میرزا شفیع واضح تبریزی یا میرزا شفیع گنجویروشنفکر، شاعر، ادیب، نسخه‌نویس ایرانی و نامدارترین سرایندهٔ آذربایجانی زبان در اروپا است. میرزا شفیع انسانی آزاده، ترقی‌خواه، و از پیشگامان روشنفکری در ایران است و از شاعران دوزبانه[۱] که هم به فارسی و هم به ترکی آذربایجانی می‌سرود. او در ایران زاده شد و سپس زیست‌گاهش از ایران جدا شد، سرزمینی که امروز بخشی از جمهوری آذربایجان است.
از شاگردان نامدار واضح تبریزی می‌توان میرزا فتحعلی آخوندزاده و بودنشتدت را نام‌برد. او را دانای گنجه نامیده‌اند. شعر می‌سرود و واضح تخلص می‌کرد. سروده‌هایش با ترجمهٔ بودنشتدت به اروپا و جهان معرفی و نامدار شد، اما بین ایرانیان گمنام ماند.
هاینریش بروگشن[۲] می‌نویسد: «اشعار او به ترجمهٔ بودنشتدت ولوله‌ای در غرب به پا کرده و سبک تازه‌ای از هنر شعر به وجود آورده … هیچ ایرانی نیست که واضح را بشناسد مگر داروفروشی آلمانی زبان که گاهی بودنشتدت را با او در داروخانه‌اش دیده‌است.»[۳]
واضح تبریزی را نباید با واضع تبریزی یکی دانست که این یک میرعلی تبریزی است و «واضع» خط نستعلیق، و آن یک میرزا شفیع تبریزی که «واضح» تخلص او بود. برای نمونه:[۴]
بیا واضح از این عشق مجازی
حقیقت یاب بینی سرفرازی
زندگی‌نامه
به سال ۱۷۹۴ م/۱۱۷۲ ش در گنجه به دنیا آمد. پدرش کربلایی صادق معمار دربار جوادخان یا جواد قاجار - آخرین فرمانروای ایران در گنجه- و پدربزرگش محمد شفیع از سرشناسان گنجه بود. زندگی‌نامه نویسان شوروی پیشین او را زادهٔ گنجه دانسته‌اند، اما برخی منبع‌ها نیز آورده‌اند که او از تبریز یا شیراز به گنجه رفته‌است.[۵] حاجی عبدالله آموزگار او بود و انگیزهٔ آموختن را در او پروراند. در دوران مدرسه پدرش را از دست داد و حاجی‌عبدالله سرپرستی‌اش را پذیرفت و یکصد سکه اشرفی طلا نیز برای میرزا به ارث گذاشت.[۶] ملا عبدالله میرزایی آزاداندیش بود که آدولف برژه *[۷] خاورشناس هم‌روزگارش می‌نویسد: «از لحاظ هوش و فکر مرد برگزیده‌ای بود و خوی و منش عالی داشت.»[۸] او در مدرسهٔ متوسطهٔ گنجه زبان پارسی، زبان عربی، و علوم شرعی را آموزش می‌داد و میرزا نیز به نیکی می‌آموخت. آدولف برژه می‌نویسد: «طلبه‌های گنجه وقتی به انقلاب فکر میرزاشفیع پی‌می‌برند، از تدریس و تعلیم او امتناع می‌ورزند»،[۹] زیرا ملاها او را ملحد و کفرگو و سست‌دین دانسته و آزارش می‌دادند و او نیز علیه آنان چکامه‌های طنز می‌سرود.[۸] یکی از این بدگویان ملایی است از بغداد که خود را دانای بغداد می‌نامیده‌است و همیشه به‌دنبال سرزنش و نکوهش دانای گنجه بوده‌است.[۱۰]
از این رو میرزا نتوانست آموزش خور را به پایان برساند و زبان عربی را نیز بایسته نیاموخت. پس از این خود شروع به خواندن و یادگیری کرد و خواندن آثار سرایندگان و اندیشمندان شرقی را آغاز کرد و نوشته‌های فردوسی و سعدی و خیام و حافظ را به پارسی خواند. حاجی عبدالله برای کمک‌خرج او را مباشر املاک بسته خانم –دختر جواد خان- می‌کند و «میرزا» ی ایشان می‌شود و زین‌پس میرزاشفیع آوازه می‌یابد. همچنین میرزا از دوست و استادی به‌نام عُمَر نام می‌برد که او را عمر افندیِ دانا می‌گوید.[۱۱]
نخستین دلدادگی میرزا
بوندشتدت در بخش چهارم کتاب خویش دلدادگی میرزا از زبان خودش بازگو می‌کند.[۱۲] او دلباختهٔ زلیخا دختر ابراهیم خان، خان گنجه می‌شود و شش ماه روز و شب بدون آنکه بداند به دیدارش از دور می‌رفته و آوازهایی در وصف عشق او می‌خوانده‌است. اما از اینکه دارا نبوده و خان او را نمی‌پذیرفته، ترس داشته‌است. همچنین بنا بر این بوده که او را به احمد خان، خانِ آواریا[۱۳] بدهند. نه مقدورم که رویش را ببینم * نه از باغ وصالش گل بچینم نه کس محرم درین اسرار بوده‌است * نه کس در غمخوری غمخوار بوده‌است روزی فاطمه، ندیمهٔ زلیخا، به پیش میرزا می‌رود و از دلباختگی بانویش به میرزا می‌گوید و قراری می‌گذارند که میرزا فردای آن روز از راه دور آوازی بخواند و اگر بانو زلیخا او را پذیرفت، برایش گل بیندازد و اگر نه، خار به پایش افکند. چنین می‌شود و میرزا عاشقانه‌ترین سرودهٔ خود را می‌خواند و غنچه‌ای از گل رز پاداش می‌گیرد. خان گنجه از نبرد با روس‌ها بازمی‌گردد، آمد خان با کابین/جهاز زلیخا به همراه او، پس به پاس پیروزی جشن می‌گیرند و به پیشنهاد زلیخا مسابقه آوازخوانی راه می‌اندازند. میرزا آن مبارزه را می‌برد و نه از خوشی جایزهٔ سیمین برنده را می‌گیرد و نه از سرمستی بادافره بازندگان می‌دهد: برنده می‌توانسته سازهای بازندگان را بشکند و خُرد نماید.
شبانه به همدستی فاطمه و دوست ارمنی خود –آکیم- آماده شده و میرزا، زلیخا، فاطمهی عاشقِ آکیم، و خودِ آکیم از گنجه می‌گریزند و تا به شروان بروند و سرانجام پس از سه روز سربازان خان دختران را پیدا کرده و به کاخ بازمی‌گردانند و تنها دلشکستگی برای میرزا می‌ماند و سروده‌های سوزناک و شورانگیز، به‌گونه‌ای که بیشتر سروده‌های او یا برای زلیخا بوده و نام او را پیاپی می‌آورد.
جدایی گنجه از ایران
در سال ۱۸۲۶م/۱۲۰۴خ جنگ ایران و روس آغاز شد، جنگی که پایانش واگذاری سرزمین‌های ایرانی به روسیه و عهدنامه ترکمانچای شد (شعبان ۱۲۰۶خ/ فوریه ۱۸۲۸م). در این بین بسته خانم همراه برادرش (اوغورلو خان) به ایران بازمی‌گردد و میرزا بیکار و تنگدست می‌شود و برای گریز از فشارهای مالی خطاطی و از کتاب‌ها نسخه‌برداری و آموزگاری می‌کند و موفقیت‌هایی به‌دست می‌آورد، تا جایی‌که اجازه می‌یابد در یکی از حجره‌های مسجد/مدرسه شاه عباسگنجه بنشیند و به کودکان نگارش نستعلیق بیاموزد که در این زمان آخوندزاده نیز شاگرد او شده و افزون بر خط حکمت و عرفان نیز آموخت[۸] و سرانجام میرزا شاعر و خطاط و آموزگاری توانا و نام‌ور شد.
در ۱۸۴۰ م / ۱۲۱۸ خ به تفلیس می‌کوچد که آن روزها کانون اندیشه و ادب مترقی بود و جانشین آخوندزاده در مدرسهٔ روسی تفلیس می‌شود[۱۴] و با پشتیبانی او آموزگار زبان و ادبیات زبان‌های فارسی و آذربایجانی در مدرسهٔ قضا (ناحیه)[۱۵] می‌شود و دوران شکوفایی میرزا فرارسیده، روزگارش نیک و خوش و سرگرم آموزش و آموختن، چنان‌که به هنگام رفتن سرودهٔ «وداع با تفلیس» را در شکایت از روزگار می‌سراید. او شش سال آنجا می‌ماند و با سرایندگان و دانش‌وران آذربایجانی و روس و گرجی و ارمنی و اروپای غربی آشنا و گاه همنشین می‌شود، کسانی چون عباسقلی باکیخانوف، *[۱۶]آخوندزاده، خاچاطور آبوویان –بنیانگذار رئالیسم نوین ارمنستان- *[۱۷] می‌شود و سرودهای از «و. ولتمان» با نام «چرا بامداد روشن را مه گرفت» را به فارسی برمی‌گرداند.[۱۸]
در ۱۸۴۶ به گنجه بازمی‌گردد و آموزگاری و شاعری می‌کند که از دوستانش در این دوران می‌توان شیخ ابراهیم ناصح و میرزا مهدی ناجی را نام برد.[۱۹]
در سال ۱۸۵۰ به تفلیس بازگشته و در مدرسهٔ عالی نجبا به زبان آذربایجانی آموزش می‌دهد و سرانجام در شانزدهم نوامبر ۱۸۵۲ م/ بیست و ششم آبان ماه ۱۲۳۰ش در تفلیس درگذشته و به خاک سپرده می‌شود.[۱۹][۲۰]
منطقه قفقاز در دورهٔ پس از جدایی از ایران در منابع جمهوری آذربایجان، ارمنستان و گرجستان مورد توجه قرار گرفته‌است. در میان شخصیتهای این دوره میرزا محمد علی کاظم‌بیک، عباسقلی آقاقدسی معروف به باکیخانوف، آخوندزاده، میرزا جعفر توپچی باشی،[۲۱] اسماعیل کوتکاشینلی،[۲۲] قاسم ذاکر، حاج زین‌العابدین شیروانی، میرزا آدگوزل‌بیک، میرزا جمال و کریم آقا فاتح از شمار افراد برجسته‌ای بودند که با نگارش کتاب‌ها، ترجمه و آموزش در مرکزهای علمی آن زمان، از جمله در تفلیس، در توسعه شرق‌شناسی و ایرانشناسی تأثیرگذار بوده‌اند.[۲۳]
میرزا و بودنشتدت
میرزا شفیع و فردریش مارتین فون بودنشدت
فریدریش مارتین فون بودنشدت در ۱۸۴۱ م برای آموزش زبان‌های بیگانه به فرزندان شاهزاده گالیتزین[۲۴] به روسیه رفته و پس از سه سال به دعوت ژنرال نیدتگرات -فرماندار قفقاز- برای فراگیری زبان‌های شرقی به تفلیس می‌رود.
او با میرزا شفیع آشنا شده و از او زبان فارسی می‌آموزد و میرزا را با آثار کلاسیک غرب آشنا می‌سازد. او می‌نویسد: «هر بار پس از پایان درس او را با آثار گوته، هاینه، شیلر، تامس مور، و بایرون آشنا می‌کردم. از بایرون بیشتر خوشش می‌آمد. هر مطلبی می‌خواندم احتیاج به تفسیر نداشت، میرزا همه را بدون شرح می‌فهمید.»[۲۵]
در سال ۱۸۴۴ میرزاشفیع دست‌نوشته‌های خویش را به بودنشتدت می‌دهد که بودنشتدت آن را هدیهٔ دوستیِ میرزا در برابر سوغاتی‌ای می‌داند که برایش از ایروان برده بود. او می‌افزاید که میرزا با خط خودش و برای او در آغازِ دست‌نویس‌ها نگاشته و آن نوشته‌ها را «مفتاح العقول» نام نهاده بود که دربرگیرندهٔ سخنان حکیمانه و فیلسوفانهٔ آموزگارش بود: «به سبب رجا و التماس مکرر شاگرد و دوستم نشتدت افندی، من میرزا شفیع این مجموعه را که عبارت از قصاید، غزلیات، مربع، مقطعات و مثنویات خودم است، به او هدیه می‌کنم.»[۲۶]
او آثار میرزا شفیع را در سال ۱۸۴۶ با خود به آلمان برده و گزیده‌ای از آن‌ها را به آلمانی برگردانده و در برلن چاپ می‌کند و در بارهٔ این ترجمه می‌نویسد: «... آنجا که می‌توان اندیشهٔ شاعر را عینن ترجمه کرد، من گفته‌های او را به زیور زبان آلمانی آراستم. بیشتر این ترانه‌ها در حضور من و جلوی چشم من آفریده شده‌اند. از این رو، شان نزول آنهایی را که در خاطرم مانده را آوردم.»[۲۶] او سال‌ها بعد کتاب «هزار و یک روز در مشرق زمین»[۲۷] را چاپ می‌کند و بخشی از این ترجمه‌ها را در آن آورده و از چگونگی زندگی و نوآوری‌های میرز سخن می‌راند و او را به عنوان سراینده چنین چکامه‌هایی می‌ستاید و می‌نویسد: «... وعده‌های تو به ثمر رسید، سرودهای تو در قلب زنان و دختران ما بهترین مأوا پیدا کرد، اکنون نام تو در باختر با احترام و افتخار یاد می‌شود.»[۲۸]
سپس او کتاب کم‌حجم و پرآوازهٔ «ترانه‌های میرزا شفیع» را به زبان آلمانی چاپ می‌کند که به‌زودی برای خیام‌وار بودن آن و اشتیاق اروپاییان به فرهنگ مشرق‌زمین در آن روزگار به زبان‌های انگلیسی، فرانسه، ایتالیایی، روسی، نروژی، هلندی، دانمارکی، لهستانی، چک، و حتی به زبان یهودی باستان ترجمه شده و فراگیر می‌شود. از جمله میخاییل لاریبونوویچ میخاییلف نیز در مجموعه شعری که در سال ۱۸۶۲ به زبان روسی در برلن چاپ می‌کند سرودهای از میرزاشفیع رو می‌آورد. سرودهای نیز در مجموعهٔ «روسکایا استارینا»[۲۹] به سال ۱۸۸۷ در سن‌پترزبورگ چاپ می‌کند و سرودهٔ دیگری از میرزا شفیع را در خود می‌گنجاند. پس از میخاییلف دیگران شاعران روس مانند و. مارکف،[۳۰] ر. رامشف، ن. ایفرت و دیگران نیز سروده‌های میرزا شفیع را در مجموعه‌های گوناگون ترجمه و چاپ کردند تا سرانجام ایفرت در سال ۱۸۸۰ ترجمهٔ دیوان میرزا شفیع را به روسی در مسکو چاپ کرد.[۳۱]
بودنشتدت پس از فراگیری و نام‌آوری سروده‌های میرزا شفیع در سال ۱۸۷۳ ادعا کرد سرایندهٔ شعرها خود اوست و کسی به نام میرزا شفیع وجود خارجی ندارد![۳۲] این ادعا با تأیید برژه همراه می‌شود که به گفته‌های ملا احمد سلیانی –شیخ‌الاسلام قفقاز- استناد کرده و میرزا شفیع را شاعر ندانسته بود! این ادعای سلیانی ادامهٔ درگیری‌های شیخ‌ها و روحانیون با میرزا شفیع بود و اگر می‌توانستند وجود او را نیز نفی می‌کردند.
ادعاهای بودنشتدت باعث شد تا سال‌ها "ترانه‌های میرزا شفیع فراموش شود و ترانه‌ها را "ترانه‌های بودنشتدت" بنامند.[۳۳]
بودنشتدت در ترجمهٔ شعرها امین نبوده و به سلیقهٔ خود افزون و کاستی‌هایی داشته‌است و بنابراین همهٔ سروده‌های «ترانه‌های میرزا شفیع» از آن میرزا شفیع واضح نیست. سروده‌هایی که به گفته حسین محمدزاده صدیق با رنگ و بوی آذربایجانی بیگانه است و حال و هوای آلمانی و اندیشه‌های کانت و کانت‌گرایان را به یاد می‌آورد.[۳۲]
اگر سلمان ممتاز در ۱۹۲۶ م سروده‌های میرزا شفیع را گردآوری و چاپ نکرده بود، چه بسا نام میرزا به فراموشی می‌گرایید و دست‌کم دیگر او را سراینده و شاعر نمی‌دانستند.
میرزا و آخوندزاده
واضح تبریزی آزاداندیشی را از استاد خویش حاجی عبدالله آموخت و آن را به شاگردش آخوندزاده آموزاند. آخوندزاده می‌نویسد روزی در پاسخ میرزا که هدفم از تحصیل را می‌پرسید پاسخ دادم می‌خواهم روحانی شوم و پاسخی داد که اندیشه‌ام را دگرگون کرد: «می‌خواهی تو ریاکار و شارلاتان بشوی … عمر خود را در صف این گروه مکروه ضایع مکن، شغل دیگر پیش‌گیر.»[۳۴] او را آگاه می‌سازد و پرده غفلت از نظرش می‌اندازد و «بعد از این قضیه از روحانیت نفرت کردم و نیت خود را تغییر دادم.»[۳۴]
میرزا در سرودهای او را عاقل و بالغ و دارای ذهنی جستجوگر می‌داند که روحش را آزاد گردانید: «او بالغ بود به کودکی … می‌شد از او کار سترگی را امید داشت»[۳۵]
دیوان عقل
شفیع گنجوی به سال ۱۸۴۴ در تفلیس دیوان عقل یا دیوان حکمت را با گرایش و شعار عقل بنیان نهاد که دوستان و شاگردانش شرکت‌کنندگان آن بودند.[۲۵] در این نشست‌ها آخوندزاده، بودنشتدت و چند شاعر و متفکر مسلمان و ارمنی و روس و گرجی آشنا به زبان و ادبیات شرق، زبان‌شناس و باستانشناسی آلمانی که بوندشتدت او را «ر» می‌نامد،[۳۶] حتی توریست‌ها[۳۷] نیز شرکت می‌کرده‌اند و دربارهٔ شاعران بزرگ ایران گفتگو می‌کردند[۳۸] و میرزا شفیع هم سروده‌هایش در انتقاد و طعنه‌زدن به اهل دین و دولت را آنجا می‌خواند.[۳۹]
از آنجا که آموزگار میرزا فتحعلی آخوندزاده بوده می‌توان او را از بنیانگذاران و پیشگامان جنبش ترقی‌خواهی در ایران نامید. گاهی نیز او را روحانی ستیز و رئیس انجمن فراماسونری نامیده‌اند[۴۰] اما فریدون آدمیت این ادعا را بررسی کرده و منبع معتبری بر این ادعا نیافته و کار او را بیشتر آگاه کردن و باسواد کردن مردم دانسته‌است.[۴۱]
مرده ریگ
تولستوی میرزا شفیع را ستوده و در نامه‌ای به آ. فت[۴۲] –شاعر هم‌روزگار خویش- گفته که «این شعرها سرشار از زیبایی است.»[۴۳]
او به سال ۱۸۴۰ در مدرسه روسی تفلیس آموزگار بود و نخستین کتاب درسی به زبان مادری منطقهٔ آذری‌زبان قفقاز و قره‌باغ را تهیه کرد. از آنجا که آموزش زبان فارسی و آذری آزاد بود و کتابی هم برای آموزش در دسترس نبود، همراه با ای. گریگوریف –آموزگار زبان‌های شرقی آن مدرسه- نگارش "منتخبات درسی" به زبان آذری را آغاز کرد، که نخستینِ آن "فرهنگ آذری به روسی" در ۱۸۵۱ چاپ شد و به سبب دشواری‌هایی پخش نشد و دومین بخش کتاب که خود شامل دو بخش برای دبستان و دبیرستان بود پس از مرگش در ۱۸۵۵ در تبریز چاپ شد.
منتخبات به جز واژه‌نامه سه بخش اصلی داشت که متن‌ها و منظومه‌ها و سروده‌هایی از زبان‌های فارسی و عربی ترجمه شده و عبارت بودند از:
- اندرزنامه‌های اخلاقی و گزیدهٔ مفصلی از روضةالصفا نوشتهٔ میرخواند
- نمونه‌هایی از کتاب‌هایی مانند "قراباغ‌نامه"*[۴۴] و «دربندنامه»
- نمونه‌هایی از قصیده‌های محمد فضولی و مثنوی «لیلی و مجنون»
بودنشتدت پس از «هزار و یک روز در مشرق زمین» دو کتاب به نام او چاپ کرد. نخستین به نام «ترانه‌های میرزا شفیع» در سال ۱۸۵۱ و دیگری به‌نام «باقی میراث میرزا شفیع» در سال ۱۸۷۳.
در «ترانه‌های میرزا شفیع» زندگی ارزشمند است و چکیدهٔ آن سه چیز است: ۱. آزادی ۲. بهره‌وری از خوشی‌ها و لذت‌های این جهانی ۳. طنز و انتقاد از زهد و ریا
سروده‌ها و درون‌مایهٔ آن
نوشته‌های میرزا را شاعری به نام سلمان ممتاز به سال ۱۹۲۶ م و در ۸۱ مصراع گردآوری و از نابودی آن‌ها جلوگیری کرد.
اکنون از آن همه سروده تنها سه غزل و یک نوشته به زبان فارسی و یک غزل، یک مخمس، یک قطعه، سه تک‌بیت به زبان آذری و نیز چند رباعی برجای مانده‌است.
درون‌مایه سروده‌ها دوستیِ پاک و بی‌آلایش عاشق نسبت به معشوق است و برتری عشق: «تنها مرهم و راز دل من اوست». او از حسن مطلق دم می‌زند، گونه‌ای از باورهای «وحدت وجود» ی، نیز از خرافات بیزار است. گویند به حافظ ارادت می‌ورزید.[۴۵]
مخمس او ردیف "سوسنی" دارد که گویا از دختری ارمنی به نام "سوسانناً می‌گوید و او را زیباتر از همهٔ پری‌چهران می‌داند:
خورشید هر بامدادان سر به آستانت می‌ساید
اندام تو را سرو اگر در باغ بیند، به رفتار آید
غنچه در برابر دهانت گردن خم می‌کند
ای کافر! انجام عشقت به جایی رسیده که
اگر واضح را مسلمان خوانند، بهتان زده‌اند، سوسنا.
در این مخمس اندرونهٔ "اهل درد، ناکامی درعشق، گلایهٔ معشوق و شکوه از هجران با تعبیرهای مجازی مجسم شده‌است.
غزل آذری‌زبان آن که سلمان ممتازِ شاعر آن را نخستین بار منتشر کرد اینگونه آغاز می‌شود:
نه قدر کیم فلکین ثابت و سیاره‌سی‌وار،
اول قدر سینه‌ده غمزه‌ن اوخونون یاره‌سی‌وار.
(زخم تیرِ غمزهٔ تو بر سینهٔ من گویا به شمارهٔ ثابت‌ها سیاره‌های فلک است)[۴۶]
و اللّیل اذا یغشی! هلاک عاشق شب فراق است؛ و النّهار اذا تجلّی! سرمایهٔ عمر روز وصال… وداع دوستان رسمی است قدیم، و اطوار یاران خلقی است کریم. پس از چه جهت آن مبدل به لاف شد و این متغیر به خلاف؟
ای شهرهٔ شهر، از چه شدی شهربه‌شهری؟
کلّ بدری اذا سیرته فسیرته که هلالی
دور از تو اگر دیده چنین خون جگر ریخت
ما تنظر قد وجهک الاّ بخیالی
کدام خاک راه به تقبیل گَرد لعل سمندت سر به چرخ برین است؛ و کدامین سرمنزل ز نسیم طرهٔ مشکینت رشک صحرای چین؟
در خانهٔ زین جلوه‌کنان، عربده‌جویان
هرجا که، بدین شکل و شمایل بخرامی
از رشک شود چرخ برین حلقه بگوشت
وز عجز نهد ره به جبین داغ غلامی…
هرجا که اشراقات قلبی است، چه دعا، چه سلام؟ و آنجا که برید محبت است چه قاصد، چه پیام؟
صدر حرم وصل تو را راه صبا کو؟
یارای گذشتن نکند پیک خیالم
بازآی، بازآی که، بی‌تو دیده را نور نیست و دل را سرور نی.
نه چارهٔ خنده، نه مجال گفتار
نه زهرهٔ نشست، نه یارای رفتار
نه قدرت صبر، نه قوّت آه
جان در کف و چشم بر راه
بازآی، بازآی، خورشید طلعت بنما. پرده از جمال بگشا. مجلس حریفان بیارا. چه جای قطعاً ایدیهین؟
دست از ترنج عجب نیست نشناختن، بریدن
در تار هر کمندت صد سر بریده داری
طنز میرزا شفیع
او در بسیار از سروده‌ها زهد و شیخ‌الاسلام‌ها و زاهدان و مفتی‌ها را به چالش کشیده و با چاشنی طنز و کنایه آنان را به سخره می‌گیرد و کاستی‌های زندگی را برمی‌شمارد، به ویژه در منظومه‌های «تیمور»، «درویش»، «سعدی و شاه»، «پرسش و پاسخ». در یکی از آن‌ها می‌گوید:
نادان را باش که دنیا را به خود تنگ می‌گیرد
و به امید حوری‌ها و قصرها می‌نشیند
ما را از آتش دوزخ مترسان
خردمند را از سخن پوچ باکی نیست
مفتی را بگویید هرچه خواهد افسون کند.
بودنشتدت در کتاب «هزار و یک روز در مشرق زمین» می‌گوید: «روزی میرزا شفیع را خشمگین دیدم که می‌گفت از من بازی خرس می‌خواهند و در توضیح آن گفت چنان‌که دندان‌های خرس را درمی‌آورند و خودش را نیز به زنجیر می‌کشند و می‌گردانند. مرا نیز خواهند که دهان بربندم و به ساز آنان برقصم. به من می‌گویند که با شعرهای لامذهب خود جوانان را از راه به‌در می‌کنی.»[۵۰]
↑Heinrich Karl Brugsch، هنریش بروگشن، استاد دانشگاه برلین، مصرشناس، شرق‌شناس و معاون موزهٔ مصر در برلین که در مرداد ماه سال ۱۲۳۹ خورشیدی همراه با بارون مینو تولی سفیر دولت پروس برای بازدید به ایران آمد و دو سفرنامه ارزشمند از دیدار ایران نوشت: "سفری به دربار سلطان صاحب قران" و "در سرزمین آفتاب"
↑یا میرزا جعفر توپچی باشوف (۱۸۶۹–۱۷۹۰) عالم، شاعر، ادیب و شرق‌شناس بزرگ روس و قفقاز، بزرگ‌ترین خاورشناس روسیه و قفقاز که آکادمی شرق‌شناسی را در پترزبورگ را بنیان نهاد. او به زبان‌های فارسی، روسی، عربی و ترکی مسلط بود.
Logo del Governo di Dubai Logo della Municipalità di Dubai La struttura amministrativa dell'Emirato di Dubai è organizzata su due livelli: il primo livello è costituito dai Settori, il secondo livello è formato dalle Comunità (talvolta indicate anche come Distretti).[1] Questa suddivisione non è legata a motiviazioni storiche o etniche, ma ad esgenze amministrative di gestione e pianificazone. Infatti la raccolta di dati sulla distribuzione della popolazione per settori/comunità
Dieser Artikel bezieht sich auf die portugiesische Stadt Lamego. Für die früher als Lamego bezeichnete guinea-bissauische Stadt Gabú siehe dort. Lamego Wappen Karte Lamego (Portugal) Basisdaten Region: Norte Unterregion: Douro Distrikt: Viseu Concelho: Lamego Koordinaten: 41° 6′ N, 7° 49′ W41.098331-7.81Koordinaten: 41° 6′ N, 7° 49′ W Einwohner: 24.312 (Stand: 19. April 2021)[1] Fläche: 165,44 km² (Stand: 1.&...
هذه المقالة يتيمة إذ تصل إليها مقالات أخرى قليلة جدًا. فضلًا، ساعد بإضافة وصلة إليها في مقالات متعلقة بها. (مارس 2022) حول العالم في اثنين وسبعون يوماAround the World in Seventy-Two Days (بالإنجليزية) معلومات عامةالمؤلف نيللي بلي اللغة الإنجليزية البلد الولايات المتحدة النوع الأدبي غير روائي
For other uses, see Powder room (disambiguation). This article includes a list of general references, but it lacks sufficient corresponding inline citations. Please help to improve this article by introducing more precise citations. (April 2013) (Learn how and when to remove this template message) 2013 British filmPowder RoomDVD coverDirected byMJ DelaneyScreenplay byRachel HironsStory byJennifer DaviesAmirah GarbaRachel HironsStephanie JayStef O'DriscollAmy RevelleNatasha SparkesEmily Wallis...
Province of Italy Province in Lombardy, ItalyProvince of BergamoProvince Coat of armsMap highlighting the location of the province of Bergamo in ItalyCountry ItalyRegionLombardyCapital(s)BergamoComuni243Government • PresidentPasquale Gandolfi (PD)Area • Total2,754.91 km2 (1,063.68 sq mi)Population (01/01/2023) • Total1,103,768 • Density400/km2 (1,000/sq mi)DemonymBergamascan or BergamasqueTime zoneUTC+1 (CET) ...
Tablet Truvada, yaitu kombinasi tenofovir/emtrisitabin yang digunakan sebagai profilaksis prapajanan Profilaksis prapajanan (bahasa Inggris: Pre-exposure prophylaxis, disingkat PrEP) adalah penggunaan obat-obatan untuk mencegah penyakit pada orang yang belum pernah terpapar dengan agen penyebab penyakit tersebut. Istilah ini khususnya mengacu kepada penggunaan obat-obatan antiretroviral sebagai strategi pencegahan HIV/AIDS. PrEP adalah salah satu strategi pencegahan HIV untuk mereka yang ...
23° 37' 27 S 46° 40' 29 O Igreja Presbiteriana do Campo Belo Orientação Calvinista, Presbiteriana Sede São Paulo, São Paulo, Brasil Localização R. Gabrielle D'Annunzio, 952, Campo Belo Página oficial www.ipcampobelo.com.br A Igreja Presbiteriana do Campo Belo, conhecida até 2016 como Igreja Evangélica Suíça de São Paulo,[1] é uma igreja protestante reformada originada com a colônia suíça de São Paulo, SP, Brasil, com sede no Campo Belo, à rua Gabriele d
Timeline of the Russian invasion of UkrainePrelude (up to 23 February 2022)Initial invasion (24 February – 7 April 2022)Southeastern front (8 April – 28 August 2022)2022 Ukrainian counteroffensives (29 August – 11 November 2022)Second stalemate (12 November 2022 – 7 June 2023)2023 Ukrainian counteroffensive (8 June 2023 – 31 August 2023)2023 Ukrainian counteroffensive, cont. (1 September 2023 – present) This timeline of the Russian invasion of Ukraine covers the period from 12 Nov...
This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Chirnside Park Shopping Centre – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (July 2009) (Learn how and when to remove this template message) Shopping mall in Victoria, AustraliaChirnside Park Shopping CentreThe current logo for Chirnside Park Shopping CentreLo...
This article has multiple issues. Please help improve it or discuss these issues on the talk page. (Learn how and when to remove these template messages) This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Trier Imperial Baths – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (February 2014) (Learn how and when to r...
Hamdan bin Mohammed Smart Universityجامعة حمدان بن محمد الذكيةInnovating EducationFormer namesHamdan Bin Mohammed e-UniversityEstablished2002ChairmanHamdan bin Mohammed bin Rashid Al MaktoumChancellorDr. Mansoor Al AwarTotal staff350Students1600LocationDubai, UAEWebsitewww.hbmsu.ac.ae Hamdan Bin Mohammed Smart University (abbreviated HBMSU; formerly Hamdan Bin Mohammed e-University) is the first smart university in the United Arab Emirates, established in 2002.[1]...
Zoo in Brookfield, Illinois, United States Brookfield ZooBrookfield Zoo, North Gate41°49′58″N 87°50′00″W / 41.832671°N 87.833462°W / 41.832671; -87.833462Date openedJuly 1, 1934; 89 years ago (July 1, 1934)LocationBrookfield, Illinois, United StatesLand area216 acres (87 ha)No. of animals2300No. of species450Annual visitors2.2 millionMembershipsAZA[1]Public transit access Pace BNSF HollywoodWebsitewww.czs.org/Brookfield...
Ovarium (bahasa Latin: ōvārium) atau indung telur adalah kelenjar kelamin yang dibawa oleh hewan betina. Vertebrata, termasuk manusia, memiliki dua ovarium yang berfungsi memproduksi sel telur dan mengeluarkan hormon. Sel telur pada wanita (manusia) berada bagian dalam di kiri dan kanan pinggul. Sel telur yang di produksi jika tidak di buahi lama kelamaan akan mengering, dan menempel pada dinding rahim. Lama kelamaan sel telur tersebut akan rontok, dan keluar melalui vagina. Sebagian be...
This article needs additional citations for verification. Please help improve this article by adding citations to reliable sources. Unsourced material may be challenged and removed.Find sources: Your Arsenal – news · newspapers · books · scholar · JSTOR (February 2015) (Learn how and when to remove this template message) 1992 studio album by MorrisseyYour ArsenalStudio album by MorrisseyReleased27 July 1992RecordedFebruary 1992 at Utopia Studio...
Роман Романович Илыкукр. Роман Романович Ілик Народный депутат Украины VII созыва 12 декабря 2012 — 27 ноября 2014 Рождение 14 ноября 1963(1963-11-14) (60 лет)Борислав (город), Львовская область, Украинская ССР, СССР Супруга Ирина Дети дочери Елена, Романия и Арета Партия Всеукраинское ...
Dwight William TryonTryon, 1918Lahir(1849-08-13)13 Agustus 1849Hartford, ConnecticutMeninggal1 Juli 1925(1925-07-01) (umur 75)South Dartmouth, MassachusettsKebangsaanAmerika SerikatPendidikanPennsylvania Academy of the Fine ArtsDikenal atasPaintingGerakan politikTonalisme, Barbizon schoolPenghargaanThird Hallgarten Prize (1887)Patron(s)Charles Lang Freer Dwight William Tryon (13 Agustus 1849 – 1 Juli 1925) adalah seorang pelukis lanskap Amerika pada akhir abad ke-19 dan ...
