Οι Λιθίνες, επισήμως γνωστές ως Λιθίναι, είναι χωριό και έδρα ομώνυμης κοινότητος του δήμου Σητείας, στην ανατολική Κρήτη.[1]
Γεωγραφία - Ονομασία
Οι Λιθίνες βρίσκονται 25 χιλιόμετρα νοτιοδυτικά της Σητείας, σε υψόμετρο 275 μέτρων[2]. Το χωριό θεωρείται ότι πήρε το όνομά του από την οικογένεια Λιτίνο, την οποία εγκατέστησαν οι Βυζαντινοί κατά τη διάρκεια της δεύτερης βυζαντινής εποχής, είτε ο Νικηφόρος Φωκάς μετά το 961 είτε ο Αλέξιος Κομνηνός το 1181, όταν μοίρασε τη Κρήτη σε 12 οικογένειες.[3] Από την άλλη, ο Στέργιος Σπανάκης αναφέρει ότι πρόκειται για αρχαίο ελληνικό τοπωνύμιο, το οποίο σώζεται αλώβητο.
Ο οικισμός έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο «γιατί τα κτίσματά του στο σύνολό τους ανήκουν στον 17ο - 19ο αι. και εμφανίζουν ενδιαφέροντα αρχιτεκτονικά στοιχεία».[4] Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, έχει 322 κατοίκους.[5]
Ιστορία
Η παλαιότερη μνεία του τοπωνυμίου είναι σε έγγραφο του 1369, όπου αναφέρεται ως φέουδο του Γεώργιου Μπέλι. Στην απογραφή του 1583, οι Lithines είχαν 175 κατοίκους. Οι Ενετοί κατασκεύασαν στο κέντρο του χωριού ένα πύργο, ο οποίος δε σώζεται σήμερα, για να εξασφαλίσουν την κυριαρχία τους στην περιοχή. Θεωρείται ότι ο πύργος ανήκε στην φεουδαρχική οικογένεια του Φραγκίσκου Βλάχου. Καταστράφηκε από πυρκαγιά το 1828, όταν κατά τη διάρκεια της επανάστασης του 1821, οι επαναστάτες με αρχηγό τον Πρωτοπαπαδάκη επιτέθηκαν στο χωριό Ρουκάκα (σήμερα Χρυσοπηγή) και οι Τούρκοι του χωριού έφυγαν και κλείστηκαν στο πύργο, συνολικά 140 ένοπλοι και 250 γυναικόπαιδα, από όπου και αμύνθηκαν για δύο ημέρες. Όμως, ο Γεώργιος Τσουδερός άνοιξε μια τρύπα στον τοίχο και έβαλε ένα βαρέλι με μπαρούτι. Αν και ο πύργος δεν γκρεμίστηκε, πήραν φωτιά τα πατώματά του, με αποτέλεσμα όλοι οι αμυνόμενοι με πεθάνουν με την εξαίρεση μίας γυναίκας που πήδηξε από τον πύργο. Στην απογραφή του 1834, οι Λιθίνες είχαν 15 χριστιανικές και 2 τουρκικές οικογένειες.
Στο χωριό βρίσκεται μονόχωρος, καμαροσκεπής ναός αφιερωμένος στη Παναγία ο οποίος χρονολογείται από το 10ο αιώνα και φέρει αγιογραφίες του 13-14ου αιώνα. Στο τέμπλο του βρίσκεται η εικόνα της «Παναγίας των Λιθινών», του 12ου αιώνα, στην οποία αποδίδονται πολλά θαύματα. Επίσης, η εκκλησία του Αγίου Αθανασίου χρονολογείται πριν τον 15ο αιώνα, στον οποίο βρίσκεται ο οικογενειακός τάφος της Ενετικής αρχοντικής οικογένειας των Βλάχων. Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, ο ναός ανακαινίσθηκε το ΑΦΠΖ (1587). Στη θέση του παλιού οικισμού Αδρόμυλοι βρίσκεται ο μονόχωρος βυζαντινός ναός των Αγίων Αποστόλων, με τοιχογραφίες του 14ου αιώνα.
Από το 1944 στις Λιθίνες λειτουργεί Αγροτικός Συνεταιρισμός με στόχο την παραγωγή και πώληση ελαιολάδου, ο οποίος διατηρεί βιομηχανικές εγκαταστάσεις δυναμικού φυγοκέντρησης 10 τόνων ελαιολάδου την ημέρα.[6] Το 1979 ιδρύθηκε πολιτιστικός σύλλογος.
Το παλιό σχολείο του χωριού στεγάζει το πνευματικό κέντρο του χωριού το οποίο έχει χαρακτηριστεί ιστορικό διατηρητέο μνημείο επειδή «πρόκειται για πολύ ενδιαφέρον ειδικό κτίσμα του 1920, με έντονες νεοκλασικές επιδράσεις στην αρχιτεκτονική και στη μορφολογική του διάρθρωση, είναι δε πολύτιμο στοιχείο για την εξέλιξη της αρχιτεκτονικής και έχει συνδεθεί αναπόσπαστα με τη ζωή και τις μνήμες των κατοίκων της περιοχής».[7]
Οι Λιθίνες αναφέρονται επίσημα ως οικισμός γραμμένες ως Ληθίνες το 1925 στο ΦΕΚ 27Α - 31/01/1925 να ορίζονται έδρα ομώνυμης νεοϊδρυθείσας κοινότητας. Το 1928 το όνομά τους διορθώθηκε σε Λιθίνες. Το 1997 με ΦΕΚ 244Α - 04/12/1997 προσαρτήθηκαν στον τότε δήμο Μακρύ Γιαλού από τον οποίο αποσπάσθηκαν το 2010 με το ΦΕΚ 87Α - 07/06/2010 και προσαρτήθηκαν στον δήμο Ιεραπέτρας από τον οποίο το 2011 με το ΦΕΚ 239Α - 09/11/2011 αποσπάσθηκαν και προσαρτήθηκαν στον δήμο Σητείας.[8]
