اردلان در لغت به معنای «موبد» و «پرهیزگار» و (اردلانی) به معنای «جایگاه موبدان» می‌باشد. اردلان نام جغرافیایی خاصی بوده که به مرکز کردستان گفته می‌شده‌است و نیز نام خاندان بزرگی است که بر قلمرو حکومت اردلان، امارات و سیطره داشته‌اند. آخرین پایتخت آن‌ها سنه یا سنندج بود. حکام اردلان حدود هفتصدسال درغرب ایران و مناطق کردنشین حکومت می‌کردند.
در تاریخ از سلسله امیران محلی کردستان که حکومت اردلان در کُردستان ایران،[۶] کُردستان عراق امروزی و بخشی از کُردستان ترکیه امروزی، و مرکزیت منطقه‌ای که جزیره ابن عمر گفته می‌شده و دارالملک یا کرسی آن موصل بوده، را از قرن هفتم هجری قمری به عهده داشته‌اند، با عنوان حکام اردلان یاد شده‌است.[۷]
خاندان اردلان، از جمله خاندان‌های کرد می‌باشند که مدت‌های مدیدی ازنیمهٔ قرن هفتم تا اواخر قرن سیزدهم هجری(۱۱۶۹–۱۸۶۷ میلادی)، قبل از روی کار آمدن صفویان تا اواخر دوره قاجار بر قسمت‌هایی از مناطق کردنشین ایران (کردستان) حکومت می‌کردند [نیازمند منبع]. این خاندان ابتدا بر مذهب اهل سنت بودند، اما بعدها برای حفظ قدرت و شرایط سیاسی به مذهب تشیع روی آورده و شیعه شده‌اند اما اعتبار و اعتماد خود را در بین سایر خاندان‌های بانفوذ و مردم سنندج از دست ندادند ولی بعد از مدتی در بین خاندان خود دچار اختلاف شدند و زمینه‌ساز فروپاشی حکومت محلی خود گردیدند و در نهایت با انتصاب شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین شاه به حکومت محلی کردستان در سال ۱۲۴۸ هجری قمری به حاکمیت خاندان اردلان خاتمه داده شد.[۹][۱۰][۱۱][۱۲][۱۳]
تاریخ امیرنشین اردلان
قباد اردلان بنیان‌گذار حکومت اردلان بود که تا عصر صفوی جانشینان او بدون هیچ مشکلی بر مناطق کردنشین حکومت می‌کردند از زمان شاه عباس اول صفوی حکومت اردلان با مداخله حکومت مرکزی ایران مواجه شد. از سال ۱۰۰۶ هجری قمری که شاهوردی خان آخرین اتابکان لر کوچک به دستور شاه عباس اولصفوی در سیمره به قتل رسید و به حکومت اتابکان لر کوچک در پیشکوه و پشتکوه خاتمه داده شد، ایران عصر صفوی به چهار ایالت والی‌نشین چون عربستان، لرستان، کردستان و گرجستان و ۳۶ بیگلربیگی‌نشین تقسیم گردید و حکومت کردستان همچنان در اختیار خاندان اردلان با عنوان والی قرار گرفت.
با حمله تیمور خان اردلان به کرمانشاه، دینور نیز به متصرفات بنی اردلان که جزو قلمرو کلهر بود اضافه شد.
در سال ۹۳۳ ه.ق نیز به متصرفات و قلمرو عمر بیگ کلهر حمله کرد. عمر بیگ به شاهوردی خان والی لرستان پناهنده شد. شاهوردی خان با سپاهیان خویش به مصاف با تیمور خان رفت.[۱۴]
بعد از نادرشاه، تنش‌هایی در پشتیبانی از زندیه و قاجاریه در مصاف والی کرمانشاهان با والی اردلان به سال ۱۰۹۹ هجری قمری وجود داشته‌است. اما تداوم همکاری و دوستی محفوظ مانده‌است. در عهد فتحعلی شاه قاجار پیوندهای سببی بسیاری با بزرگان اردلان نسل اندر نسل صورت گرفت، و تا زمان محمد شاه قاجار، احکام حاکمیتی حکام کردستان شمالی چون شهر زور، سلیمانیه، بابان و… بنا به روادید والیان اردلان، سپس انعکاس موضوع به حکومت کرمانشاهان و سرحدداری عراقین، و با پیشنهاد والیان کرمانشاهان (از زمان شاهزاده محمدعلی میرزا دولتشاه) به دربار، تنفیذ و صدور احکام حکومتی از جانب شاه صورت می‌گرفته‌است.
با انتصاب شاهزاده فرهاد میرزا معتمدالدوله عموی ناصرالدین شاه به حکومت کردستان از سال ۱۲۸۴ هجری قمری به حکومت اردلان خاتمه داده شد،[۶] اما آثار به جای مانده از عصر والیان اردلان در شهر سنندج و… از جمله مساجد و مدارس علمیه و دیگر
آثار خیریه، نام آنان را در تاریخ کردستان محفوظ داشته‌است
تاریخ اردلان یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ کُردستان است که به وسیله مستوره اردلان سنندجی نگاشته شده است. این کتاب به روایت وقایع تاریخی اردلان می‌پردازد. سلسله‌ای که به مدت ۷۰۰ سال بر بخش بزرگی از کُردستان حکمرانی کردند و شرح تاریخ آنان در دیگر متون تاریخی مورد توجه مستوره اردلان بوده است.[۱۵]
↑نیکیتین، واسیلی. کرد و کردستان، ج۱، ترجمه محمد قاضی. تهران. صص. ص۳۵۲–۳۵۳. شابک۱۳۶۶ ش مقدار |شابک= را بررسی کنید: invalid character (کمک).
↑محمدحسین فرجیهای قزوینی؛ ولی‌الله برزگرکلیشمی؛ احمد صیدزاده (۳۱ شهریور ۱۳۹۳). «رویکردهای فرهنگی و آموزشی در قلمرو امارت بابان». پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۳ اوت ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۳ اوت ۲۰۱۸.
↑کُردی، خانه کتاب (۱۴۰۰-۰۴-۲۶T20:20:23+00:00). «کتاب «تاریخ اردلان» منتشر شد». خانە کتاب كُردی. دریافت‌شده در 2022-12-09. تاریخ وارد شده در |تاریخ= را بررسی کنید (کمک)
