حسینعلی میرزا (۱۲ ذی‌الحجهٔ ۱۲۰۳ – ۲۶ ربیع‌الأول ۱۲۵۱ ه.ق)[۱] ملقب به حسینعلی میرزا فرمانفرما، از شاهزادگان قاجار و فرزند فتحعلی‌شاه و بدرجهان خانم بود که در فاصلهٔ سال‌های ۱۲۱۴ تا ۱۲۵۰ ه.ق حکومت ایالت فارس را برعهده داشت و از مدعیان تاج و تخت پس از فوت پدرش به‌شمار می‌رفت.[۲][۳]
ولی‌عهد فتحعلی‌شاه قاجار در ابتدا عباس میرزا بود. او در دوران ولایت‌عهدی در یکی از عهدنامه‌هایی که با روسیه به امضا رساند، مسئله موروثی شدن سلطنت در میان فرزندانش را به‌عنوان یکی از بندهای عهدنامه گنجاند. از آنجا که او یک سال پیش از مرگ فتحعلی‌شاه (مهرماه ۱۲۱۳ خورشیدی) درگذشته بود، فتحعلی‌شاه برای اجرای مفاد عهدنامه، برخلاف مرسوم، محمد میرزا فرزند عباس میرزا یعنی نوه خودش را به ولایت‌عهدی منصوب کرد و وی را به والی‌گری آذربایجان فرستاد. با مرگ فتحعلی‌شاه، بزرگ‌ترین پسر باقی‌مانده‌اش، حسینعلی میرزا فرمانفرما که والی فارس بود و به لحاظ مرمت حرم احمد بن موسی شاه‌چراغ محبوبیتی نیز کسب کرده بود داعیه پادشاهی نمود. محمدشاه برادر کوچک‌ترش فیروز میرزا را به مقابله با قوای عمویش فرستاد که در این نبرد قوای حسینعلی میرزا فرمانفرما شکست خورد.
احتمالاً قاجارها مغول، ترکمان و سلجوقی نبوده‌اند بلکه از ترکان غربی و خویشاوند نزدیک خزرها و قبچاق‌ها و بلغارها و پچنگ‌ها بوده‌اند و در حدود سدهٔ هشتم میلادی با سایر طوایف ترک قفقاز جنوبی از آن سرزمین هجرت کرده‌اند. اینان نخست در حدود سدهٔ هشتم با سایر طوایف ترک قفقاز جنوبی از آن سرزمین هجرت کرده‌اند و سپس ۲۰۰ سال بعد از حمله مغول به ایران مجدداً به ایران برگشته‌اند. صفویه آنها را از آذربایجان به مازندران و گرگان و مرکز ایران برده‌اند و با افشارها و بیات‌ها و بایندرها بسیار نزدیک بوده و حتی شریک سرنوشت و شاید همسفر ایشان بوده‌اند.[۴] ایل قاجار یکی از هفت ایل اصلی ترکمان قزلباش بود که در زمان صفویه از آناتولی و شام به ایران مهاجرت کرده و شاه اسماعیل به یاری توان نظامی آنها، سلسلهٔ صفویه را بنیان نهاد.[۵] شاه عباس یکم این ایل را به سه قسمت تقسیم کرد. گروهی را به نواحی مرو و شمال خراسان فرستاد، تا در برابر حمله ازبکان و ترکمانان سدی باشد. گروه دیگر را در حدود قره باغ و شمال رود ارس، در مقابل طوایف لزگی گذاشت، و دسته سوم را در گرگان (استرآباد) مسکن داد.[۶] ایل قاجار در استرآباد به دو شاخه تقسیم شدند: شاخهً بالای رود گرگان به یوخاری‌باش (بالادستی) و شاخه پایین رود گرگان به آشاغی باش (پایین دستی) معروف شدند و حکومت قاجاریه از شاخۀ آشاغی باش تشکیل یافت.[۷]
حسینعلیمیرزا فرمانفرما، پسر پنجم فتحعلی‌شاه، در ۱۲ ذی‌الحجهٔ ۱۲۰۳ ه.ق/۳ سپتامبر ۱۷۸۹ م، مصادف با عید قربان در قصبۀ نوا، از توابع لاریجان در استان مازندران پای به گیتی نهاد.[۸][۹][۱۰] مادرش بدر جهان خانم عرب عامری بسطانی دختر محمدجعفر خان عرب عامری بسطامی بود که به فرمان آقامحمدخان قاجار به ازدواج فتحعلی‌شاه درآمده و نخستین همسر عقدی او بود.[۱۱] مادر بدر جهان خانم دختر امیر اسماعیل خان خزیمه، امیر قائنات و جد بزرگ خاندان خزیمه علم است. بر این اساس، حسینعلیمیرزا فرمانفرما از طریق مادربزرگ مادری خود، با خاندان خزیمه علم خویشاوندی می‌یافت.
میرزا فضل‌الله خاوری شیرازی، مورخ و شاعر دورۀ قاجار و مؤلف کتاب تاریخ ذوالقرنین، که از معاصران حسینعلیمیرزا فرمانفرما است، دربارۀ تولد او و ویژگی‌های جسمی حسینعلیمیرزا فرمانفرما در زمان خردسالی چنین می‌نگارد:
«معزی الیه نیز درسنه یکهزار و دویست و سه در قصبه نوا از بطن صبیّه مرضیُه محمدجعفر خان عامری حاکم بسطام که بر افق سپهر اخضر برآید، به عالم شهود جلوه گر شد. چهری داشت که مهر منیر از تابش در تاب و ماه عالمگیر از التهابش در اضطراب بود. دایه روزگار از شیر لطافتش پرورش داده، مادر عهد در مهد طراوتش به استراحت نهاد. بیشابیه اغراق، مردم دیده در اول نظر بر جمال فرشته مثالش چون نجوم ثابته بر چرخ حیران شدی و از کثرت حیرانی چون گل میخ بر باب حربا در آفتاب و جوان در خواب بر جای خود خشک آمدی.»[۱۲]
حسینعلیمیرزا فرمانفرما را شاهزاده‌ای علاقه‌مند به شعر و ادبیات دانسته‌اند و به تقلید از شیوۀ آقامحمدخان قاجار و فتحعلی‌شاه در توجه به اهل ادب، او نیز در شیراز اُدبای بسیاری را گردآورده بود و اسامی برخی از ایشان براساس مندرجات کتب و جُنگ‌ها عبارت است از ذوقی بسطامی، سالک یزدی، سلطان نوایی، شاهد فارسی، منعم شیرازی؛[۱۴] و انجمن‌های بسیاری نیز در زمان حکومتش بر فارس در شهر شیراز دایر شده‌اند همچون انجمن عالی به دست میرزا محمّدحسین کردستانی متخلص به عالی، انجمن بسمل به دست حاجی علی‌اکبر نوّاب شیرازی متخلص به بسمل شیرازی و انجمن سخنوران وصال به دست محمدشفیع شیرازی متخلص و مشهور به وصال شیرازی.[۱۵][۱۶]
منابع تاریخی دورۀ قاجار همچون اکسیر التواریخ،[۱۷] تذکرۀ انجمن خاقان،[۱۸] و جُنگ اشعار متأخرین، اشعار حسینعلیمیرزا فرمانفرما را منحصر به یک مفرد دانسته‌اند و تنها در تذکرۀ دلگشا ابیات متعددی از او نقل شده است؛[۱۹] اما علیرضا خزایی که گردآوردندۀ ابیات حسینعلیمیرزا فرمانفرما در یک مقاله است، شمار اشعار و ابیات شناخته شدۀ حسینعلیمیرزا فرمانفرما را شامل ۹ مفرد، یک رباعی و یک دوبیتی می‌داند که مشهورترین موارد از میان آنها عبارت‌اند از:[۲۰]
همچنین تنها رباعی سروده شده توسط حسینعلیمیرزا فرمانفرما در مدح علی ابن ابی‌طالب، امام نخست شیعیان است که از دیگر اشعار مشهور او به حساب آمده و در برخی منابع نقل شده است:[۲۱]
اسامی فرزندان حسینعلی میرزا فرمانفرما به قرار ذیل می‌باشد:[۲۲]
میرزا حبیب‌الله متخلص به قاآنی و مشهور به قاآنی شیرازی از شاعران و قصیده‌سرایان بزرگ دربار قاجار و شاعرانی است که حسینعلی میرزا فرمانفرما را مدح کرده است. او در قصیده‌ای مفصل دربارۀ حسینعلی میرزا فرمانفرما و برادر تنی‍اش حسنعلی میرزا شجاع السلطنه چنین آورده است:[۳۰]