, sendo a conversión dos presos un dos obxectivos. Un bautismo ou primeira comuñón celebrábase como un gran triunfo que se comunicaba ao propio Caudillo[10]. O Centro de Documentación da Resistencia austríaca recolleu testemuños de membros das brigadas internacionais que foron obrigados a escoitar a misa a forza de azoutes e patadas[27]. Como resumiu o xesuítaJosé Ángel Delgado Iribarren: «Neses campamentos foron sometidos a un réxime de vixilancia e reeducación, coa esperanza de reincorporalos algún día á vida social (...) Despois de sacar o carné de clasificación, foron colocados nos batallóns de traballadores, onde se prolongou na orde política e relixiosa este labor, que poderiamos denominar desinfección. Aos capeláns non se lles pode negar un cargo de responsabilidade nesta tarefa de reconquistar as almas, xa que son os máis capaces de influír nelas»[63].
Estudos pseudocientíficos e propaganda
Os brigadistas internados en San Pedro de Cardeña víronse obrigados a participar en estudos pseudocientíficos elaborados por Antonio Vallejo-Nájera, xefe dos Servizos Psiquiátricos Militares do Exército Franco e coñecido como o Mengele español. Neste traballo foi asistido por dous médicos alemáns, un criminólogo e dous asesores científicos. Durante meses, os presos investigados foron fotografados, sometidos a medicións do cranio e outras partes do corpo, probas de esforzo e cuestionarios persoais e de intelixencia.
Os resultados serviron para dar lexitimidade ás extravagantes teorías de Vallejo-Nájera, coincidindo coas teorías euxenesicas e racistas entón en voga en certos círculos académicos, e cos preceptos do nazismo alemán. Este pseudopsiquiatra xa escribira sobre a "rexeneración da raza española" e a necesidade de "hixiene racial e moral" (mesmo defendeu a existencia dun "xene roxo"), doutrinas que acabarían xustificando o exterminio que tiña sido levado a cabo polo franquismo e a súa tarefa de reeducar e separar aos nenos das súas familias roxas para evitar que desenvolvan a enfermidade marxista. Segundo este ideólogo franquista, a democracia e o sufraxio universal provocaran a "dexeneración" das masas, como demostran os "datos" extraídos desta investigación, que atribuían aos brigadistas todo tipo de carencias e patoloxías e que, á súa vez, estes fora provocada polo "ambiente cultural e social estadounidense" e o "ambiente social sensual e pagán" resultante[64].
Os reclusos de San Pedro tamén tiveron que sufrir outras humillacións. A prensa nacionalista publicou diversas reportaxes sobre “o campo de concentración dos soldados vermellos das Brigadas Internacionais” onde se cualificaba a estes presos de dexenerados e delincuentes. Ademais, o Departamento Nacional de Cinematografía rodou alí un documental de propaganda [65] ao estilo Leni Riefenstahl (quen logo renegaría do nazismo), con abundancia de primeiros planos de presos con aspecto asiático, mestizo, africano, etc., en secuencias de carácter degradante para eles. O filme remataba cun cativo facendo o saúdo fascista coa man tendida. [64]
Notas
↑De Riquer 2010, p. 134"Está documentada la existencia de nada menos que 194. El último campo de concentración clausurado fue el de Miranda de Ebro, en 1947"
↑ 27,027,1Hoffmann, Gerhard; Pascual, Pedro (febreiro de 2002). "Campos de concentración en España" (310).
↑Rodrigo, Javier (2005). Cautivos. Campos de concentración en la España franquista, 1936-1947. Crítica. Fuente: Archivo del Ministerio de Asuntos Exteriores - Archivo de Burgos, L1051, E25
Benz, Wolfgang; Graml, Hermman (1986). Europa después de la Segunda Guerra Mundial 1945-1982.
Casanova, Julián (2015). "La dictadura que salió de la guerra". En Julián Casanova. Cuarenta años con Franco. Barcelona: Crítica. pp. 53–77. ISBN978-84-9892-791-7.
De Riquer, Borja (2010). La dictadura de Franco. Vol. 9 de la Historia de España, dirigida por Josep Fontana y Ramón Villares. Barcelona: Crítica/Marcial Pons. ISBN978-84-9892-063-5.
Egido León, María de los Ángeles (2005). Los Campos de Concentración Franquistas en el Contexto Europeo. Marcial Pons Ediciones de Historia.
Gutiérrez Casalá, J. L. (2003). Colonias penitenciarias militarizadas de Montijo: represión franquista en el partido judicial de Mérida. Mérida: Editora Regional de Extremadura.
Juliá, Santos (2000). "La sociedad". En José Luis García Delgado. Franquismo. El juicio de la historia. Madrid: Temas de Hoy. pp. 57–114. ISBN84-8460-070-X.
Lorenzo Rubio, César (2020). "La máquina represiva: la tortura en el franquismo". En Pedro Oliver Olmo. La tortura en la España contemporánea. Madrid: Los Libros de la Catarata. pp. 131–198. ISBN978-84-1352-077-3.
Molinero, C.; Sala, M.; Sobrequés i Callicó, J. (Barcelona). Una inmensa prisión: los campos de concentración y las prisiones durante la guerra civil y el franquismo. Crítica contrastes. Crítica.
Núñez Díaz-Balart, M. (2004). Los años del terror: la estrategia de dominio y represión del general Franco (1 ed.). Madrid: Esfera de los Libros.
Oviedo Silva, Daniel (2020). "Violencia masiva y tortura en la guerra civil". En Pedro Oliver Olmo. La tortura en la España contemporánea. Madrid: Los Libros de la Catarata. pp. 85–130. ISBN978-84-1352-077-3.
Preston, Paul (2006). The Spanish Civil War. Reaction, revolution & revenge. London: Harper Perennial.
Rodríguez González, Javier; Berzal de la Rosa, Enrique; Pablo Lobo, Carlos de; Sierra Gómez, Carlos de la; Delgado Cruz, Severiano; Vega Sombría, Santiago; Revilla Casado, Javier (2011). Cárceles y Campos de Concentración en Castilla y León. León: Fundación 27 de marzo. ISBN978-84-615-5410-2.
Rodrigo, Javier (2003). Los campos de concentración franquistas: entre la historia y la memoria. Madrid: Siete Mares.
Rodrigo, J. (2005). Cautivos: campos de concentración en la España franquista, 1936-1947. Barcelona: Crítica.
