Ο Θούριος είναι πατριωτικός ύμνος, έργο του Ρήγα Βελεστινλή, τον οποίο είχε γράψει το 1797 και τραγουδούσε σε συγκεντρώσεις, με σκοπό να ξεσηκώσει τους Έλληνες.
Αποτελεί το τρίτο μέρος του επαναστατικού πολιτικού φυλλαδίου του Νέα Πολιτική Διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης της Μικράς Ασίας των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας. Πρόκειται για έμμετρο κείμενο με πολλά στοιχεία αφηγηματικότητας, μέσω του οποίου ο Ρήγας αποβλέπει να μεταφέρει και να καταστήσει κατανοητές τις αφηρημένες ιδέες των «Δικαίων του Ανθρώπου» και της «Νομοθετικής Πράξεως». Για να τιτλοφορήσει το κείμενο αυτό επιλέγει το αρχαιοελληνικό θούριος[1], ορμητικός, μαινόμενος, πολεμικός, για να προσδιορίσει την ψυχική διάθεση που επιδιώκει να καλλιεργήσει με αυτό. Στην επιλογή του τίτλου του επαναστατικού ύμνου διαφαίνεται η εσωτερική συνάφεια του έργου του με το ιδεολογικό κλίμα του επαναστατικού κλασικισμού της εποχής του. Γίνεται έτσι ο «Εθνικός Βάρδος» με το έργο αυτό.[2]
Ο Ρήγας, ένα από τα μέσα που αξιοποίησε προκειμένου να συμβάλουν στην απελευθέρωση του υπόδουλου Ελληνισμού ήταν η δημοσίευση διαφόρων συγγραφών, μεταξύ των οποίων ήταν και διάφορα ποιήματά του, όπως ο Θούριος.[3] Όμως ο Θούριος δεν μας δείχνει πως θα εφάρμοζε αυτό το συγκεκριμένο επαναστατικό σχέδιό του ο Ρήγας[4] Ωστόσο,όπως σχολιάζει χαρακτηριστικά ο Λέανδρος Βρανούσης, «Ο Θούριος δεν ήταν ένα απλό πατριωτικό τραγούδι, αλλ' ανοικτή προκήρυξη, προσκλητήριο δυνάμεων και πρόγραμμα ενεργείας, σύνθημα επαναστατικού συναγερμού για όλη την τουρκοκρατούμενη Βαλκανική και Εγγύς Ανατολή»[5] Για βοήθεια από Ευρωπαϊκές δυνάμεις δεν κάνει λόγο, πράγμα που δείχνει πως γίνεται σταδιακά συνείδηση ότι η ελευθερία των Ελλήνων μόνο εξ ιδίων δυνάμεων μπορεί να κατορθωθεί.[6] Ήταν μια «επαναστατική προκήρυξη και κατήχηση, γραμμένη σε στίχους, για να μπορούν να την αποστηθίζουν εύκολα κι οι πιο αμόρφωτοι κι αγράμματοι»[7] Για τις Αυστριακές διωκτικές αρχές, σύμφωνα με αναφορά τους προς το Υπουργείον της αστυνομίας σχετικά με τις ανακρίσεις που πραγματοποιήθηκαν, ο Θούριος που συνέταξε και εξέδωσε ο Ρήγας, ήταν ένα επαναστατικώτατον άσμα[8] Αναφέρεται πως ένα μήνα μετά τον ερχομό του στη Βιέννη (Σεπτέμβριος 1796), σε φιλικό σπίτι τραγουδούσε με συμπατριώτες του και έπαιζε με φλάουτο τον Θούριο.[9] Γραφτηκε δηλαδή μετά τις νίκες των Γάλλων στην Ιταλία, τον Σεπτέμβριο του 1796 ή λίγο πρωτύτερα.[10] Για τον Αξελό γράφτηκε στο Βουκουρέστι και ενδεχομένως βελτιώθηκε ή και ολοκληρώθηκε αμέσως μετά την άφιξη του Ρήγα στη Βιέννη.[11]
Μέχρι την ανακάλυψη του φακέλου της Βιέννης το ίδιο το όνομα του Θουρίου παραδιδόταν εσφαλμένο. Επίσης εσφαλμένα θεωρείτο ως ο Θούριος του Ρήγα το ποίημα εκείνο το οποίο έφερε ως τίτλο του Δεύτε παίδες των Ελλήνων. Τελικά όμως, από τα πρακτικά των ανακρίσεων γίνεται σαφές πως ο Θούριος ήταν το ποίημα που προσδιορίζόταν από τους Περραιβό και Γούδα από τον πρώτο στίχο του Ως πότε παλληκάρια[12]
Αρχικά φαίνεται ότι κυκλοφορούσε ο Ρήγας και οι συνεργάτες του τον Θούριο χειρογράφως. Αργότερα, τον Οκτώβριο του 1797, τυπώθηκε συμπεριλαμβανόμενος στην Επαναστατική του προκήρυξη.[13] Είχαν εκδοθεί περί τα 3000 αντίτυπα αλλά 200 μόνο γλίτωσαν από την κατάσχεση επειδή είχαν διανεμηθεί κρυφά ή είχαν σταλεί λαθραίως σε πρόσωπα μυημένα στην Ελλάδα ή στην Μολδοβλαχία. Από αυτά κανένα δεν μας έχει σωθεί, ενώ το πρωτότυπο μας έχει μείνει άγνωστο. Τα περισσότερα από τα αντίτυπα που κυκλοφόρησαν πρέπει να καταστράφηκαν από τους κατόχους τους μετά την αποκάλυψη της συνομωσίας.[14] Επανέκδοση της πρωτότυπης και λαθρότυπης πρώτης έκδοσης της Βιέννης έχουμε μετά από ένα χρόνο στα 1798 στην Κέρκυρα, από τον Χριστόφορο Περραιβό [15] Επόμενη έκδοση είναι εκείνη του 1809 της βιβλιοθήκης του Βουκουρεστίου.[16] Αντιγραφέας είναι κάποιος Δημήτριος Αναγνώστης, ο οποίος ζούσε τότε στο Ιάσιο.[17] Βρίθει ορθογραφικών λαθών, οπτικών παρανοήσεων και παραδρομών.[18] Επίσης είναι η εκδοχή του Θούριου που σώζεται σε ένα χειρόγραφο στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας και είναι γραμμένο από τον Παναγή Κεφαλά στα χρόνια της Επανάστασης διαφοροποιημένο όχι πολύ σημαντικά από τις παραπάνω εκδόσεις με ίσως σκόπιμες διασκευές ή παραλείψεις (μη μνεία σε Βούλγαρους και Αρβανίτες ή στην αποστροφή προς τον Πασβάνογλου)[19] Ο Θούριος έγινε γνωστός στην Ευρώπη με τη δημοσίευση που πραγματοποίησε με εισαγωγή και γαλλική μετάφραση ο Κλοντ Φοριέλ στο έργο του Chants Populaires de la Grèce Moderne (Paris 1825,τομ.2,σελ.20 κ.εξ)[20]
Ο Φοριέλ αν και έχει μερικές αμφιβολίες σχετικά με την ποιητική αξία του Θούριου,θεωρεί ότι η απήχησή του στον ελληνικό λαό του επιτρέπει να συμπεριληφθεί στην συγκεκριμένη έκδοση[21] Το 1827 ο ιταλός Giovani Niccolini στηριζόμενος στην έκδοση του Φοριέλ μετέφρασε στα Ιταλικά τον Θούριο.[22]
Το 1892 ο Μιλτιάδης Βρατσάνος, γενικός επιθεωρητής των δημοτικών σχολείων συνέγραψε το εγχειρίδιο Σύγχρονος ιστορία του Ελληνικού Έθνους από της Αλώσεως Κωσνταντινουπόλεως υπό των Τούρκων μέχρι της Βασιλείας του Όθωνος κατά το πρόγραμμα του υπουργείου προς χρήσιν των πλήρων δημοτικών και ελληνικών σχολείων και νηπιαγωγείων στην 4η σελίδα του οποίου παραθέτει τον Θούριο.[23] Στην Ιστορία της Στ΄ Δημοτικού του Κωνσταντίνου Σακκαδάκη οι μαθητές καλούνται να αναγνώσουν ολόκληρο τον Θούριο, ενώ στο ίδιο εγχειρίδιο του Γ. Καφεντζή το 1974 οι μαθητές καλούνται να βρουν και να διαβάσουν το Θούριο του Ρήγα.[24] Στα αντίστοιχα εγχειρίδια της Στ΄ δημοτικού της Μαρίας Ρεπούση (2006) στο Γλωσσάριο επεξηγείται ο όρος Θούριος, όπως και στην Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου του Ιωάννη Κολιόπουλου[25] Τέλος στο Ανθολόγιο της Γ΄ και Δ΄ τάξης του Δημοτικού (σχολικό εγχειρίδιο 2006) υπάρχουν οι 8 πρώτοι στίχοι του[26] Το 2005 μεταφράστηκε στα Ισπανικά από Isabel Garcia Galvez.[27]
Ενδεικτικό της απήχησης του Θούριου του Ρήγα είναι ότι κυκλοφόρησαν και άλλοι Θούριοι που αποδόθηκαν στον Ρήγα. Γράφτηκαν πριν από την Ελληνική Επανάσταση του 1821 και κυκλοφόρησαν ανωνύμως αδέσποτα από αρκετούς θουριογράφους και αποδόθηκαν ή εν γνώσει ή εν αγνοία σε άλλους ποιητές.[28] Μια τέτοια περίπτωση είναι ο επίσης Θούριος Δεύτε παίδες των Ελλήνων, ο οποίος εσφαλμένως αποδίδεται στον Ρήγα κατά τον Άμαντο.[29] Επίσης το Θούριον Άσμα, το οποίον διέσωσε ο Γεώργιος Γαζής Δελβινακιώτης και ισχυρίζεται πως το είδε στο Ιάσιο το 1815 όταν φοιτούσε στην Αυθεντική Ακαδημία Ιασίου.[30] Ανήκει στην εποχή των απελευθερωτικών αγώνων των Σέρβων και είναι μάλλον πλαστό έργο μιμητή του Ρήγα.[31] Απομίμηση του Θούριου βρίσκουμε στο Ρουμανικό Deçtepta-te Române του Τρανσυλβανού ποιητή Mureçianu (1848) αλλά και στον Θούριο του ελληνομαθή κληρικού Ναούμ Ρημνιτσεάνου που προβάλει την αποτίναξη του Τουρκικού ζυγού.[32] Απήχηση του Θούριου υπάρχει και στην ποίηση του Ρακόφσκι.[33]
Ο Θούριος είχε απήχηση σε εκείνους «[...] στους οποίους δεν μπορούσε να φτάσει ο διανοητικός διαφωτισμός»[34]
Υπάρχει η μαρτυρία του Κλοντ Φοριέλ όταν στα 1817 ταξίδευε κάποιος φίλος του στη Μακεδονία συνάντησε ένα νεαρό ηπειροτόπουλο σε κάποιο χάνι όπου κατέλυσε, το οποίο του ζήτησε να του διαβάσει μια φυλλάδα που είχε μαζί του σα φυλακτό, επειδή το ίδιο δεν γνώριζε ανάγνωση. Η φυλλάδα αυτή περιείχε τον Θούριο μαζί με άλλα τραγούδια του Ρήγα. Όταν τέλειωσε την ανάγνωση ο ξένος το ηπειρωτόπουλο δάκρυσε, εξηγώντας πως κάθε φορά ζητά από τους ταξιδιώτες να του το διαβάζουν.[35] Ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής θυμάται, στα παιδικά του χρόνια , ακόμα και Τούρκους να τραγουδούν ανίδεοι, το Θούριο του Ρήγα.[36] Στις 3 Απριλίου 1821 υψώθηκε η επαναστατική σημαία στις Σπέτσες και μετά τη δοξολογία ο λαός τραγούδησε με κατάνυξη τον Θούριο.[37] Τον Ιούνιο του 1821 κατά την μάχη του Δραγατσανίου οι ιερολοχίτες χτυπήθηκαν τραγουδώντας τον Θούριο του Ρήγα.[38]
Ο Ιωσήφ Γαριβάλδι στην αυτοβιογραφία του αναφέρει πως στη διάρκεια ενός ταξιδιού του ως μούτσος το 1822 από τη Νίκαια προς την Οδυσσό, στάθμευσε στην Μυτιλήνη και εκεί πρωτοέμαθε για τον Θούριο του Ρήγα.[39] Στα 1823 ο εθελοντής φιλέλληνας συνταγματάρχης Voutier θα καταγράψει και θα μεταφράσει δυο-τρεις στίχους του Θούριου στην έκδοση των αναμνήσεών του.[40] Στα 1825, ο Auguste Bonjour αφιερώνει ποιήμα στους φοιτητές της Πολυτεχνικής Σχολής, υμνητικό του Ρήγα, που ξεκινά με τους πρώτους στίχους από τον Θούριο.[41] Ο Γεώργιος Τερτσέτης στα 1859 σε πανηγυρική ομιλία του θα επισημάνει πως είναι το ιερώτερον άσμα της φυλής μας ικανό μόνον αυτό να θεμελιώσει τη δόξα του Ρήγα.[42] Για τον μαρξιστή Κορδάτο ο Θούριος «ήταν ειδικά γραμμένος για τους Βαλκανικούς λαούς, ήταν ένα παμβαλκανικό εγερτήριο»[43] Με αυτό το ποίημά του κατέστη ο Ρήγας Εθνικός Βάρδος[44] Για τον Ρέμπελη «κατέχει εις την ιστορίαν της ποιήσεως την θέσιν ην κατέχει ο παρόμοιος θούριος του Roygot de L'Isle. Ουδόλως υπολείπεται τούτου ως προς το ποιητικόν κάλλος και την λυρικήν δύναμιν.». Όμως πιο κάτω «υστερεί από καλλιτεχνικής πλευράς».[45] Στις παραμονές των Οκτωβριανών τραγουδιέται από τους νέους της Κύπρου.[46] Το 2001, ο τότε πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Γεώργιος Μπαμπινιώτης στον πανηγυρικό λόγο του για την 25η Μαρτίου χαρακτήρισε τον Θούριο λεβέντικο επαναστατικό τραγούδι που θύμιζε την προτροπή της Γαλλικής Μασσαλιώτιδας (Allons enfants de la Patrie)....[47] Το όνομα αυτό δόθηκε κατά τον 20ό αιώνα και στην εφημερίδα Θούριος της οργάνωσης νεολαίας του Κ.Κ.Ε. εσωτερικού Ε.ΚΟ.Ν. Ρήγας Φεραίος (1967-1999).
Για τον νεοελληνιστή Λίνο Πολίτη «δεν μπορεί να κριθεί με τα συνηθισμένα μέτρα της ποιητικής»[48] Για το νεοελληνιστή φιλόλογο Μάριο Βίττι, όμως, με τον Θούριο του Ρήγα επέρχεται μια ανανέωση στη θεματολογία της ελληνικής ποίησης και στους τόνους της, ενώ σημειώνεται η αποδέσμευσή της «από την αδράνεια της αρκαδικής αισθηματολογίας»[49] Από τα ξένα πρότυπα δανείζεται τον γρήγορο εκφραστικό ρυθμό,προσαρμόζοντας τους δικούς του στίχους επάνω στη μουσική γνωστών τραγουδιών της εποχής του.[50] Ο Θούριος επίσης είναι μια σημαντική πηγή για την ανασύνθεση της ζωής του συντάκτη του, καθώς κάνει πιο στέρεη την υπόθεση πως ο Ρήγας είχε γνωρίσει και είχε συνεργαστεί με τον ισχυρό τοπάρχη στο Βιδίνι της Βουλγαρίας Πασβάνογλου, ο οποίος επιθυμούσε να απελευθερωθεί απότον έλεγχο του Τούρκου σουλτάνου.[51]
Αν και υπήρξε ένα από τα πιο πολυτραγουδισμένα και πιο διαδεδομένα άσματα του νεώτερου Ελληνισμού, η γνώση της μελωδίας του μας είναι άγνωστη. Για τον Σίμωνα Καρά και τον Βρανούση ο Θούριος ήταν προσαρμοσμένος στον ελληνικό χορό Συρτό.[52] Ωστόσο, ο Ρήγας είχε τοποθετήσει κάτω από τον τίτλο του Θούριου τον τίτλο του τραγουδιού Μια προσταγή μεγάλη με σκοπό να υποδείξει τον τρόπο και τον σκοπό με τον οποίο τραγουδιότανε το τραγούδι του. Το τραγούδι Μια προσταγή μεγάλη ήταν δημοτικό και τραγουδιόταν τέσερα χρόνια μετά το τέλος της δράσης του Λάμπρου Κατσώνη και υμνούσε τα κατορθώματά του στο Αιγαίο πέλαγος και στη ναυμαχία της Άνδρου.[53]
Με τον Θούριο, ο Ρήγας επιδιώκει την διαπαιδαγώγηση των σκλαβωμένων Ελλήνων με σκοπό τη συνειδητοποίηση της κατάστασής τους και διά της αυτογνωσίας της αναζήτησης των κατάλληλων μέσων για την ανάκτηση της ελευθερίας τους.[54] Οι πρώτες απόψεις του Ρήγα για διαβαλκανική συνεργασία εντοπίζονται στον Θούριο. Καλεί σε συμμαχική συνεξέγερση όχι μόνο όλους τους Βαλκάνιους υπηκόους του Σουλτάνου, αλλά και όλους τους κατοίκους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ανεξάρτητα από θρησκεία και φυλή. Τους καλεί σε επανάσταση για να ζουν ο καθένας στον τόπο του ελέυθερα με αμοιβαίο σεβασμό πίστης και λατρείας:
Στην δόξαν του πολέμου, να τρέξωμεν μαζύ./Βουλγάροι, κι' Αρβανήτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,/Αράπιδες, και άσπροι, με μια κοινή ορμή./Για την ελευθερίαν, να ζώσωμεν σπαθί[...][55] Έτσι τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως προβάλονται στον Θούριο υπερβαίνουν κάθε ατομικό πλαίσιο όπως αυτά προσδιορίζονται στις γαλλικές διακηρύξεις, αλλά αποκτούν κοινωνικότερο και πανανθρώπινο περιεχόμενο.[56]
Το μήνυμά του είναι ανεξίθρησκο, όμως η αναφορά στο που θα κάνουν όρκο: Να κάμωμεν τον όρκον, επάνω στον Σταυρόν και πιο κάτω Ψηλά στα μπαϊράκια, σηκώστε τον Σταυρόν ή Στεργιάς, και του πελάγου, να λάμψη ο Σταυρός σχετίζεται με τη θρησκεία στην οποία πιστεύει η μεγάλη πλειοψηφία που απαρτίζει τον κόσμο στον οποίο απαευθύνεται.[57] Ο Ρήγας γνωρίζει πως η συντηρητική Ευρώπη δεν θα βοηθήσει την επανάσταση γι' αυτό δεν επικαλείται τη βοήθεια καμίας μεγάλης ευρωπαϊκής δύναμης[58], ενώ αποκρύπτει την συμπάθειά του προς τη Γαλλία για να μην εμφανισθεί η κίνησή του προσδεμένη σε αυτήν. Όμως επικαλείται την εξωτερική αλληλεγγύη μια μικρής χώρας, της Μάλτας: