PROFILBARU.COM

	Fryske talen
	algemien
lokaasje	Noardwest-Jeropa
tal talen	3
tal sprekkers	612.000 (2004)
	taalbesibskip
taalfamylje	● Yndo-Jeropeesk; ● Germaansk; ● Westgermaansk; ● Noardwestgermaansk; ● Frysk
subgroepen	● Eastfrysk; ● Sealterfrysk; ● Noardfrysk; ● Westerlauwersk Frysk

De Fryske talen foarmje in lyts subgroepke fan 'e Noardwestgermaanske talen, dy't wer diel útmeitsje fan 'e Westgermaanske talen. Ta dizze taalkloft hearre it (Westerlauwersk) Frysk, it Noardfrysk en it Eastfrysk, wêrby't fan dy lêste taal inkeld noch it Sealterfrysk oer is, mei't alle oare dialekten útstoarn binne. De Fryske talen waarden yn 2004 as memmetaal sprutsen troch likernôch 612.000 minsken, benammentlik yn 'e Nederlânske provinsje Fryslân, en fierders yn it Dútske Noard-Fryslân en Sealterlân.

Skiednis

De Fryske talen hawwe al in lange skiednis. De Fryske taal sa't dy yn 'e Iere Midsiuwen sprutsen wêze moat, en dy't wol it Proto-Frysk neamd wurdt, is net oerlevere, útsein yn koarte rune-ynskripsjes fan 'e sânde iuw ôf. It Frysk út it tiidrek tusken 1150 en 1550 wurdt it Aldfrysk neamd. De ierste Aldfryske tekst is in fragmintaryske psalmoersetting út 'e tolfde iuw. Yn 'e Aldfryske perioade skaten it Eastfrysk en it Noardfrysk har fan it Westerlauwersk Frysk ôf, wêrnei't se in selsstannige ûntjouwing folgen. It Eastfrysk stoar dêrby tusken 1300 en 1900 út yn frijwol hiel East-Fryslân, mei útsûndering fan it Waadeilân Wangereach (dêr't it lykwols yn 'e midden fan 'e tweintichste iuw útstoar) en it Sealterlân, dat lange tiid isolearre wie om't it omjûn waard troch hast ûntrochkringbere feansompen.

It Westerlauwersk Frysk ûntwikkele him ta it Midfrysk, dat tusken 1550 en 1820 sprutsen waard. Ut dat tiidrek binne net in soad teksten bewarre bleaun, om't it Frysk doedestiden mar kwealk skreaun waard. Wol datearret it wurk fan 'e grutte skriuwer Gysbert Japiks (1603-1666) út dy snuorje. Fan 1820 ôf wurdt it Nijfrysk sprutsen, wêrfan't de ûntjouwing gearfalt mei it nije brûken fan it Frysk as skriuwtaal, lykas troch de bruorren Halbertsma mei harren Rimen en Teltsjes. Troch in proses fan oanhâldende standerdisaasje is yn 'e njoggentjinde en tweintichste iuw in Westerlauwersk Fryske standerttaal ûntwikkele, it saneamde Standertfrysk, dat op 'e skoallen ûnderwiisd wurdt. Ferskate ôfwikende Westerlauwerske rânedialekten, lykas it Hylpersk en it Skiermûntseagersk, hawwe oan dy standerttaal part noch diel hân.

Klassifikaasje

De Fryske talen hearre ta de Noardwestgermaanske taalkloft, dy't ek de nau besibbe Angelsaksyske talen omfettet, mei dêrûnder it Ingelsk. Men wol wol hawwe dat it (Westerlauwersk) Frysk de taal is dy't it naust oan it Ingelsk besibbe is, mar noch ôfsjoen fan it feit dat men dêrby foarbygiet oan oare Angelsaksyske talen lykas it Skotsk, is dat al lang net mear wier. Yn 'e Midsiuwen wiene it Aldfrysk en it Aldingelsk (of Angelsaksysk) inoar yndie net wanlyk, mar troch de oanhâldende ynfloed fan (ferskillende) oanbuorjende talen en oare omstannichheden binne it Ingelsk en it Frysk troch de iuwen hinne sterk útinoar groeid.

De Noardwestgermaanske talen meitsje yn 'e mande mei de Súdwestgermaanske talen (Nederlânsk, Dútsk, ensfh.) diel út fan 'e Westgermaanske taalgroep, dy't mei de Noardgermaanske talen (Noarsk, Deensk, Sweedsk, ensfh.) en de útstoarne Eastgermaanske talen de gruttere Germaanske taalfamylje foarmet. De Germaanske talen meitsje op har beurt wer diel út fan 'e Yndo-Jeropeeske supertaalfamylje, dat ien fan 'e grutste taalfamyljes fan 'e wrâld is. Dêrta hearre bgl. ek talen as it Frânsk, Spaansk, Portegeesk, Italjaansk, Welsk, Iersk, Gryksk, Albaneesk Poalsk, Russysk, Litousk, Armeensk, Perzysk, Koerdysk, Hindy en Urdû.

Tal sprekkers

Neffens gegevens út 2004 sprieken doe yn Nederlân likernôch 500.000 minsken it Westerlauwersk Frysk as memmetaal, wêrfan 347.000 yn 'e provinsje Fryslân, 3.000 yn it Grinslanner Westerkertier en de rest om utens yn oare dielen fan it lân. Dêr kamen noch 80.000 oant 100.000 Fryske lânferhuzers yn oare dielen fan 'e wrâld by, wat it totaal op sa'n 600.000 brocht. Yn in Ingelsktalige publikaasje út 1976 wurdt it tal sprekkers fan it Westerlauwersk Frysk yn Nederlân op 700.000 rûze,^[1] mar dêrby is nei alle gedachten gjin ûnderskie makke tusken memmetaalsprekkers en lju dy't it Frysk letter as twadde of trêde taal oanleard hawwe.

Yn 'e Dútske gemeente Sealterlân, yn East-Fryslân, binne tusken de 1.500 en 2.500 minsken dy’t Sealterfrysk prate.^[2] Yn Noard-Fryslân, yn 'e Dútskte dielsteat Sleeswyk-Holstein, tsjin 'e Deenske grins oan, wurdt troch likernôch noch 10.000 minsken Noardfrysk sprutsen.^[3] Dêrby binne de grutste Noardfrysktalige mienskippen op 'e eilannen Söl, Feer en Oomram te finen.

Taalferliking

Ferlykje de folgjende wurden yn it Westerlauwersk Frysk, it Sealterfrysk, it Noardfrysk fan it fêstelân (yn it Mooring-dialekt) en it Noardfrysk fan 'e eilannen (yn it Fering-dialekt).

taal	foarbyldwurden
Westerlauwersk Frysk:	holle	foarholle	each	noas	mûle	tosk	kin	wang	ear
Sealterfrysk:	Kop	Stierne	Oge	Nose	Mule	Tusk	Keeuwe	Soke	Oor
Noardfrysk: (Mooring)	hood	foorhood	uug	noos	müs	täis	kan	siik	uur
Noardfrysk: (Fering)	hood	braanj	uug	nöös	mös	tus	kan	sjuuk	uar

Ferlykje ek de ûndersteande sin yn 'e Fryske talen, de Angelsaksyske talen en ferskate oare Germaanske talen.

taal	foarbyldsin
Westerlauwersk Frysk:	De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.
Sealterfrysk:	Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Noardfrysk: (Mooring)	Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Ingelsk:	The boy stroked the girl around the chin and kissed her on the cheeks.
Lancashire-Ingelsk:	Th' lad strorkt 'lass on 'jib an busst er on th' cheaks.
Skotsk:	The laddie straikit the lassie aboot the chin an kisst her on the chowk.
Nederlânsk:	De jongen aaide/streek het meisje langs haar kin en kuste/zoende haar op haar wangen.
Grinslânsk:	t Jong fleerde t wicht om kinne tou en smokte heur op wange.
Eastfrysk-Nederdútsk:	De Fent/Jung straktde dat Wicht um't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.
Keulsk:	Dä Jong strech däm Mädche öm et Kenn un bützt em op de Backe.
Dútsk:	Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste es auf die Wangen (/Backen).
Deensk:	Drengen strøg/aede pigen på hagen og kyssede hende på kinden.
Sweedsk:	Pojken strök/smekte flickan på hakan och kysste henne på kinden.

Sjoch ek

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

referinsjes:

↑ Stephens, Meic, Linguistic Minorities in Western Europe, Llandysul, 1976 (Gomer Press), s. 567.
↑ Fort, Marron C., Das Saterfriesische, yn: Haider Munske, Horst, en Århammar, Nils, Handbuch des Friesischen – Handbook of Frisian Studies, Tübingen, 2001 (Niemayer): "Gegenwärtige Schätzungen schwanken zwischen 1.500 und 2.500."
↑ Ethnologue.com

boarnen:

Crystal, David, The Penguin Dictionary of Language (Second Edition), Londen, 1999 (Penguin), ISBN 0 14 05 14 163.
――, Grote Winkler-Prins Encyclopedie, Amsterdam/Antwerpen, 1979-1994.
Hofstra, T., Oudnoors I, Grins, 1996.
Nieuwenhuijsen, P.M., Het Verschijnsel Taal, Bussum, 1995 (Coutinho), ISBN 9 06 28 39 894.

Foar oare boarnen en fierdere literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side.

[1] Stephens, Meic, Linguistic Minorities in Western Europe, Llandysul, 1976 (Gomer Press), s. 567.

[2] Fort, Marron C., Das Saterfriesische, yn: Haider Munske, Horst, en Århammar, Nils, Handbuch des Friesischen – Handbook of Frisian Studies, Tübingen, 2001 (Niemayer): "Gegenwärtige Schätzungen schwanken zwischen 1.500 und 2.500."

[3] Ethnologue.com

[1]

[2]

[3]