María de Sarmiento y Castilla

María de Sarmiento y Castilla
Bizitza
Jaiotza	1380(e)ko hamarkada
Herrialdea	Gaztelako Koroa
Heriotza	1438 (43/53 urte)
Leinua	Q18982964
Jarduerak

María de Sarmiento (eskuinean) Leonor de Guzmán amaginarrebaren ondoan otoitz egiten Kexaako San Joan erretaulan (Art Institute of Chicago)

María de Sarmiento eta Castilla (c1385 – 1438) arabar nobleziaren dama izan zen eta Gatzaga Buradon, Morillas eta Cuartangoko jaurerria izan zuen. Oso maiz bizi izan zen Gasteizen, non senarra buru zuen Aialako etxeak egoitza ezarri zuen.^[1]

Bizitza

Gaztelako Leonor Enríquez infantaren eta Diego Gómez de Sarmientoren (Gaztelako Mariscal eta Juan I.aren Errepostari Nagusia, errepostariak erregearen gauza pertsonalak zaintzen zituen) alaba zen.^[2][3]

Sarmiento etxearen ikurra (Mariaren leinua)

Amaren aldetik, Gaztelako errege-familiatik hurbil zegoen senidea zen. Hala, Fadrique infantearen biloba eta Alfontso XI.a Gaztelakoaren birbiloba izanik, Joan I.a erregearen bigarren iloba eta Enrike III.aren bigarren lehengusina ere bazen.

1385ean, aita Aljubarrotako batailan hil zen. Hark, 1384ko testamentuan, zera zehazten zuen, Mariak bere Garci Fernández nebaren aldetik jaso behar zituen 110000 maravedi alde batera utzita, Aiarako lurraldean zituen basailu eta errenta guztiak zegozkiola herentzian. Horrek, ezbairik gabe, bere bizitza markatu zuen; izan ere, badirudi 1407an aita hiltzean, Fernán Pérez de Ayalarekin, Aiarako jaurerriaren oinordekoarekin, ezkontzeko arrazoia izatea. ^[4]

1393an, Garci Fernández nebaren heriotza ere jasan zuen Mariak. Hala, Diego Gómez de Sarmientok oinordekoari utzi zion ondarearen zati bat arrebaren eskuetan amaitu zuen. Bereziki aipatzekoa da Gatzaga Burandóonen gaineko jaurerria. Leku horrekin harreman berezia izan zuen Mariak bere bizitzan zehar; han, tamaina handiko etxe-dorre bat zuen (aitak egina, antza). ^[5] Hantxe ospitale bat sortu eta bertan testamentuak sinatu zituzten, bai berak (1438), bai senarrak (1436).

Aiala Etxearen ikurra (Mariaren ezkontza-leinua)

1412an, Aiala leinurako une bereziki kritiko batean, Mariak bere autoritatea eta lidergo-gaitasuna erakusteko aukera izan zuen; urte hartan Aialako eta Avendañoko etxeek bortizki borroka egin zuten Orozkoko harana menderatzeko. Azken horren burua, Martín Ruiz de Avendaño, Fernán Pérez de Ayala Gaztelako gortean zegoela aprobetxatuz, armen indarraz sartu zen haranean, Anuncibay familiaren eta beste senide batzuen laguntza izan zuelarik. Horren aurrean, Mariak ez zen begira gelditu eta bere alde mugitu zituen Aiaratarren lagun ziren familia ganboatar aliatuak, Sarmientoren etxeko ahaideak eta Velasco, Guevara, Leiva, Salazar eta Salcedoko etxeetatik heldu ziren tropak. Zalantzarik gabe, damaren deia jarraitu zuten. Borrokatxoak eta heriotzak izan ziren Bizkaiko Korrejidoreak erregearen izenean borrokalariek tregua hartu arte.^[5]

1426an, Mariak bere gizarte-ospe handiaren beste adibide batzuk eman zituen. Gasteizko Kontzejua bere mugapeko herrixketako nekazariekin aurrez aurre zegoen auzi batean, parte hartzaileek María epaile hautatu zuten nekazariek "eskaera berri" gisa ordaindu behar zuten zenbatekoa erabakitzeko. Mariak bi epai eman zituen gai horri buruz, bat 1426ko urte horretan eta bestea 1430ean ^[6]

1432an, berriro ere, dama horren izen onak gomendatu zuen Artziniega herriaren eta Kexaako monasterioaren arteko beste auzi bat zela eta, aldeek "arbitradora e amigable conponedora de ygualança e aveneçia", hau da, arbitratzaile eta adiskidetsu, aukeratu zuten erabakia emateko. Mariak entzun eta irizpena eman zuen, eztabaidarik gabe onartua izan zena. ^[7]

1436an, Fernán Pérez de Ayala senarra hil zen. Orduan jaso zituen, testamentu bidez, Morillas eta Cuartangoko jaurerriak.

Mezenasgoa

Senarrarekin batera, Gasteizko Nuestra Señora el Cabello Ospitalea eraiki eta finantzatu zuen, geroko Santiago Ospitaleko germena. 1420. urtean obrak martxan zeudela dokumentatu da. ^[8]

Senarrarekin batera, Mariak Santa Anako ospitalea sortu zuen Gatzaga Buradonen, 1436an Fernánekin egin zuen testamentuan ageri den bezala. ^[9]

Artearen ikuspegitik, aipagarriak dira Kexaako monasterioko hilobia eta Adatseko Ama Birjinaren dorrezain-kaperako erretaula, zeinetan bere irudia dagoen.

Ezkontza eta ondorengoak

Fernán Pérez de Ayalarekin (Gipuzkoako merino nagusia eta Bandako Ordenako zutoihalaren alferez nagusia) ezkondu ondoren, hiru alaba eta seme bat izan zituen:^[5]

• Pedro López de Ayala, María de Velascorekin, Diego de Velascoren eta Konstantzaren alabarekin, ezkondu zen, baina ez zuten ondorengorik izan.

• María de Ayala y Sarmiento, Luis de Salazar y Castrok Elvira deitu zuena, Aiarako eta Aguraingo andrea izan zen. Pedro García de Herrera Gaztelako mariskalarekin ezkondu zen, Ampudiko jauna eta Fernán García de Herrera mariskalaren eta Inés de Rojasen semea. Hamahiru seme-alaba izan zituzten. Senarra 1455ean hil zen, eta biak San Miguel de Ampudiako kolegiatan lurperatu zituzten, hilobi zaharberritua gordetzen den tokian.

• Constanza de Ayala, Ameyugo, Tuyo, Valluércanes, Hornillos eta Villa de Salinillasko andrea izan zen, eta Pedro Vélez de Guevara, Oñatiko jauna, Guevara eta Leintz bailarako gizon-aberatsarekin ezkondu zen, eta ondorengotza izan zuen: Pedro, Isabel, Iñigo eta María.

• Teresa Díaz de Ayala y Sarmiento, Esteban Garibairekin bat, Sancho López de Galarza jaunarekin ezkondu zen, eta harekin Martín eta Catalina Galarza Ayala izan zituen.

Heriotza eta hilobia

María Sarmientoren hilobia (Kexaako San Juan monasterioa)

Maria 1438. urtean hil zen Gatzaga Buradonen. Herri horretako andrea zen. 1436an hil zen senarrarekin batera lurperatu nahi izan zuen, Kexaako monasterioan, Aiaratarren panteoian.^[10]

Maria irudikatzen duen hilobia gaur egun kontserbatzen da, eta deskribapen ona da Ricardo Becerro de Bengoa erudito arabarrak XX. mendearen hasieran egin zuena:

"Ilea bi maskor abultatutan altxatuta du, eta estalki eta botoi finez estalia dago. Botoi horien gainean, buruaren erditik, xukadera bat jaisten da. Briala muxarratuta du; soineko dotorea; mantelina edo apaingarriz betetako iletxoa; eskuak txikituta, arroparen mahuka harilak, eta ertzaren ertza, arte handiz zulatuta. Oinaldean lehoi bat ere badago, eta sarkofagoak, Aiarakoekin batera, Sarmientoren armarria erakusten du: urrezko hamahiru bezante dira, lau, lau, lau eta bat gule-eremuan. Osatu gabe dagoen hilobiaren gaineko inskripzioak zera dio: '... de su madre, los cuales edificaron e dotaron el Hospital de la villa de Vitoria'' . ^[8]

Kexaako monasteriotik atera gabe, Mariaren beste irudi bat ere badago, Adatseko Ama Birjinaren dorrezain-kaperako erretaulan. Han, margotuta, belauniko eta otoitz egiten du Leonor de Guzmán amaginarrebaren ondoan.^[5] (erretaula hori Art Institute of Chicagon dagoen jatorrizkoaren kopia dela zehaztu behar da ).

Aintzatespenak

• 2022an Gasteizko Udalak bere izena jarri zion El Corte Inglés saltokiaren aurreko plaza: “María Sarmiento plaza”.^[11][12]

Erreferentziak

1. Narbona Cárceles, María. (2001). «Salazar y Acha, Jaime de, La Casa del Rey de Castilla y León en la Edad Media, Madrid, Centro de Estudios Políticos y Constitucionales, 2000, 659 pp., ISBN: 84-259-1128-1.» Memoria y civilización: anuario de historia (4): 302–304. ISSN 2254-6367. (Noiz kontsultatua: 2024-07-24).
2. Peña Castrillo, Luis J.. (2003). «Ampudianos distinguidos» Publicaciones de la Institución Tello Téllez de Meneses (74): 269–363. ISSN 0210-7317. (Noiz kontsultatua: 2024-07-24).
3. ISSN https://www.researchgate.net/publication/318323427_Las_capillas_funerarias_de_los_Herrera_y_Ayala_en_la_iglesia_de_San_Miguel_de_Ampudia_Palencia..
4. Urcelay Gaona 2009.
5. ↑ Portilla Vitoria 1978.
6. Díaz de Durana & 2019 46.
7. Paz Moro 2017.
8. ↑ Nuñez de Cepeda 1931.
9. Enciso Viana 1967.
10. ISSN https://web.archive.org/web/20150924020044/http://www.fundacionpatrimoniocyl.es/archivos/publicaciones_archivos/90.pdf..
11. Gasteizek aurrera jarraitzen du kale-izendegi berdinzaleagoa bat osatzeko konpromisoan, emakumeei 9 espazio gehiago eskainiz « Prentsa oharrak. (Noiz kontsultatua: 2023-10-11).
12. (Gaztelaniaz) Extramiana, Marta. (2023-12-02). «Dar nombre a una calle: ¿Quién fue María Sarmiento?» Gasteiz Hoy (Noiz kontsultatua: 2024-07-24).

Bibliografia

• Díaz de Durana, J. R. (2019), Urundiru. Gasteizko arima hilen irinaren dirua (ca. 1420-1760):Euskal Herriko Unibertsitatea.
• Enciso Viana, E. eta Cantera Orive, J. (1967), Gasteizko Elizbarrutiko Monumentu Katalogoa. Vitoria-Gasteiz: Gasteizko Udalaren Aurrezki Kutxa.
• Nuñez de Cepeda, M. (1931), Gasteizko ospitaleak. El Escorial: El Escorial monasterioko inprimategia.
• Paz Moro, A. (2021), Artxibo monastiko bateko familia-artxibo baten aztarnak. Ayala etxearen eta Kexaako monasterioaren arteko lotura. (Aiala, Araba), Lamazou-Duplanen, V. (arg.), Les archives familiales en peninsule Ibérique et dans l'Occidente chétien (Moyen Age, première modernité): Trêsor, arsenal, metrorial. Madril: Casa de Velázquez.
• Paz Moro, A. (2017), Kexaako San Juan, Arabako Aiala bailarako domingotarren familia-monasterioa (1378-1525). Ayalako leinuarekin dituen loturak, Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatea.
• Portilla Vitoria, M. J. (1978). Arabako dorre eta etxe sendoak. Gasteiz: Gasteizko Udalaren Aurrezki Kutxa.
• Urcelay Gaona, H. (2009). Sarmientotarrak, Gatzagako kondeak. Jauregi-klase berri baten jatorria eta goratzea, XIII.-XVI. mendeak. Bilbo: Euskal Herriko Unibertsitatea.

Kanpo estekak

• Datuak: Q110240008