Αρμένιοι της Κύπρου

Χώροι αρμενικού ενδιαφέροντος στην Κύπρο

Οι Αρμένιοι της Κύπρου ή Αρμενοκύπριοι (Αρμενικά: Կիպրահայեր, Τουρκικά: Kıbrıs Ermenileri) είναι αρμενική εθνοτική μειονότητα με παρουσία στην Κύπρο.

Η σχέση των Αρμενίων με την Κύπρο και η παρουσία τους στο νησί είναι πολύ παλιά και έχει υπάρξει μια αμοιβαία οικονομική και πολιτιστική συνάφεια για πολλούς αιώνες. Οι Αρμένιοι της Κύπρου είναι μια δομημένη κοινότητα με μακρά ιστορία και η παρουσία τους έχει εμπλουτίσει το νησί με αρκετούς τρόπους· αποτελούν αναγνωρισμένη μειονότητα με τη δική της γλώσσα, σχολεία, εκκλησίες, κοιμητήρια, μνημεία, μέσα ενημέρωσης, κοινωνικούς φορείς, έθιμα, παραδόσεις και πολιτιστική ζωή. Κατά τα τελευταία 55-60 χρόνια, ο αριθμός των Αρμενίων της Κύπρου έχει μειωθεί λόγω μεταναστεύσεων σε άλλες χώρες και ενσωμάτωση στην ευρύτερη κυπριακή κοινωνία, συμπεριλαμβανομένων μεικτών γάμων· ο αριθμός της σήμερα είναι μικρότερος απ' ό,τι ήταν πριν από 80 ή 90 χρόνια πριν. Από οικονομική άποψη, οι Αρμενοκύπριοι έχουν την τάση να είναι αυτοεργοδοτούμενοι επιχειρηματίες/έμποροι, επαγγελματίες και τεχνίτες.

Παρά το σχετικά μικρό αριθμό Αρμενίων που ζουν στην Κύπρο, η αρμενοκυπριακή κοινότητα είχε σημαντικό αντίκτυπο στην Αρμενική Διασπορά και το αρμενικό έθνος γενικότερα: κατά το Μεσαίωνα, η Κύπρος είχε μια εκτεταμένη σύνδεση με το Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας, ενώ η Μονή του Καντσβώρ είχε σημαντική παρουσία στην Αμμόχωστο· κατά την Τουρκοκρατία, η Εκκλησία της Παρθένου Μαρίας και το Αρμενομονάστηρο ήσαν πολύ διαπρεπή. Σε πιο πρόσφατες εποχές, το βραχύβιο Εθνικό Εκπαιδευτήριο-Ορφανοτροφείο και το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν άσκησαν μεγάλη επιρροή, όπως ήταν και η παρουσία της Αρμενικής Λεγεώνας στην Κύπρο, ενώ η μετανάστευση μεγάλου αριθμού Αρμενοκυπρίων στο Ηνωμένο Βασίλειο ουσιαστικά διαμόρφωσε τη σημερινή αρμενική παροικία της Βρετανίας. Ορισμένοι Αρμενοκύπριοι υπήρξαν ή είναι πολύ εξέχοντες σε παναρμενικό ή διεθνές επίπεδο και το γεγονός ότι, για σχεδόν μισό αιώνα, οι επιζώντες της Αρμενικής Γενοκτονίας συνεργάζονταν και συνυπήρχαν μαζί με τους Τουρκοκύπριους, ίσως ένα μοναδικό φαινόμενο σε ολόκληρη την Αρμενική Διασπορά. Επιπρόσθετα, η ιστορία και οι διάφορες άλλες πτυχές της αρμενικής κοινότητας της Κύπρου είναι εξαιρετικά καλά τεκμηριωμένες. Τέλος, η Κύπρος υπήρξε η πρώτη χώρα που έφερε το ζήτημα της αναγνώρισης της Αρμενικής Γενοκτονίας στην ολομέλεια της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ το 1965 και η δεύτερη χώρα στον κόσμο που αναγνώρισε την Αρμενική Γενοκτονία το 1975.

Εμβλήματα της οικογένειας του AGBU στην Κύπρο

Σήμερα, οι Αρμένιοι της Κύπρου διατηρούν μια αξιοσημείωτη παρουσία περίπου 3.500 ατόμων στο νησί (συμπεριλαμβανομένων περίπου 1.000 μη Κυπρίων Αρμενίων, κυρίως από την Αρμενία, τη Γεωργία, τον Λίβανο, τη Ρωσσία και τη Συρία)^[1], επικεντρωμένοι κυρίως γύρω από την πρωτεύουσα Λευκωσία, αλλά και με κοινότητες στη Λάρνακα και τη Λεμεσό, όπου διαθέτουν εκκλησίες, σχολεία, συλλόγους, κοιμητήρια και μνημεία• υπάρχει, επίσης, μια μικρή μη δομημένη αρμενική κοινότητα στην Πάφο (ουσιαστικά όλα τα μέλη της προέρχονται από την Αρμενία)^[2]. Η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου βρίσκεται στη Λευκωσία. Σύμφωνα με το Σύνταγμα του 1960, μαζί με τους Μαρωνίτες και τους Λατίνους, αναγνωρίζονται ως «θρησκευτική ομάδα» και έχουν επιλέξει να ανήκουν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα. Η αρμενοκυπριακή κοινότητα στηρίζεται ισχυρά, οικονομικά και ηθικά, από την Κυπριακή Δημοκρατία και οι Αρμενοκύπριοι εκπροσωπούνται από έναν εκλελεγμένο Εκπρόσωπο στη Βουλή των Αντιπροσώπων• από το Μάιο του 2006, ο Εκπρόσωπος είναι ο Βαρτκές Μαχτεσιάν, επιχειρηματίας από τη Λευκωσία, ο οποίος επανεκλέγηκε το Μάιο του 2011 για μια νέα θητεία στη Βουλή των Αντιπροσώπων.^[3] Ο θρησκευτικός ηγέτης της κοινότητας, από τον Αύγουστο του 1997, είναι ο Πατριαρχικός Βικάριος Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν, υπόλογος στον Καθολικό (Πατριάρχη) του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας.

Ιστορία

Από τις τρεις θρησκευτικές ομάδες, οι Αρμένιοι είναι οι αρχαιότεροι στην Κύπρο, αφού η πρώτη επιβεβαιωμένη παρουσία Αρμενίων στο νησί ανάγεται στο 578 μ.Χ., κατά τη βασιλεία του Βυζαντινού Αυτοκράτορα Ιουστίνου Β’, ενώ οι Μαρωνίτες και οι Λατίνοι εμφανίστηκαν στο νησί το 686 και το 1126, αντίστοιχα.

Βυζαντινή περίοδος (578–1191)

Σόλιδος του Αυτοκράτορα Μαυρίκιου

Υπάρχει ένας μακρύς δεσμός ανάμεσα στους Αρμένιους και την Κύπρο, που πιθανώς ανάγεται στον 5ο αιώνα π.Χ.. Ωστόσο, οι Αρμένιοι έχουν συνεχή τεκμηριωμένη παρουσία στην Κύπρο από το 578 μ.Χ.: σύμφωνα με τον ιστορικό Θεοφύλακτο Σιμοκάττη, κατά την εκστρατεία του εναντίον του Πέρση Βασιλιά Χοσρόη Α’, ο Βυζαντινός Στρατηγός (και μελλοντικός Αυτοκράτορας) Μαυρίκιος ο Καππαδόκης συνέλαβε 10.090 Αρμένιους ως αιχμάλωτους στην Αρζανηνή (Αγτζνίκ), εκ των οποίων περίπου 3.350 μεταφέρθηκαν στην Κύπρο ^[4]. Κρίνοντας από τη στρατηγική θέση των αποικιών που ίδρυσαν (Αρμενοχώρι, Αρμίνου, Κορνόκηπος, Πατρίκι, Πλατάνι, Σπαθαρικό και ίσως το Μούσερε), είναι πολύ πιθανόν αυτοί οι Αρμένιοι να υπηρέτησαν το Βυζάντιο ως μισθοφόροι στρατιώτες και ακρίτες.

Περισσότεροι Αρμένιοι κατέφθασαν κατά τη βασιλεία του αρμενικής καταγωγής Αυτοκράτορα Ηράκλειου (610-641) για πολιτικούς λόγους (επιχείρησε να γεφυρώσει τις διαφορές ανάμεσα στην Αρμενική Εκκλησία) και τη Βυζαντινή Εκκλησία), κατά τη διακονία του Καθολικού (Πατριάρχη) Χοβαννές Γ' Οτζνετσί (717-728) για εμπορικούς λόγους και μετά την απελευθέρωση της Κύπρου από τις αραβικές επιδρομές από τον πατρίκιο Νικήτα Χαλκούτζη (965) για στρατιωτικούς λόγους, όταν μεταφέρθηκαν στην Κύπρο Αρμένιοι μισθοφόροι για να την προστατέψουν. Κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο, υπηρέτησαν στην Κύπρο Αρμένιοι στρατηγοί και κυβερνήτες, όπως ο Αλέξιος Μούσερε (868-874), ο Βασίλειος Χαϊγκάζ (958), ο Βαχράμ (965), ο Ελπίδιος Βραχάμιος (1075-1085) και ο Λέων του Συμβατίκη (910-911), ο οποίος ανέλαβε το κτίσιμο της βασιλικής του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα. Φαίνεται πως η εκκλησία του Αγίου Λαζάρου υπήρξε αρμενορθόδοξη εκκλησία το 10ο αιώνα και ότι χρησιμοποιόταν και από Αρμενοκαθολικούς κατά τη Λατινοκρατία.

Οι πολυάριθμοι Αρμένιοι απαιτούσαν και την ανάλογη πνευματική ποιμαντορία, γι' αυτό και το 973 ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Χατσίκ Α’ ίδρυσε την Αρμενική Επισκοπή στη Λευκωσία. Οι σχέσεις ανάμεσα στην Κύπρο και τους Αρμένιους έγιναν εντονότερες όταν ιδρύθηκε το Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας. Το Βασίλειο, στην ακτή της Κιλικίας, στα βόρεια του νησιού, ιδρύθηκε γύρω στο 1080 μ.Χ. από Αρμένιους πρόσφυγες που διέφυγαν από την εισβολή των Σελτζούκων στο βορρά και παρέμεινε σύμμαχος του Βυζαντίου. Μεταξύ 1136-1138, ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός μετακίνησε ολόκληρο τον πληθυσμό της αρμενικής πόλης Τελ Χαμντούν στην Κύπρο. Μετά το γάμο του Ισαάκιου Κομνηνού με την κόρη του Αρμένιου πρίγκηπα Τορός Β’ το 1185, ήρθαν μαζί του στην Κύπρο Αρμένιοι ευγενείς και πολεμιστές, πολλοί από τους οποίους υπερασπίστηκαν το νησί εναντίον του Ριχάρδου του Λεοντόκαρδου (Μάιος 1191), όταν αποβιβάστηκε στη Λεμεσό με κατακτητικές διαθέσεις, και των Ναϊτών Ιπποτών (Απρίλιος 1192), που είχαν αγοράσει την Κύπρο από το Ριχάρδο και κυβερνούσαν με ιδιαίτερη σκληρότητα. Τελικά οι Ναΐτες επέστρεψαν το νησί στο Ριχάρδο, ο οποίος με τη σειρά του το πούλησε στον Γκυ ντε Λουζινιάν ^[5].

Λατινοκρατία (1191–1570)

Η βασιλική του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα

Μετά την αγορά της Κύπρου από τον τιτουλάριο Φράγκο Βασιλιά της Ιερουσαλήμ Γκυ ντε Λουζινιάν το 1192, στην προσπάθειά του να ιδρύσει ένα φεουδαρχικό βασίλειο δυτικού τύπου, ο τελευταίος έστειλε απεσταλμένους στην Ευρώπη, την Κιλικία και το Λεβάντε, με αποτέλεσμα να λάβει χώρα μια μαζική μετανάστευση Αρμενίων και άλλων λαών (Φράγκοι, Λατίνοι, Μαρωνίτες, καθώς επίσης Αιθίοπες, Γεωργιανοί, Εβραίοι, Ιακωβίτες, Κόπτες, Μελκίτες, Νεστοριανοί και άλλοι). Σε αυτούς τους πολυάριθμους αστούς, ευγενείς, ιππότες και πολεμιστές, παραχωρήθηκαν απλόχερα αξιώματα, γαίες, τιμάρια, φέουδα και διάφορα προνόμια. Λόγω της εγγύτητάς τους, των εμπορικών τους δεσμών και μιας σειράς βασιλικών και αριστοκρατικών γάμων, το Βασίλειο της Κύπρου και το Βασίλειο της Κιλικίας αλληλοσυνδέθηκαν αναπόσπαστα. Στους μετέπειτα αιώνες, χιλιάδες Κιλικιοαρμένιοι αναζήτησαν καταφύγιο στην Κύπρο διαφεύγοντας από τις μουσουλμανικές επιθέσεις: την Πτώση της Αντιόχειας (1268), την Κατάκτηση της Άκρας (1291), την επίθεση των Σαρακηνών (1322), τις επιθέσεις των Μαμελούκων (1335 και 1346) και την οθωμανική κατάκτηση της Κιλικίας (1403 και 1421). Η Κύπρος κατέστη τώρα το ανατολικότερο προπύργιο του Χριστιανισμού• το 1441 οι αρχές της Αμμοχώστου προσκάλεσαν Αρμένιους από την Κιλικία να εγκατασταθούν εκεί.

Η Πτώση της Σις τον Απρίλιο του 1375 έθεσε τέρμα στο Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας• στον τελευταίο του Βασιλιά, Λέοντα Ε’, παραχωρήθηκε ασφαλής διέλευση στην Κύπρο και πέθανε σε εξορία στο Παρίσι το 1393, αφού αξίωσε μάταια άλλη μια Σταυροφορία. Το 1396 ο τίτλος του και τα προνόμιά του μεταφέρθηκαν στον εξάδελφό του, Βασιλιά Ιάκωβο Α’ Λουζινιανό, στον καθεδρικό ναό της Αγίας Σοφίας• στη συνέχεια, ο βασιλικός θυρεός της δυναστείας των Λουζινιανών έφερε επίσης το λέοντα της Αρμενίας. Έτσι τέλειωσε η τελευταία πλήρως ανεξάρτητη αρμενική οντότητα του Μεσαίωνα, μετά από σχεδόν τρεις αιώνες κυριαρχίας και άνθισης• τον τίτλο του «Βασιλιά της Αρμενίας» διατηρούσε διαμέσου των αιώνων μέχρι τη σύγχρονη εποχή ο Οίκος της Σαβοΐας, μέσω του γάμου της Βασίλισσας Καρλόττας της Κύπρου με το Λουδοβίκο της Σαβοΐας. Παρόλον ότι οι Αιγύπτιοι Μαμελούκοι είχαν καταλάβει την Κιλικία, δεν ήταν σε θέση να συνεχίσουν να την κρατούν• εν τέλει τουρκικά φύλα κινήθηκαν προς την περιοχή και εγκαταστάθηκαν εκεί, οδηγώντας στην κατάκτηση της Κιλικίας από τον Ταμερλάνο. Ως αποτέλεσμα, 30.000 Αρμένιοι έφυγαν από την Κιλικία το 1403 και εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο, που συνέχισε να κυβερνάται από τη δυναστεία των Λουζινιανών μέχρι το 1489 ^[6].

Κατά τη Φραγκοκρατία και την Ενετοκρατία (1192-1489 και 1489-1570, αντίστοιχα), υπήρχαν αρμενικές εκκλησίες στη Λευκωσία, την Αμμόχωστο, το Σπαθαρικό (Σουρπ Σαρκίς [Άγιος Σέργιος] και Σουρπ Βαρβαρέ [Αγία Βαρβάρα]), τον Κορνόκηπο (Σουρπ Χρεσνταγκαμπέτκ [Άγιοι Αρχάγγελοι]), το Πλατάνι (Σουρπ Κεβόρκ [Άγιος Γεώργιος]), το Μπέλα-Πάις και αλλού (Σουρπ Παρσέγ [Άγιος Βασίλειος]). Οι Αρμένιοι συγκαταλέγονταν ανάμεσα στις εφτά σημαντικότερες θρησκευτικές ομάδες στην Κύπρο, κατείχαν δε αποθήκες και καταστήματα στα λιμάνια της Αμμοχώστου, της Λεμεσού και της Πάφου, καθώς επίσης και στην πρωτεύουσα Λευκωσία, ελέγχοντας έτσι ένα μεγάλο τμήμα του εμπορίου. Επιπρόσθετα, η αρμενική ήταν ανάμεσα στις έντεκα επίσημες γλώσσες του Βασιλείου της Κύπρου και μια από τις πέντε επίσημες γλώσσες της ενετικής αποικιακής διοίκησης της Κύπρου.

Σύμφωνα με τους χρονικογράφους Λεόντιο Μαχαιρά (1369-1458), Γεώργιο Βουστρώνιο (1430-1501) και Φλώριο Βουστρώνιο (1500-1570), οι Αρμένιοι της Λευκωσίας είχαν τη δική τους Μητρόπολη και ζούσαν στη δική τους συνοικία, που ονομαζόταν Αρμενία ή Αρμενογειτονιά. Αρχικά είχαν τρεις εκκλησίες: Σουρπ Κεβόρκ, Σουρπ Μπογός-Πετρός (Άγιοι Παύλος και Πέτρος) και Σουρπ Χατς (Τίμιος Σταυρός) - που πιστεύεται ότι είναι το σημερινό τζαμί Αραπλάρ ή Σταυρός του Μισσιρίκου. Στην Αμμόχωστο ιδρύθηκε Επισκοπή στα τέλη του 12ου αιώνα και οι Αρμένιοι ζούσαν γύρω από τη συριακή ενορία. Ιστορικά έγγραφα υποδηλώνουν την παρουσία ενός σημαντικού μοναστικού και θεολογικού κέντρου εκεί, όπου λέγεται ότι είχε σπουδάσει ο Άγιος Νερσής ο Λαμπροναίος (1153-1198)• από τις τρεις αρμενικές εκκλησίες της περιτειχισμένης Αμμοχώστου [Σουρπ Αστβατζατζίν (Παναγίας), Σουρπ Σαρκίς και Σουρπ Χατς - που πιστεύεται ότι είναι η αταύτιστη εκκλησία ανάμεσα στην εκκλησία των Καρμελιτών και της Αγίας Άννας], μόνο η εκκλησία του Καντσβώρ διασώζεται, κτισμένη το 1346.

Κατά το Μεσαίωνα, οι Αρμένιοι της Κύπρου ασχολούνταν ενεργά με το εμπόριο, ενώ κάποιοι απ’ αυτούς σχημάτισαν στρατιωτικές φρουρές στην Κερύνεια (1322) και αλλού. Ένας αριθμός Αρμενίων υπερασπίστηκε το Φράγκικο Βασίλειο της Κύπρου κατά των Γενουατών (1373) στον Ξερό, κατά των Σαρακηνών (1425) στο χωριό Στύλλοι και κατά των Μαμελούκων (1426) στη Λεμεσό και τη Χοιροκοιτία. Μέχρι το 1425, το φημισμένο Αρμενομονάστηρο - αρχικά το κοπτικό μοναστήρι του Αγίου Μακαρίου κοντά στη Χαλεύκα (περιοχή Πενταδακτύλου) - περιήλθε στην κατοχή των Αρμενίων, όπως συνέβη κάποια στιγμή πριν το 1504 με τη βενεδικτινή/καρθουσιανή μονή της Παναγίας της Τύρου ή Τορτόζας (Σουρπ Αστβατζατζίν) στην περιτειχισμένη Λευκωσία• πολλές από τις μοναχές της ήσαν αρμενικής καταγωγής (όπως η πριγκήπισσα Φημή, κόρη του Αρμένιου Βασιλιά Χετούμ Β’). Κατά τη Λατινοκρατία, υπήρχε επίσης ένας μικρός αριθμός Αρμενοκαθολικών στη Λευκωσία, την Αμμόχωστο και το Αββαείο του Μπέλλα-Πάις, όπου υπηρέτησε ως μοναχός ο Άρχοντας Χετούμ της Κωρύκου.

Η ευημερία των κατοίκων της Κύπρου ανακόπηκε από τη σκληρή και διεφθαρμένη βενετική διοίκηση και τους υπέρογκους φόρους που επέβαλλαν. Η τυραννική τους διακυβέρνηση, σε συνδυασμό με αντίξοες συνθήκες (ανομβρίες, επιδημίες, λιμούς, πλημμύρες, σεισμούς κτλ), προκάλεσαν αξιοσημείωτη μείωση στον πληθυσμό του νησιού. Σύμφωνα με τον ιστορικό Στέφανο Λουζινιανό, μέχρι τα τέλη της Ενετοκρατίας, οι Αρμένιοι ζούσαν κυρίως στην Αμμόχωστο και τη Λευκωσία και, σε μικρούς αριθμούς, σε τρία “αρμενικά χωριά”: το Πλατάνι, τον Κορνόκηπο και το Σπαθαρικό.

Τουρκοκρατία (1570-1878)

Το Αρμενομονάστηρο (1967)

Κατά την οσμανική κατάληψη της νήσου (1570-1571), στρατολογήθηκαν περίπου 40.000 Οθωμανοαρμένιοι τεχνίτες (κυρίως σκαπανείς). Η νέα τάξη πραγμάτων επηρέασε και την αρμενική κοινότητα: πολλοί από τους Οθωμανοαρμένιους που επέζησαν της κατάκτησης εγκαταστάθηκαν κυρίως στη Λευκωσία, αυξάνοντας τον αρμενικό της πληθυσμό, ενώ η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου αναγνωρίστηκε ως Εθναρχία (Ազգային Իշխանութիւն, Αζκαΐν Ισχανουτιούν), μέσω του θεσμού των μιλλέτ. Ωστόσο, η Επισκοπή στην Αμμόχωστο καταργήθηκε, καθώς ο χριστιανικός πληθυσμός σφαγιάστηκε ή εκδιώχθηκε και ολόκληρη η περιτειχισμένη πόλη κατέστη απαγορευμένη για μη Μουσουλμάνους μέχρι τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας. Ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους κατά την κατάκτηση (την ακριβή φύση των οποίων μπορούμε μόνο να υποθέσουμε), παραχωρήθηκε στους Αρμένιους της Λευκωσίας το δικαίωμα να φυλάσσουν την Πύλη Πάφου (το προνόμιο αυτό χρησιμοποιήθηκε μόνο για μικρό χρονικό διάστημα, εξαιτίας των μεγάλων δαπανών που απαιτούνταν) και, με φιρμάνι του Μαΐου του 1571, τους επιστράφηκε η εκκλησία της Παναγίας της Τύρου (γνωστή και ως Τορτόζα), την οποία οι Οθωμανοί είχαν μετατρέψει σε αποθήκη άλατος. Επιπρόσθετα, το μοναστήρι του Αγίου Μακαρίου είχε αποκτήσει την εύνοια των Οθωμανών και κατέστη σημαντικός ενδιάμεσος σταθμός για Αρμένιους και άλλους προσκυνητές καθοδόν προς τους Αγίους Τόπους, καθώς και χώρος ανάπαυσης για περιηγητές και Καθόλικους (Πατριάρχες) και άλλους κληρικούς από την Κιλικία και την Ιερουσαλήμ.

Σε αντίθεση με τους Λατίνους και τους Μαρωνίτες, οι Αρμένιοι - όντας Ορθόδοξοι - δεν καταδιώκονταν λόγω της θρησκείας τους από τους Οθωμανούς. Παρόλον ότι ζούσαν περίπου 20.000 Αρμένιοι στην Κύπρο κατά τα πρώτα-πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας, μέχρι το 1630 είχαν παραμείνει μόνο 2.000 Αρμένιοι, σε σύνολο 56.350 κατοίκων. Στο Μπετεστάν (την καλυμμένη αγορά της Λευκωσίας), υπήρχαν πολλοί Αρμένιοι έμποροι και στα τέλη του 18ου αιώνα/αρχές του 19ου αιώνα ο κορυφαίος πολίτης της Λευκωσίας ήταν ένας Αρμένιος έμπορας ονόματι Σαρκίς, που ήταν “μπερατλής” (κάτοχος βερατίου ή χάρτας που παραχωρούσε προνόμια) και ήταν αρχικά ο δραγομάνος για το Γάλλο Πρόξενο, πριν γίνει ο δραγομάνος για τον Άγγλο Πρόξενο. Αργότερα, στις αρχές μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, οι περιηγητές και τα κατάστιχα αναφέρουν έναν άλλο πλούσιο Αρμένιο έμπορο, το Χατζή Συμεών Αγά της Κριμέας, που είχε νωρίτερα χρηματοδοτήσει μια πλήρη επιδιόρθωση του Αρμενομονάστηρου και ήταν ο γαμπρός του Σαρκίς. Ένας τρίτος Αρμένιος προύχοντας ήταν ο Μαρτυρός Φουγκάς, δραγομάνος για το Γάλλο Πρόξενο και γνωστός έμπορας, που συνελήφθηκε και αποκεφαλίστηκε από τους Οθωμανούς γύρω στο 1825. Οι Αρμένιοι εξασκούσαν επικερδή επαγγέλματα και στις αρχές του 17ου αιώνα εγκαταστάθηκαν στην Κύπρο Περσοαρμένιοι ως έμποροι μεταξιού, όπως και κάποιοι εύποροι Οθωμανοαρμένιοι το 18ο και 19ο αιώνα, όπως ο Μπογός-Μπερτζ Αγάς Εραμιάν. Ωστόσο, με τη νέα τάξη πραγμάτων, ο αριθμός των Αρμενίων και των άλλων Χριστιανών μειώθηκε δραματικά λόγω της δυσβάστακτης φορολογίας και της σκληρότητας της οθωμανικής διοίκησης, εξαναγκάζοντας πολλούς Χριστιανούς να γίνουν Λινοβάμβακοι (Κρυπτοχριστιανοί) ή να ασπαστούν το Ισλάμ, που εξηγεί γιατί πρώην αρμενικά χωριά (Άγιος Ιάκωβος, Άγιος Χαρίτων, Αρμενοχώρι, Άρτεμη, Κορνόκηπος, Μελούντα, Πλατάνι και 'Σπαθαρικό) κατοικούνταν από Τουρκοκύπριους στα τέλη του 19ου αιώνα• μικρός αριθμός Αρμενοκυπρίων έγιναν Καθολικοί μέσω γάμου με εύπορες λατινικές οικογένειες.

Η Έπαυλη των Εραμιάν στη Δευτερά

Σταδιακά, μετά τα αιματηρά γεγονότα του 1821 - όταν, ως απάντηση στην κυπριακή στήριξη στην Ελληνική Επανάσταση, οι Οθωμανοί κατέστρεψαν τα μέγαρα των Αρμενίων και των Ελλήνων, απαγόρευσαν στους Έλληνες, τους Φράγκους, τους Αρμένιους και τους Μαρωνίτες να φέρουν όπλα και απαγχόνισαν ή έσφαξαν 470 πρόκριτους, ανάμεσά τους και τον Αρμένιο εφημέριο της Λευκωσίας, ντερ Πετρός -, παρατηρήθηκαν κάποιες βελτιώσεις κατά την περίοδο του Τανζιμάτ (1839-1876). Στο πνεύμα του Χάττ-ι Σερίφ του Γκιουλχανέ (1839), ο Αρμένιος Επίσκοπος, ο Έλληνας Αρχιεπίσκοπος και ο Μαρωνίτης Χωρεπίσκοπος συμμετείχαν στο Διοικητικό Συμβούλιο (Μετζλίς Ιταρέ), το οποίο συστάθηκε το 1840. Μετά το 1850, μερικοί Αρμένιοι εργοδοτήθηκαν στη δημόσια υπηρεσία, ενώ το 1860 η αρμενική εκκλησία της Λευκωσίας έγινε ανάμεσα στις πρώτες στην Κύπρο που απόκτησαν καμπαναριό - δωρεά του Κωνσταντινουπολίτη Αρμένιου Χαπετίκ Νεβρουζιάν. Επιπρόσθετα, το άνοιγμα της Διώρυγας του Σουέζ το 1869 ωφέλησε τους Αρμένιους και άλλους έμπορους του νησιού, ενώ το 1870 ιδρύθηκε το πρώτο αρμενικό σχολείο στη Λευκωσία από το νεοαφιχθέντα Αρχιμανδρίτη Βαρτάν Μαμιγκονιάν. Επιπλέον, ως αποτέλεσμα του Χάττ-ι Χουμαγιούν το 1856, αναγνωρίστηκε επίσημα η διοικητική αυτονομία της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου.

Καθ’ όλη την Τουρκοκρατία, η συντριπτική πλειοψηφία του αρμενικού πληθυσμού της Κύπρου υπήρξε αρμενορθόδοξη, παρόλον ότι υπάρχει επίσης μια αναφορά για μια μικρή αρμενοκαθολική κοινότητα στη Λάρνακα. Από τις τρεις θρησκευτικές ομάδες, οι Αρμένιοι είναι οι μόνοι που είχαν συνεχή παρουσία ιεραρχών καθ’ όλη την οσμανική κατοχή. Με βάση διάφορες εκτιμήσεις, η αρμενοκυπριακή κοινότητα του 19ου αιώνα αριθμούσε μεταξύ 150-250 άτομα, η πλειοψηφία των οποίων ζούσε στη Λευκωσία, με μικρότερους αριθμούς να ζούσαν στην Αμμόχωστο, τη Λάρνακα, βόρεια και νότια της πρωτεύουσας (ιδιαίτερα στη Δευτερά και την Κυθρέα) και, φυσικά, γύρω από το Αρμενομονάστηρο ^[5].

Αγγλοκρατία (1878–1960)

Με την άφιξη των Βρετανών τον Ιούλιο του 1878 και την προοδευτική τους διοίκηση, ενισχύθηκε ιδιαίτερα η ήδη ευημερούσα αλλά μικρή αρμενική κοινότητα του νησιού. Γνωστοί για τις γλωσσικές τους επιδεξιότητες, αρκετοί Αρμένιοι συμβλήθηκαν στην Κύπρο για να εργαστούν ως διερμηνείς και δημόσιοι λειτουργοί στα κονσουλάτα και τη βρετανική διοίκηση, όπως ο Απισογόμ Ουτιτζιάν - ο επίσημος κρατικός μεταφραστής και διερμηνείας για τα Οθωμανικά Τουρκικά μεταξύ 1878 και 1919. Ο αριθμός των Αρμενίων στην Κύπρο αυξήθηκε σημαντικά μετά τις μαζικές απελάσεις, τις τρομερές σφαγές και τη Γενοκτονία που διέπραξαν οι Οθωμανοί και οι Νεότουρκοι (1894-1896, 1909 & 1915-1923). Η Κύπρος δέχθηκε πέραν των 10.000 προσφύγων από την Κιλικία, τη Σμύρνη και την Κωνσταντινούπολη, οι οποίοι κατέφθασαν στη Λάρνακα και σε όλα τα άλλα λιμάνια της, κάποιοι κατά τύχη, άλλοι από πρόθεση• περίπου 1.500 από αυτούς έκαμαν το νησί την καινούργια τους πατρίδα. Εργατικοί, καλλιεργημένοι και φιλοπρόοδοι, έφεραν νέα πνοή στην παλιά κοινότητα και δεν άργησαν να ορθοποδήσουν και να καθιερωθούν ως άνθρωποι των γραμμάτων, των επιστημών και των τεχνών, ικανοί επιχειρηματίες και δεινοί έμποροι, τεχνίτες και φωτογράφοι, καθώς και πρωτοπόροι επαγγελματίες που εισήγαγαν νέες τέχνες, εδέσματα και γλυκά στο νησί, συμβάλλοντας έτσι σημαντικά στην κοινωνικοοικονομική και πολιτιστική ανάπτυξη της Κύπρου.^[7]

Οι νεοαφιχθέντες ίδρυσαν συλλόγους, χορωδίες, αθλητικές ομάδες, προσκοπικά συστήματα, φιλαρμονικές, εκκλησίες, σχολεία και κοιμητήρια στη Λευκωσία, τη Λάρνακα, τη Λεμεσό, την Αμμόχωστο, τον Αμίαντο και αλλού, ενώ σύντομα η αρμενοφωνία κατέστη πραγματικότητα. Οι Αρμένιοι ήσαν οι πρώτοι κλειδαράδες, μηχανικοί, σφραγιδοποιοί, κατασκευαστές καθισμάτων και κτενών, ταπετσιέρηδες, ωρολογάδες και τσιγκογράφοι στην Κύπρο. Ήσαν οι πρώτοι που έφεραν τον κινηματογράφο, βελτίωσαν σημαντικά την τέχνη του τσαγκάρη και ήσαν Αρμένιοι που πρωτοεισήγαγαν τον αρμενικό παστουρμά, την γκαζόζα, το γύρο, τις κούπες, τα λαχματζιούν, τους λοκμάδες, τον μπακλαβά, τα παγάκια, τα παστά χρυσόμηλα, τις πόμπες και το χαλβά στην κυπριακή κουζίνα. Οι Αρμένιοι εισήγαγαν επίσης δύο τεχνικές ραπτικής κεντήματος: το εργόχειρο του Αϊντάπ (Այնթապի գործ) και το εργόχειρο του Μαράς (Մարաշի գործ). Υπήρχαν επίσης μερικοί Αρμένιοι εργοστασιάρχες (παγοποιοί, σαπωνοποιοί, κατασκευαστές καλτσών, βυρσοδέψες κτλ), αλλά πάνω απ’ όλα, υπήρχε ένας δυσανάλογα μεγάλος αριθμός Αρμενίων φωτογράφων.

Οι Αρμενοκύπριοι είχαν υψηλό προφίλ με τη βρετανική διοίκηση και πολλοί έγιναν ευσυνείδητοι δημόσιοι λειτουργοί και πειθαρχημένοι αστυνομικοί ή εργοδοτούνταν στον Κυπριακό Κυβερνητικό Σιδηρόδρομο και την Cable and Wireless. Κατά τις δεκαετίες 1920-1950, πολλοί εργάζονταν στα μεταλλεία αμιάντου στον Αμίαντο και στα μεταλλεία χαλκού στο Μαυροβούνι και τη Σκουριώτισσα, μερικοί από τους οποίους υπήρξαν συνδικαλιστές. Κάποιοι Αρμενοκύπριοι συμμετείχαν στον Ελληνοτουρκικό Πόλεμο του 1897, τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους (1914-1918 - στο Κυπριακό Σώμα Ημιονηγών - & 1939-1945 - τόσο στο Κυπριακό Σύνταγμα όσο και στην Κυπριακή Εθελοντική Δύναμη) και τον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959). Επίσης, η Ανατολική Λεγεώνα (αργότερα ονομάστηκε Αρμενική Λεγεώνα) συγκροτήθηκε και εκπαιδεύτηκε μεταξύ Δεκεμβρίου 1916 και Μαΐου 1918 στο χωριό Μοναρκά, κοντά στο Μπογάζι, αποτελούμενη από πέραν των 4.000 εθελοντών Αρμενίων της Διασποράς που πολέμησαν κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Μερικοί Αρμένιοι πρόσφυγες κατέφθασαν από την Παλαιστίνη (1947-1949) και την Αίγυπτο (1956-1957) ^[6].

Η αρμενοκυπριακή κοινότητα ευημερούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας (1878-1960), ιδρύοντας συλλόγους, χορωδίες, ομάδες προσκόπων, αθλητικές ομάδες, μουσικά σύνολα, εκκλησίες, κοιμητήρια και σχολεία, συμπεριλαμβανομένου του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν. Κτίστηκε λίγο έξω από τη Λευκωσία μεταξύ 1924-1926, με δωρεά των Αιγυπτιοαρμενίων καπνεμπόρων αδελφών Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν, με αρχικό σκοπό να στεγάσει και να εκπαιδεύσει 500 ορφανά της Γενοκτονίας, τα οποία φύτεψαν τα δέντρα μπροστά από το σχολείο εις μνήμην των σφαγιασθέντων συγγενών τους. Από ορφανοτροφείο (1926-1940), σταδιακά κατέστη διεθνούς φήμης δευτεροβάθμια σχολή με οικοτροφείο (1934-2005) ^[8].

Εξετάζοντας της απογραφές πληθυσμού της Αγγλοκρατίας (βλέπε τμήμα Δημογραφίας), παρατηρούμε μια σταθερή αύξηση στον αριθμό των Αρμενίων στην Κύπρο, που κυμαίνονταν από 201 το 1881 μέχρι 4.549 το 1956. Στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήσαν Αρμένιοι Αποστολικοί, αλλά υπήρχε επίσης μικρός αριθμός Αρμενοκαθολικών και Αρμενίων Προτεσταντών. Στην απογραφή πληθυσμού του 1960, καταγράφηκαν 3.628 Αρμένιοι - σε αντίθεση με 4.549 το 1956 - καθώς περίπου 900 Αρμενοκύπριοι είχαν μεταναστεύσει στη Μεγάλη Βρετανία, την Αυστραλία και αλλού, όχι μόνο εξαιτίας της δύσκολης οικονομικής κατάστασης της εποχής, αλλά κυρίως λόγω της έκτακτης κατάστασης που προκάλεσε ο απελευθερωτικός αγώνας της ΕΟΚΑ (1955-1959) και της αβεβαιότητας που μερικοί ένιωθαν με την αποχώρηση των Βρετανών, τους οποίους έβλεπαν ως προστάτες τους. Μάλιστα δε, μεγάλη μερίδα Αγγλοαρμενίων κατάγεται από την Κύπρο ^[6].

Περίοδος Ανεξαρτησίας (1960-σήμερα)

Η λήξη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959) βρήκε τους Αρμενοκύπριους να είχαν σφυρηλατήσει ισχυρούς δεσμούς με τους υπόλοιπους Κύπριους. Η Ανεξαρτησία του 1960 έφερε μια νέα εποχή για τους Αρμένιους της Κύπρου, οι οποίοι - μαζί με τους Μαρωνίτες και τους Λατίνους - αναγνωρίστηκαν ως «θρησκευτική ομάδα» από το Σύνταγμα (Άρθρο 2 § 3) και αντιπροσωπεύονταν πλέον από εκλελεγμένο Εκπρόσωπο - αρχικά μέλος της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης (Άρθρο 109) και, από το 1965, μέλος της Βουλής των Αντιπροσώπων (Νόμος 12/1965). Το μέγεθος της κοινότητας, ωστόσο, είχε μειωθεί λόγω της μετανάστευσης περίπου 900 Αρμενοκυπρίων προς το Ηνωμένο Βασίλειο, λόγω της έκτακτης κατάστασης που προκλήθηκε από τον απελευθερωτικό αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959) και της κακής κατάστασης της τοπικής οικονομίας. Ένας δεύτερος παράγοντας που συνέβαλε στη μείωση του μεγέθους της κοινότητας ήταν η μετανάστευση περίπου 600 Αρμενοκυπρίων προς τη Σοβιετική Αρμενία, ως μέρος του παναρμενικού κινήματος για «επαναπατρισμό» κατά την περίοδο 1962-1964 (νερκάγτ).^[9]

Κατά τις διακοινοτικές ταραχές του 1963, η αρμενοκυπριακή κοινότητα υπέστη σοβαρότητες απώλειες, καθώς η αρμενική συνοικία της Λευκωσίας καταλήφθηκε από εξτρεμιστές Τουρκοκύπριους: καταλήφθηκαν το κτίριο της Μητρόπολης, η μεσαιωνική εκκλησία της Παρθένου Μαρίας, το σχολείο Μελικιάν-Ουζουνιάν, το ιστορικό Μνημείο της Γενοκτονίας, τα οικήματα της Αρμενικής Λέσχης, της ΑΫΜΑ και του AGBU, καθώς και η Αρμενική Ευαγγελική εκκλησία• καταλήφθηκε επίσης η μεσαιωνική εκκλησία του Καντσβώρ στην Αμμόχωστο. Συνολικά, 231 αρμενοκυπριακές οικογένειες κατέστησαν τουρκόπληκτες ή/και έχασαν τα καταστήματα και τις επιχειρήσεις τους. Ως αποτέλεσμα, εκατοντάδες Αρμενοκύπριοι έφυγαν για τη Μεγάλη Βρετανία, τον Καναδά, την Αυστραλία και τις Ηνωμένες Πολιτείες ^[7]. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, η αρμενοκυπριακή κοινότητα υπέστη επιπρόσθετες απώλειες: προσφυγοποιήθηκαν 4-5 οικογένειες που ζούσαν στην Κερύνεια, περίπου 30 οικογένειες στη Λευκωσία και 40-45 οικογένειες στην Αμμόχωστο, ενώ μια Αρμενοκύπρια (η Ρόζα Μπακαλιάν) είναι έκτοτε αγνοούμενη• το φημισμένο Αρμενομονάστηρο στον Πενταδάκτυλο καταλήφθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα, ο κοιτώνας των αγοριών του Μελκονιάν βομβαρδίστηκε από την Τουρκική Αεροπορία, ενώ το αρμενικό κοιμητήριο του Αγίου Δομετίου επλήχθη από όλμους και περιήλθε εντός της νεκρής ζώνης. Ως αποτέλεσμα, δεκάδες Αρμενοκύπριοι αποδήμησαν, κυρίως προς τη Μεγάλη Βρετανία - συνολικά, περίπου 1.300 Αρμενοκύπριοι έφυγαν από την Κύπρο κατά τις δεκαετίες του '60 και '70, επιπρόσθετα με αυτούς που μετανάστευσαν στη Σοβιετική Αρμενία.^[5]

Το αρμενικό σύμπλεγμα στο Στρόβολο, Λευκωσία

Με την αδιάλειπτη αρωγή της κυβέρνησης, η μικρή αλλά εργατική αρμενική κοινότητα της Κύπρου σταδιακά κατάφερε να αναπληρώσει τις απώλειές της και συνέχισε να ευημερεί στις υπόλοιπες αστικές περιοχές, συμβάλλοντας πολιτιστικά και κοινωνικοοικονομικά στην ανάπτυξη της πατρίδας της. Στις 24 Απριλίου 1975, η Κύπρος έγινε η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα (και η δεύτερη παγκοσμίως, μετά την Ουρουγουάη) που αναγνώρισε την Αρμενική Γενοκτονία με το Ψήφισμα 36/1975• ακολούθησαν δύο άλλα, Ψήφισμα 74/1982 και το Ψήφισμα 103/1990, με το τελευταίο να ανακηρύσσει την 24η Απριλίου ως Εθνική Ημέρα Μνήμης της Αρμενικής Γενοκτονίας στην Κύπρο. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, η δυναμική της αρμενοκυπριακής κοινότητας έχει αλλάξει με τον αυξημένο αριθμό γάμων με Ελληνοκύπριους και άλλους μη Αρμένιους, και την άφιξη κατά τα τελευταία 30-35 χρόνια χιλιάδων Αρμενίων πολιτικών και οικονομικών μεταναστών λόγω του εμφυλίου πολέμου στον Λίβανο (1975-1990), των εξεγέρσεων στη Συρία (1976-1982), της ισλαμικής επανάστασης στο Ιράν και του πολέμου Ιράν-Ιράκ (1978-1988), καθώς επίσης και μετά το σεισμό του Σπιτάκ (1988) και τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης (1991)• μερικοί από αυτούς έχουν εγκατασταθεί μόνιμα στην Κύπρο. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Χάρτη Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών του Συμβουλίου της Ευρώπης, η αρμενική γλώσσα - η μητρική γλώσσα της συντριπτικής πλειοψηφίας των Αρμενοκυπρίων - αναγνωρίστηκε ως μειονοτική γλώσσα της Κύπρου από την 1η Δεκεμβρίου 2002. Σήμερα, εκτιμάται ότι οι Αρμένιοι που ζουν στην Κύπρο αριθμούν πέραν των 3.500 ατόμων• εκτός από τις χώρες που αναφέρθηκαν πιο πάνω, στην Κύπρο υπάρχει επίσης μικρός αριθμός Αρμενίων που προέρχονται από την Αιθιοπία, την Ελλάδα, το Ηνωμένο Βασίλειο, το Κουβέιτ και την Τουρκία ^[10].

Δημογραφία

Δεν υπάρχουν ακριβείς πληροφορίες ως προς τον αριθμό των Αρμενίων που ζούσαν στην Κύπρο κατά τη Βυζαντινή περίοδο. Παρόλον ότι κατά την πρώιμη Φραγκοκρατία υπήρχαν δεκάδες χιλιάδες Αρμένιοι που ζούσαν στην Κύπρο (κυρίως στη Λευκωσία και την Αμμόχωστο - όπου στην τελευταία αριθμούσαν γύρω στις 1.500 ψυχές το 1360), μέχρι την ύστερη Φραγκοκρατία και σίγουρα κατά τη διάρκεια της Ενετοκρατίας, ο αριθμός των Αρμενίων στην Κύπρο έφθινε - για ένα αριθμό λόγων: αυτό οφειλόταν στην τυραννική διακυβέρνηση της βενετικής διοίκησης, σε συνδυασμό με τις αντίξοες φυσικές συνθήκες (οι οποίες επηρέασαν όλους τους Κυπρίους), καθώς και τον εξελληνισμό των διαφόρων μειονοτήτων του νησιού. Μάλιστα δε, η έρευνα του πληθυσμού και ιδιοκτησίας της Λευκωσίας του 1572 μετά την οθωμανική κατάκτηση, υπό τον μπεηλέρμπεη Σινάν Πασιά, κατέγραψε 90-95 ντόπιους Αρμένιους στη Λευκωσία, σε σύνολο περίπου 1.100 κατοίκων - όλους με πλήρως εξελληνισμένα ονόματα.

Γεωγραφική κατανομή των Αρμενοκυπρίων

Φαίνεται ότι κατά τα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας (1570-1878), είχαν παραμείνει στην Κύπρο περίπου 20.000 από τους 40.000 στρατολογημένους Οθωμανοαρμένιους. Ο αριθμός τους, ωστόσο, μειώθηκε δραματικά, λόγω της σκληρότητας και της καταπίεσης του καθεστώτος, της επαχθούς φορολογίας και των φυσικών καταστροφών: σύμφωνα με το Λατίνο Επίσκοπο της Πάφου, Πιέτρο Βέσπα, το 1630 υπήρχαν μόνο 2.000 Αρμένιοι στην Κύπρο (σε σύνολο πληθυσμού 56.350 - που ζούσαν κυρίως στις αγροτικές περιοχές), καθώς ένας σημαντικός αριθμός μετανάστευσε αλλού και πολλοί άλλοι ασπάστηκαν το Ισλάμ ή έγιναν Λινοβάμβακοι (Κρυπτοχριστιανοί). Ο Φραγκισκανός μισσιονάριος Τζιοβάνι Μπατίστα ντα Τόντι κατέγραψε μόνο 200 Αρμένιους στη Λευκωσία το 1647, ενώ το 1660 κατέγραψε πέραν των 300 Αρμενίων στο νησί. Ο Καρδινάλιος Μπερναντίνο Σπάντα, αντιπρόσωπος της Propaganda Fide, ανέφερε επίσης 200 Αρμένιους στη Λευκωσία το 1648, σε σύνολο 3.000 κατοίκων, αναφέροντας επίσης ότι η εκκλησία τους ήταν η μεγαλύτερη στην πρωτεύουσα, με 3 ιερείς. Μέχρι και τα μέσα του 18ου αιώνα, παρά την περιορισμένη άφιξη Οθωμανοαρμενίων και Περσοαρμενίων, ο αριθμός τους ήταν αρκετά μικρός. Ο Ρώσος μοναχός Βασίλειος Μπάρσκυ, ο οποίος επισκέφθηκε το νησί το 1727 και το 1735, αναφέρει “μερικούς Αρμένιους” που ζούσαν στη Λευκωσία. Επισκεπτόμενος την Κύπρο το 1738, ο Βρετανός περιηγητής Ρίτσαρντ Πόκοκ αναφέρει “πολύ λίγους Αρμένιους, ωστόσο διαθέτουν μια αρχαία εκκλησία [στη Λευκωσία]”, ενώ για το νησί ως σύνολο κάνει αναφορά σε “μικρό αριθμό Αρμενίων, οι οποίοι είναι πολύ φτωχοί, αν και έχουν Αρχιεπίσκοπο και μοναστήρι στην εξοχή”. Ωστόσο, μέχρι την εποχή που επισκέφθηκε την Κύπρο ο Ιταλός Αββάς Τζιοβάνι Μαρίτι το 1760 και το 1767, είχαν προφανώς καταστεί “το πλουσιότερο τμήμα των κατοίκων [της Λευκωσίας]”, γι' αυτό και νόμισε ότι “υπάρχουν πολλοί Αρμένιοι [στο νησί]”. Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, μετά από διάφορα κύματα εξελληνισμού (ειρηνικής αφομοίωσης) και εκτουρκισμού (εξαναγκαστικού προσηλυτισμού), ο αριθμός των Αρμενοκυπρίων κυμαινόταν ανάμεσα σε 150-200.

Γεωγραφική κατανομή των Αρμενίων στην Κύπρο (1935 και 1956)

Όταν ο Άγγλος Πλοίαρχος Τζον Μακ Ντόναλντ Κινίρ επισκέφθηκε την Κύπρο το 1814, υπολόγισε περίπου 40 αρμενικές οικογένειες στη Λευκωσία (γύρω στα 200 άτομα) - σε σύνολο 2.000 οικογενειών (περίπου 10.000 άτομα), όπως υπολόγισαν και ο Βρετανός Πρόξενος Νίβεν Κερ και ο Έλληνας Υποπρόξενος Δημήτριος Μαργαρίτης το 1844 και το 1847, αντίστοιχα. Η πρώτη μεγάλης κλίμακας οθωμανική απογραφή το 1831, υπό την εποπτεία του Μουχασίλη Χαλίλ Εφέντη, μέτρησε 114 μη Μουσουλμάνους άρρενες στην αρμενική ενορία της Λευκωσίας και 13 στο Αρμενομονάστηρο (με συνολικό αρσενικό πληθυσμό 45.365). Επομένως, ο αριθμός των Αρμενίων στην Κύπρο θα ήταν γύρω στους 200 (σε σύνολο περίπου 88.500). Επισκεπτόμενος την Κύπρο το 1835, ο Αμερικανός ιεραπόστολος Αιδ. Λορέντζο Πιζ γράφει: “ο αριθμός των Αρμενίων [στη Λευκωσία] είναι ανάμεσα σε 30 και 40 οικογένειες”. Το 1841, ζούσαν περίπου 200 Αρμένιοι στο νησί (σε σύνολο 108.600), εκ των οποίων περίπου 150-160 διέμεναν στη Λευκωσία (με πληθυσμό 12.000) - σύμφωνα με την καταγραφή πληθυσμού από το Μουχασίλη Ταλαάτ Εφέντη και τα γραπτά των Γάλλων ιστορικών και περιηγητών Λουί Λακρουά και Κόμη Λουί ντε Μα Λατρί. Ο Λατίνος Γενικός Βικάριος Πάολο Μπρουνόνι επίσης ανέφερε 200 Αρμένιους στη Λευκωσία το 1848, καθώς και μερικούς άλλους στο Αρμενομονάστηρο. Το 1874 ο Βέλγος περιηγητής Έντμοντ Παριντάν βαν ντερ Κάμεν υπολόγισε 190 Αρμένιους στη Λευκωσία (σε σύνολο 13.530). Αν και αναξιόπιστος για τον αρμενικό πληθυσμό της Λευκωσίας (αναφέρει μόνο 20 οικογένειες το 1875), ο μελετητής Φίλιππος Γεωργίου κατέγραψε 6-8 αρμενικές οικογένειες γύρω από το Αρμενομονάστηρο και 5 αρμενικές οικογένειες στη Λάρνακα. Το 1877, ο νεοαφιχθείς ιερέας Χοβαννές Σιαχινιάν κατέγραψε 152 Αρμένιους που ζούσαν στην Κύπρο, ενώ η πρώτη σύγχρονη απογραφή πληθυσμού της Λευκωσίας, που διενεργήθηκε το 1879 από τον Επαρχιακό Διοικητή, Υποστράτηγο Σερ Ρόμπερτ Μπίντουλφ, καταμέτρησε 166 Αρμένιους - σε σύνολο 11.197 κατοίκων.

Πίνακας με τη γεωγραφική κατανομή των Αρμενοκυπρίων (1881-1960)

Πίνακας με την αστική κατανομή των Αρμενοκυπρίων (1881-1960)

Οι βρετανικές αποικιακές απογραφές που έλαβαν χώρα μεταξύ 1881 και 1956 μας παρέχουν με αρκετά ακριβή δεδομένα για τον αρμενικό πληθυσμό της Κύπρου. Τα ακόλουθα νούμερα είναι οι συνδυασμένοι αριθμοί αυτών που καταγράφηκαν ως Αρμένιοι (εκ θρησκείας) και αυτών που καταγράφηκαν ως ομιλητές της αρμενικής: το 1881 υπήρχαν 201 Αρμένιοι στην Κύπρο (εκ των οποίων 174 ανήκαν στην Αρμενική Εκκλησία), οι οποίοι αυξήθηκαν σε 291 το 1891 (εκ των οποίων 269 ήσαν Γρηγοριανοί και 11 Αρμενοκαθολικοί) και σε 553 το 1901 (εκ των οποίων 491 ήσαν Γρηγοριανοί και 26 Αρμενοκαθολικοί)• η αριθμητική αύξηση οφειλόταν στην εισροή Αρμενίων προσφύγων από τις χαμιτικές σφαγές. Το 1911 υπήρχαν 611 Αρμένιοι στην Κύπρο (εκ των οποίων 549 ήσαν Γρηγοριανοί και 9 Αρμενοκαθολικοί), ενώ το 1921 ο αριθμός τους αυξήθηκε σε 1.573 (εκ των οποίων 1.197 ανήκαν στην Αρμενική Εκκλησία) και σε 3.617 το 1931 (εκ των οποίων 3.377 ήσαν Αρμένιοι Γρηγοριανοί), ως αποτέλεσμα του τεράστιου κύματος προσφύγων από την Αρμενική Γενοκτονία.

Το 1935 η Αρμενική Μητρόπολη κατέγραψε 3.819 Αρμένιους στην Κύπρο: 102 ήσαν “ντόπιοι Κύπριοι” (που διέμεναν κυρίως στη Λευκωσία), 399 διέμεναν στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν, ενώ 3.318 ήσαν “πρόσφυγες”, δηλαδή επιζώντες της Γενοκτονίας και οι απόγονοί τους• απ’ αυτούς, 2.139 ζούσαν στη Λευκωσία, 678 στη Λάρνακα, 205 στη Λεμεσό, 105 στην Αμμόχωστο, 58 στον Αμίαντο, 25 στη Λεύκα, 20 στο Καλό Χωριό (Λεύκας), 18 στα Πάνω Λεύκαρα, 17 γύρω από το Αρμενομονάστηρο, 5 στην Κερύνεια, 4 στην Πάφο και 44 σε διάφορα χωριά. Το 1946 υπήρχαν 3.962 Αρμένιοι στην Κύπρο (εκ των οποίων 3.686 ήσαν Αρμένιοι Γρηγοριανοί), ενώ το ενώ το 1956 αριθμούσαν 4.549 ^[6]. Ο πίνακας στα δεξιά δείχνει τη γεωγραφική κατανομή των Αρμενοκυπρίων ανά επαρχία από το 1881 μέχρι και το 1960.

Σημερινή γεωγραφική κατανομή των Αρμενοκυπρίων

Η τελευταία ακριβής απογραφή του πληθυσμού της Κύπρου όσον αφορά την εθνοτική του κατανομή πραγματοποιήθηκε το 1960• κατέγραψε 3.628 Αρμένιους στην Κύπρο (εκ των οποίων 3.378 ήσαν Αρμένιοι Γρηγοριανοί). Το 1978 και το 1987 η Αρμενική Μητρόπολη κατέγραψε τον αρμενικό πληθυσμό της Κύπρου, ο οποίος ήταν 1.787 και 2.742, αντίστοιχα (ωστόσο, χωρίς πρόσθετες πληροφορίες σχετικά με τη γεωγραφική τους κατανομή).

Έκτοτε, αριθμός τους έχει αυξηθεί• σήμερα, στην Κύπρο ζουν περίπου 3.500 Αρμένιοι: 65% ζουν στην πρωτεύουσα, Λευκωσία, 20% στη Λάρνακα, 10% στη Λεμεσό και 5% στην Πάφο και κάποια χωριά. Πέραν του 95% του αρμενικού πληθυσμού της Κύπρου μιλούν αρμένικα και είναι Αρμενορθόδοξοι (γνωστοί και ως Αρμένιοι Αποστολικοί ή Γρηγοριανοί)• περίπου 5% ανήκουν είτε στην Αρμενική Ευαγγελική Εκκλησία, την Αρμενοκαθολική Εκκλησία, τη Λατινική Εκκλησία, την Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, την Αγγλικανική Εκκλησία, την Εκκλησιά Αδελφών του Πλύμουθ, την Εκκλησία Αντβεντιστών της Εβδόμης Ημέρας ή είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά. Περίπου 1.000 από τους 3.500 Αρμένιους που ζουν στην Κύπρο κατάγονται από την Αρμενία, τον Λίβανο, τη Συρία, τη Ρωσία, τη Γεωργία, την Περσία, την Ελλάδα, το Ιράκ, την Αιθιοπία, την Τουρκία και το Κουβέιτ. Οι πλείστοι από το πρώτο κύμα Αρμενίων από την Αρμενία που έφθασαν στην Κύπρο από το 1988 και μετά ήσαν στην πραγματικότητα οι Αρμενοκύπριοι και οι απόγονοί τους που αποδήμησαν προς την Αρμενία μεταξύ 1962-1964, ως μέρος του παναρμενικού κινήματος του νερκάγτ (ներգամթ – επαναπατρισμός).

Χώροι καταγωγής των Αρμενοκυπρίων, σύμφωνα με πληροφορίες που συνέλεξε ο Αρχιεπίσκοπος Πετρός Σαρατζιάν το 1935

Ο χάρτης στα δεξιά δείχνει τους χώρους καταγωγής των Αρμενοκυπρίων, με βάση μια έρευνα που διεξήγαγε ο Αρχιεπίσκοπος Πετρός Σαρατζιάν το 1935. Σύμφωνα με τις διαθέσιμες πληροφορίες, οι περίπου 1.000 πρόσφυγες των χαμιτικών σφαγών (1894-1896) κατάγονταν κυρίως από το Ντιγιαρμπακίρ (Ντικρανακέρτ), το Αϊντάπ και το Κιλίς• μόνο περίπου 100 απ’ αυτούς παρέμειναν. Το επόμενο κύμα Αρμενίων προσφύγων ήσαν οι περίπου 2.000 που διέφυγαν της σφαγής των Αδάνων το 1909, οι πλείστοι από τους οποίους επέστρεψαν στις πατρογονικές τους εστίες στα Άδανα εντός του ίδιου έτους ^[11]. Ωστόσο, το μεγαλύτερο κύμα Αρμενίων προσφύγων - μερικοί εκ των οποίων είχαν έρθει προηγουμένως και επέστρεψαν - ήσαν οι σχεδόν 9.000 που ξέφυγαν από τις μαζικές απελάσεις, τις τρομερές σφαγές και τη Γενοκτονία που διέπραξαν οι Οθωμανοί και οι Νεότουρκοι• περίπου 1.300 απ’ αυτούς αποφάσισαν να παραμείνουν, ενώ οι άλλοι τελικά έκαμαν διευθετήσεις για να εγκατασταθούν σε άλλες χώρες. Οι πρόσφυγες αυτοί προέρχονταν κυρίως από τα Άδανα και τη Σελεύκεια (Ζιλιφκέ), ενώ υπήρχε σημαντικός αριθμός που προέρχονταν από τη Σις, το Μαράς, την Ταρσό, την Καισαρεία, το Χατζίν και το Αϊντάπ• μικρότεροι αριθμοί ήρθαν από άλλα μέρη, αλφαβητικά: Αδριανούπολη (Εντιρνέ), Αλεξανδρέττα (Ισκεντερούν), Ανταπαζάρ, Αραπκίρ, Αρμάς, Αφιόν Καραχισάρ, Βαν, Γερζινκά, Εβερέκ, Έδεσσα (Ούρφα), Ερζερούμ, Εσκί Σεχίρ, Ζεϊτούν, Ικόνιο (Κόνυα), Κεσάπ, Κιουτάχεια, Κωνσταντινούπολη, Μαλάτεια, Μερσίνα, Μισίς, Μουσά Νταγ (Μουσά Λερ), Μπαγτσέ, Μπαλιάν Νταγ, Μπαρντιζάγκ, Μπιρετζίκ, Μπιτλίς, Νικομήδεια (Ιζμίτ), Ντερτ Γιολ, Προύσα, Ραιδεστός (Τεκιρντάγ), Σασούν, Σεβαστεία (Σιβάς), Σιαρ, Σιβρί Χισάρ, Σμύρνη, Τζεϊχάν, Τοκάτη (Ευδοκία), Τραπεζούντα, Τσεμισγκατζάκ, Υοσγάτη και Χαρπέρτ ^[11].

Πολιτική

Οι Αρμενοκύπριοι είναι οργανωμένοι πολιτικά από τα τέλη του 19ου αιώνα. Η πιο κάτω παράθεση εξετάζει την ανάμιξή τους στην τοπική αυτοδιοίκηση, την κυπριακή πολιτική και την αρμενική πολιτική.

Ο Εκπρόσωπος Βαρτκές Μαχτεσιάν, ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν και ο Βουλευτής Μάριος Καρογιάν (2006)

Τοπική αυτοδιοίκηση

Όσον αφορά την τοπική αυτοδιοίκηση, η αρμενική συμμετοχή υπήρξε περιορισμένη. Παραδοσιακά, υπάρχει ο διορισμένος μουχτάρης (κοινοτάρχης) της ενορίας Καραμάν Ζατέ (Αρμενομαχαλλά) της Λευκωσίας. Μέχρι τώρα, υπήρξαν 4 μουχτάρηδες: ο Μελίκ Μελικιάν (1927-1949), ο Κασπάρ Ντελυφέρ (1949-1956), ο Βαχέ Κουγιουμτζιάν (1956-2009) και ο Μγκο Κουγιουμτζιάν (2011-σήμερα). Ο Πετρός Αμιραγιάν υπηρέτησε ως διορισμένο μέλος της δημοτικής επιτροπής Αμμοχώστου (1903-1905), ο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν υπηρέτησε ως διορισμένος δημοτικός σύμβουλος και, αργότερα, Αντιδήμαρχος, για τη Λευκωσία (1964-1970), ενώ ο Μπερτζ Κεβορκιάν υπηρέτησε ως διορισμένος δημοτικός σύμβουλος για τη Λευκωσία (1970-1986).

Κυπριακή πολιτική

Με εξαίρεση των εκλεγμένων Εκπροσώπων, μέχρι τώρα υπήρξε μόνο ένας Αρμενοκύπριος Βουλευτής, ο Μάριος Καρογιάν. Εξελέγη ως Βουλευτής για την επαρχία Λευκωσίας στις 21 Μαΐου 2006 με το Δημοκρατικό Κόμμα και τον Οκτώβριο του 2006 έγινε ο Πρόεδρος του κόμματος. Μετά την εκλογή του Δημήτρη Χριστόφια ως Πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας το Φεβρουάριο του 2008, ο Μάριος Καρογιάν ψηφίστηκε Πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων στις 6 Μαρτίου 2008, το δεύτερο υψηλότερο πολιτικό αξίωμα στην Κύπρο. Επανεξελέγη ως Βουλευτής για την επαρχία Λευκωσίας στις 22 Μαΐου 2011 και υπηρέτησε ως Πρόεδρος της Βουλής μέχρι τις 2 Ιουνίου 2011.

Επιμνημόσυνη τελετή για την Αρμενική Γενοκτονία με τη συμμετοχή Ελληνοκυπρίων πολιτικών (2008)

Αρμενοκύπριοι διαμαρτύρονται μπροστά από την Ουγγρική Πρεσβεία στη Λευκωσία για την έκδοση του Ραμίλ Σαφάρωβ στο Αζερμπαϊτζάν (2012)

Αρμενική πολιτική

Παρά το σχετικά μικρό της μέγεθος, η αρμενοκυπριακή κοινότητα συμμετέχει ενεργά στην παναρμενική πολιτική ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, παρόλον ότι αυτό έγινε πιο εδραιωμένο στα μέσα του 20ου αιώνα. Και τα τρία μεγάλα κόμματα της Αρμενικής Διασποράς δραστηριοποιούνται στην Κύπρο, ιδιαίτερα το Τασνακτσουτιούν. Εγκαθίδρυσε την παρουσία του στην Κύπρο ήδη από το 1897 και συνέχισε να είναι παρόν κατά διαστήματα στο νησί μέχρι τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα. Εκείνη την εποχή, η Κύπρος χρησιμοποιόταν συχνά ως διάβαση για κάποιους Αρμένιους φενταγίν που είχαν τη Μικρά Ασία και την Κιλικία ως τον τελικό τους προορισμό. Ωστόσο, μετά την Αρμενική Γενοκτονία, η παρουσία του κόμματος έγινε ελάχιστη, εκτός από μεμονωμένα μέλη, υποστηρικτές ή/και συμπαθούντες, μέχρι που επαναδιοργανώθηκε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και επανεγκαθιδρύθηκε το 1947• το παράρτημά του ονομάζεται Καρενιάν, από τον Αρμέν Καρό, που επισκέφθηκε για λίγο την Κύπρο, με σκοπό να οργανώσει τη συγκέντρωση όπλων για την Αντίσταση του Ζεϊτούν.

Το Τασνακτσουτιούν συσχετίζεται με την Ένωση Αρμενίων Νέων (ΑΫΜΑ) στη Λευκωσία, την Αρμενική Λέσχη στη Λάρνακα και την Ένωση Αρμενίων Νέων Λεμεσού (LHEM) στη Λεμεσό, καθώς και με την Αρμενική Εθνική Επιτροπή Κύπρου, την Αρμενική Νεολαία Κύπρου, το Αρμενικό Κέντρο Νεολαίας «Αζαταμάρτ», τον Αρμενικό Σύνδεσμο Μέριμνας Κύπρου και τον Αρμενικό Μορφωτικό και Πολιτιστικό Σύλλογο Χαμαζκαΐν Κύπρου, όλα με βάση τη Λευκωσία. Το παράρτημα του Αρμενικού Συνδέσμου Μέριμνας Κύπρου ονομάζεται Σοσέ, από τη Σοσέ Μαϋρίκ, η οποία επισκέφθηκε την Κύπρο το καλοκαίρι του 1938, ενώ το παράρτημα του Χαμαζκαΐν Κύπρου ονομάζεται Οσιαγκάν, από το Χακόπ Οσιαγκάν, που υπήρξε καθηγητής στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν μεταξύ 1926–1934.

Το Ραμγκαβάρ πρωτοεμφανίστηκε στην Κύπρο στις αρχές της δεκαετίας του 1930, υπό τη μορφή ενός πυρήνα από μέλη του κόμματος. Συμμετείχε, επίσης, στις εκλογές για το Θρονικό Συμβούλιο το 1947, που προκάλεσαν πολύ μεγάλη αναταραχή στην κοινοτική ζωή. Ωστόσο, το κόμμα είναι επίσημα ενεργό στην Κύπρο από το 1956. Το παράρτημά του ονομάζεται Τεκεγιάν, από το Βαχάν Τεκεγιάν, ο οποίος ήταν καθηγητής στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν μεταξύ 1934–1935 ^[12]. Το κόμμα ποτέ δεν ήταν πολύ ενεργό στο νησί, κυρίως γιατί επισκιαζόταν από τη σημαντική παρουσία του AGBU, που συσχετίζεται με το Ραμγκαβάρ. Και οι δύο οργανώσεις έχασαν σημαντικό αριθμό οπαδών, όταν «επαναπατρίστηκαν» στην Αρμενία μεταξύ 1962–1964, ως μέρος του κινήματος του νερκάγτ (ներգաղթ – επαναπατρισμός) και όταν συνειδητοποίησαν πως αυτά που υπόσχονταν δεν ήταν πραγματικά.

Το νεαρότερο αρμενικό πολιτικό κόμμα στην Κύπρο είναι το Χεντσακιάν, που δημιουργήθηκε στο νησί το 2005, μετά από το διχασμό εντός του AGBU, που επέφερε η απόφασης για κλείσιμο του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν. Καθώς η Κύπρος συχνά χρησιμοποιόταν ως εφαλτήριο για ορισμένους Ευρωαρμένιους φενταγίν που είχαν τη Μικρά Ασία και την Κιλικία ως τελικό τους προορισμό κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ου αιώνα, μικρός αριθμός μελών του κόμματος προσωρινά έμεινε στο νησί κατά τη διάρκεια εκείνης τη εποχής. Το Χεντσακιάν συσχετίζεται με τον Πολιτιστικό Σύλλογο «Νορ Σερούντ» στη Λευκωσία.

Η αρμενοκυπριακή κοινότητα έχει εμπλακεί ενεργά σε παναρμενικά θέματα, όπως η διοργάνωση διαδηλώσεων και άλλων μορφής διαμαρτυρίας για ζητήματα που αφορούν όλους τους Αρμένιους. Εκτός από την προώθηση της ευαισθητοποίησης και της αναγνώρισης της Αρμενικής Γενοκτονίας, η οποία εξετάζεται πιο διεξοδικά πιο κάτω, η αρμενοκυπριακή κοινότητα ασκεί επιτυχημένα πίεση υπέρ της Δημοκρατίας του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, με αποτέλεσμα οι Κύπριοι πολιτικοί και Ευρωβουλευτές να διάκεινται ευνοϊκά στην ύπαρξή της. Κατά την τελευταία δεκαετία, η αρμενοκυπριακή κοινότητα έχει εμπλακεί ενεργά στο κίνημα για την αύξηση της ευαισθητοποίησης για το μονομερές κλείσιμο του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν από το AGBU (2004–2005), τα πρωτόκολλα Αρμενίας-Τουρκίας (2009) και την έκδοση του Ραμίλ Σαφάρωβ στο Αζερμπαϊτζάν (2012), καθώς και σε εκδηλώσεις που τιμούν τη μνήμη του Χραντ Ντινκ, που διοργανώνονται κάθε χρόνο από τη δολοφονία του το 2007.

Τέλος, στα πρόσφατα χρόνια η αρμενοκυπριακή κοινότητα παρέχει οικονομική και ανθρωπιστική βοήθεια σε Αρμένιους που έχουν ανάγκη σε ολόκληρο τον κόσμο: έχει παράσχει αρωγή στους σεισμόπληκτους Αρμένιους στην Αρμενία μετά το σεισμό του 1988, σε ορφανά στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ, σε Αρμένιους στον Λίβανο, Αρμένιους στην Ελλάδα και Αρμένιους στη Συρία, καθώς και σε Αρμένιους στην Αρμενία και το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, μέσω του Παναρμενικού Ιδρύματος «Χαϊαστάν».

Κοινωνική ζωή

Η ΑΫΜΑ στη Λευκωσία. Έχοντας ιδρυθεί το 1934, είναι ο κυριότερος αρμενοκυπριακός σύλλογος

Η Αρμενική Λέσχη Λάρνακας. Έχοντας ιδρυθεί το 1931, είναι ο παλαιότερος αρμενοκυπριακός σύλλογος που λειτουργεί σήμερα

Η επιγραφή σε πέτρα τουφ πάνω από την Αίθουσα Βαχράμ Ουτιτζιάν στη Λευκωσία

Το οίκημα του AGBU Λευκωσίας. Βρίσκεται δίπλα από το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν

Η σύνθεση με πλακάκια στο πλάι της εισόδου της ΑΫΜΑ

Το Μέλαθρο Ευγηρίας Καλαϊτζιάν. Στεγάζει τόσο Αρμενοκύπριους όσο και Ελληνοκύπριους ηλικιωμένους

Η Αίθουσα “Βαχράμ Ουτιτζιάν” στο Στρόβολο στη Λευκωσία. Είναι ο κύριος χώρος διεξαγωγής για εκκλησιαστικές και άλλες εκδηλώσεις της κοινότητας

Η αίθουσα της αρμενικής εκκλησίας Λεμεσού

Η αρμενοκυπριακή κοινότητα παραδοσιακά έχει ενεργή και δομημένη κοινωνική ζωή. Διοργανώνονται διάφορα εκπαιδευτικές, κοινωνικές, πολιτιστικές και φιλανθρωπικές εκδηλώσεις, όπως έρανοι/παζαράκια, εκθέσεις τέχνης/βιβλίου, παραστάσεις χορού/θεάτρου, χοροεσπερίδες, μεσημεριανά γεύματα, προβολές ταινιών, κατασκηνώσεις/εκδρομές στην Κύπρο και το εξωτερικό (παναγκούμ), καθώς και διαλέξεις και εκδηλώσεις μνήμης σχετικά με την Αρμενία, το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, την Αρμενική Διασπορά και την Αρμενική Γενοκτονία.

Ο κύριος χώρος διεξαγωγής κοινοτικών εκδηλώσεων είναι το οίκημα της ΑΫΜΑ και η Αίθουσα “Βαχράμ Ουτιτζιάν”, στο υπόγειο του κτιρίου της Αρμενικής Μητρόπολης, και τα δύο στο Στρόβολο, στη Λευκωσία. Στο παρελθόν, πολυάριθμες εκδηλώσεις διοργανώνονταν στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν στην Αγλαντζιά, στην αίθουσα της Αρμενικής Λέσχης στη Λευκωσία ή στην αίθουσα του παλαιού οικήματος του AGBU στη Λευκωσία. Οι σχολικές εκδηλώσεις λαμβάνουν χώρα στο ανοικτό αμφιθέατρο ή τη νεόκτιστη αίθουσα εκδηλώσεων του Αρμενικού Σχολείου Ναρέκ Λευκωσίας. Πιο πρόσφατα, μερικές κοινοτικές εκδηλώσεις διοργανώθηκαν στην Αρμενική Λέσχη Λάρνακας ή στην αίθουσα της αρμενικής εκκλησίας Λεμεσού.

Αρχικά, η αίθουσα της αρμενικής εκκλησίας Λεμεσού ήταν μια παράγκα που μεταφέρθηκε στα τέλη του 1959 από ένα βρετανικό στρατόπεδο δυτικά της Λευκωσίας, με την ονομασία Wayne's Keep, και επανασυναρμολογήθηκε στη Λεμεσό από τον εργολάβο Ευαγόρα Κωνσταντίνου. Ανακαινίστηκε στις αρχές του 1970, υπό τη φροντίδα του Τζωρτζ Ντιντονιάν και χρησιμοποιόταν από το τοπικό παράρτημα του AGBU μέχρι το 2002• έτυχε ριζικής αποκατάστασης το 2009, με δαπάνες από την Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου και στις 8 Μαΐου 2010 εγκαινιάστηκε από τον Αρχιεπίσκοπο Βαρουζάν Χεργκελιάν και τον Εκπρόσωπο Βαρτκές Μαχτεσιάν. Έκτοτε, χρησιμοποιείται από κοινού από την εκκλησία, το τοπικό παράρτημα του AGBU και το LHEM.

Η Αίθουσα “Βαχράμ Ουτιτζιάν” διαμορφώθηκε το 1998 με πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Βαρουζάν Χεργκελιάν, από τα έσοδα της δημοπρασίας το 1994 της συλλογής έργων τέχνης που ο συλλέκτης αντικών Βαχράμ είχε δωρίσει στη Μητρόπολη το 1954. Εγκαινιάστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1999 από τον Καθόλικο (Πατριάρχη) Αράμ Α’. Μέσα στην αίθουσα υπάρχει ένας μεγάλος πίνακας των Τζων Γκεβεριάν και Σεμπούχ Απκαριάν, ο οποίος γιορτάζει τα 1700 χρόνια Χριστιανισμού στην Αρμενία. Πάνω από το στέγαστρο που καλύπτει την είσοδο στην Αίθουσα “Βαχράμ Ουτιτζιάν”, υπάρχει μια επιγραφή σε κοκκινωπή πέτρα τουφ στα Αρμένικα που γράφει:

Իւթիւճեան Սրահ 1998 Utidjian Hall (Αίθουσα Ουτιτζιάν 1998)

Υφιστάμενοι οργανισμοί

Σήμερα, λειτουργούν τα ακόλουθα αρμενικά σωματεία στην Κύπρο:

• Η ΑΫΜΑ (Armenian Young Men’s Association/Հայ Երիտասարդաց Միութիւն [Χάι Γεριτασταρτάτς Μιουτιούν]/Ένωση Αρμενίων Νέων). Ιδρύθηκε από μια ομάδα νέων Αρμενίων στη Λευκωσία τον Οκτώβριο του 1934, είναι δε ο κυριότερος αρμενοκυπριακός σύλλογος και το επίκεντρο της κοινωνικής, αθλητικής και πολιτιστικής ζωής της αρμενοκυπριακής κοινότητας. Αφού στεγάστηκε σε διάφορους ενοικιαζόμενους χώρους, απέκτησε το δικό της οίκημα το 1961 στην οδό Τανζιμάτ, το οποίο αγοράστηκε για το ποσό των £6.000. Καθώς το οίκημα καταλήφθηκε κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, η ΑΫΜΑ κατέστη τουρκόπληκτη, όπως και η υπόλοιπη ιστορική αρμενική συνοικία της Λευκωσίας. Αργότερα στεγαζόταν σε διάφορους ενοικιαζόμενους χώρους. Ο δικός της χώρος, που κτίστηκε μεταξύ 1985–1986 από τους αρχιτέκτονες Μάριο & Νίκο Σανταμά, βρίσκονται στη γωνιά των οδών Αλασίας και Βαλτετσίου, κοντά στην εκκλησία της Παναγίας Θεοτόκου στο Στρόβολο στη Λευκωσία, σε γη που εκμισθώθηκε από την κυβέρνηση (Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου 21.188/17–12–1981), και εγκαινιάστηκε στις 30 Μαΐου 1987 από τον Πρόεδρο Σπύρο Κυπριανού. Υπάρχει ένα καλά οργανωμένο δωμάτιο βιβλιοθήκης στο οίκημα. Η ανακαινισμένη και επεκταμένη αίθουσα εκδηλώσεων εγκαινιάστηκε στις 28 Φεβρουαρίου 2010 από τον Εκπρόσωπο Βαρτκές Μαχτεσιάν. Η ΑΫΜΑ συσχετίζεται με την παναρμενική οργάνωση Χομενετμέν.

Μπροστά από το οίκημα της ΑΫΜΑ υπάρχει ένας λευκός μαρμάρινος τύμβος-οστεοφυλάκιο που περιέχει μερικά λείψανα μαρτύρων της Αρμενικής Γενοκτονίας που έφερε στην Κύπρο μια αποστολή της Αρμενικής Νεολαίας Κύπρου από την έρημο του Ντερ Ζορ στη Συρία το 2011• κατασκευάστηκε από μέλη της Αρμενικής Νεολαίας Κύπρου και αποκαλύφθηκε στις 28 Απριλίου 2002 από τον Αρχιεπίσκοπο Βαρουζάν Χεργκελιάν.

Στα αριστερά του τοίχου πριν από την είσοδο του οικήματος, υπάρχει σύνθεση από πλακάκια με το έμβλημα της ΑΫΜΑ, η οποία φέρει την ακόλουθη αφιέρωση στα αρμένικα:

Յիշատակ Պետրոսեան ընտանիքի կողմէ 1991 (Εις μνήμην της οικογένειας Πετροσιάν 1991)

• Το AGBU (Armenian General Benevolent Union/Հայկական Բարեգործական Ընդհանուր Միութիւն [Χαϊγκαγκάν Παρεκορτζακάν Εντανούρ Μιοτιούν]/Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας), με παραρτήματα στη Λευκωσία (1913), τη Λάρνακα (1912) και τη Λεμεσό (1936). Το AGBU Λευκωσίας απέκτησε το δικό της κτίριο το 1957, όταν ο επιχειρηματίας Μοβσές Σουλτανιάν δώρισε ένα τριώροφο κτίριο στην οδό Βικτωρίας. Καθώς το οίκημα καταλήφθηκε κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, το AGBU Λευκωσίας κατέστη τουρκόπληκτο, όπως και η υπόλοιπη ιστορική αρμενική συνοικία της Λευκωσίας. Αργότερα στεγαζόταν σε διάφορους ενοικιαζόμενους χώρους, μέχρι που κτίστηκε το οίκημά του μεταξύ 1987–1989 από τους αρχιτέκτονες Ιάκωβο & Ανδρέα Φιλίππου δίπλα από το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτου Μελκονιάν. Το AGBU Λάρνακας είναι ένα από τα παλαιότερα παραρτήματα στον κόσμο• από το 1957 στεγαζόταν σε διάφορους ενοικιαζόμενους χώρους, μέχρι που έκτισε το δικό της κτίριο το 1972, που βρίσκεται απέναντι από το Επαρχιακό Αρχαιολογικό Μουσείο. Μεταξύ 2010-2011 κτίστηκε καινούργιο οίκημα από τον αρχιτέκτονα Μερουζιάν Σαρκισιάν. Το παράρτημα της Λεμεσού δεν διαθέτει σήμερα οίκημα• από το 1959 μέχρι και το 2002 στεγαζόταν στην αίθουσα της αρμενικής εκκλησίας Λεμεσού. Υπήρχε επίσης παράρτημα στην Αμμόχωστο (1949-1974), χωρίς οίκημα. Τόσο το AGBU Λευκωσίας όσο και το AGBU Λάρνακας διαθέτουν μεγάλες βιβλιοθήκες και είναι παραρτήματα της παναρμενικής οργάνωσης AGBU. Από το 1955 υπάρχει επίσης ο βοηθητικός φορέας του AGBU, η Ένωση Γυναικών (Տիկնանց Մարմին [Ντιγκνάντς Μαρμίν]).

Το κτίριο της Λευκωσίας, στη Λεωφόρο Λεμεσού στην Αγλαντζιά, εγκαινιάστηκε στις 22 Οκτωβρίου 1989 από την Πρόεδρο του AGBU, Λουίζ Σιμόν-Μανουκιάν, ενώ το κτίριο της Λάρνακας, που κτίστηκε μεταξύ 2010-2011 στην οδό Κιλκίς, εγκαινιάστηκε στις 5 Μαΐου 2011 από τον Πρόεδρο Δημήτρη Χριστόφια. Στο πλάι του οικήματος της Λευκωσίας, τοποθετήθηκε το 1991 η αμμολίθινη προτομή του ιδρυτή του AGBU Μπογός Νουμπάρ Πασιά. Μέσα στην αίθουσα εκδηλώσεων του AGBU Λευκωσίας υπάρχει μια άσπρη μαρμάρινη αναμνηστική πλακέτα στα Αρμένικα που γράφει:

Ի յիշատակ Կարապետ եւ Եղիա Գըրպըյըքեաններու նուիրատուութեամբ Պօղոս Գըրպըյըքեանի Մարտ 1998 (Εις μνήμην των Καραμπέτ και Γεγιά Κερμπεγεκιάν με δωρεά του Μπογός Κερμπεγεκιάν, Μάρτιος 1998)

Μέσα στο AGBU Λάρνακας υπάρχει μια μαύρη γρανιτένια αναμνηστική πλάκα στα Ελληνικά:

Η τελετή εγκαινίων του Αρμενικού Πολιτιστικού Κέντρου έγινε στις 5 Μαΐου 2011 από τον Εξοχότατο Πρόεδρο της Κυπριακής Δημοκρατίας κ. Δημήτρη Χριστόφια επί δημαρχίας Ανδρέα Μωϋσέως

• Η Αρμενική Λέσχη (Հայ Ակումբ [Χάι Αγκούμπ]), η οποία ιδρύθηκε στη Λάρνακα το 1931. Έχει σημαντική συμβολή στην αρμενική πολιτιστική ζωή στη Λάρνακα. Από το 2010 στεγάζεται σε ενοικιαζόμενο χώρο στην πλατεία Ιεράς Μητροπόλεως, απέναντι από τη Μητρόπολη Κιτίου. Συσχετίζεται με την ΑΫΜΑ.
• Το LHEM (Limassol Armenian Young Men’s Association/Ένωση Αρμενίων Νέων Λεμεσού/Լիմասոլի Հայ Երիտասարդաց Միութիւն [Λιμασολί Χάι Γεριτασαρτάτς Μιουτιούν]). Έχοντας ιδρυθεί στη Λεμεσό το 1996, από το 2005 δεν διαθέτει οίκημα. Συσχετίζεται με την ΑΫΜΑ.
• Ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Νορ Σερούντ» (“Նոր Սերունդ” Մշակութային Միոեթիւն [«Νορ Σερούντ» Μσαγκουταΐν Μιουτιούν]). Έχοντας ιδρυθεί στη Λευκωσία το 2005, δεν διαθέτει οίκημα από το καλοκαίρι του 2005. Συσχετίζεται με την παναρμενική οργάνωση Χομενμέν.
• Το Προοδευτικό Κίνημα Αρμενίων Κύπρου (Կիպրահայ Յառաջդիմական Շարժում [Κιπραχάι Χαρατστιμαγκάν Σιαρζιούμ]). Ιδρύθηκε στη Λευκωσία το 2010 και είναι περισσότερο κίνημα παρά σύλλογος, χωρίς οίκημα. Τα μέλη του έχουν κομμουνιστική ιδεολογία και το κίνημα θεωρείται πτέρυγα του κόμματος ΑΚΕΛ.

Νομικό καθεστώς και αντιπροσώπευση

Οι Εκπρόσωποι των Αρμενίων, 1960–2013

Με την Ανεξαρτησία της Κύπρου, στις 16 Αυγούστου 1960, σύμφωνα με το Άρθρο 2 § 3 του Συντάγματος, οι Αρμένιοι, οι Λατίνοι και οι Μαρωνίτες αναγνωρίστηκαν ως “θρησκευτικές ομάδες”. Στο δημοψήφισμα που διεξάχθηκε στις 13 Νοεμβρίου 1960, και οι τρεις θρησκευτικές ομάδες επέλεξαν να ανήκουν στην ομόθρησκη ελληνοκυπριακή κοινότητα (όπως ήταν αναμενόμενο), κάτι το οποίο κατά συνέπεια καθόρισε τις πολιτικές τους επιλογές στο παιγνίδι της διακοινοτικής διαμάχης και επηρέασε κάπως τις σχέσεις τους με τους Τουρκοκύπριους, οι οποίοι με τη σειρά τους τις έβλεπαν ως προέκταση των ελληνοκυπριακών πολιτικών επιλογών. Είναι γι’ αυτό που οι θρησκευτικές ομάδες είχαν παρόμοια ή και χειρότερη αντιμετώπιση κατά τις διακοινοτικές ταραχές (1963–1964) και τη βάρβαρη και άνομη τουρκική εισβολή (1974).

Το Άρθρο 110 § 3 αναγνωρίζει τη διοικητική αυτονομία των Εκκλησιών των θρησκευτικών ομάδων, όπως αυτή καθιερώθηκε με το Χάττ-ι Χουμαγιούν το 1856. Σύμφωνα με το Άρθρο 111, οι τρεις Εκκλησίες διατηρούν τις αρμοδιότητές τους σχετικά με ζητήματα προσωπικού θεσμού. Ο Νόμος 95/1989 μεταβίβασε τη δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων στα οικογενειακά δικαστήρια, η σύνθεση των οποίων καθορίστηκε από το Νόμο 87(I)/1994• από τις τρεις θρησκευτικές ομάδες, μόνο οι Αρμένιοι συμμετέχουν στις διεργασίες τους.

Σύμφωνα με τις πρόνοιες του Άρθρου 109 του Συντάγματος, στους Αρμενοκύπριους δόθηκε πολιτική αντιπροσώπευση: ως αποτέλεσμα της επιλογής τους να ανήκουν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα, ένας Αρμένιος και ένας Λατίνος συμμετείχαν στα εκ Λευκωσίας μέλη της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης, ενώ ένας Μαρωνίτης συμμετείχε στα εκ Κυρηνείας μέλη (Αποικιακός Νόμος 36/1959, Αποικιακός Νόμος 6/1960 και Νόμος Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης 8/1960). Οι δύο Κοινοτικές Συνελεύσεις, που δρούσαν ως Κάτω Βουλή, είχαν αρμοδιότητα για όλα τα θρησκευτικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά και άλλα κοινοτικής φύσεως θέματα (Άρθρο 87).

Με την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από το κοινό κράτος το 1963 και την αυτοδιάλυση της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης το 1965, αποφασίστηκε η μεταφορά των εκτελεστικών εξουσιών της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης στο νεοσύστατο Υπουργείο Παιδείας και των νομοθετικών της εξουσιών στη Βουλή των Αντιπροσώπων (Νόμος 12/1965). Σύμφωνα με την Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου 4.907/29–07–1965, αποφασίστηκε ότι οι τρεις Εκπρόσωποι θα εξακολουθούσαν προσωρινά να αντιπροσωπεύουν τις κοινότητες τους στη Βουλή για ζητήματα αρμοδιότητας της Συνέλευσής τους και ότι η Βουλή θα ζητούσε τη γνώμη τους πριν νομοθετήσει επί σχετικών θεμάτων (Νόμος 12/1965). Με σκοπό την προσέγγιση της διάρκειας της θητείας των άλλων Βουλευτών, η θητεία των τριών Εκπροσώπων παρατεινόταν ετησίως (Νόμος 45/1965, Νόμος 49/1966, 'Νόμος 50/1967, Νόμος 87/1968 και Νόμος 58/1969). Το καθεστώς των τριών Εκπροσώπων στη Βουλή των Αντιπροσώπων μονιμοποιήθηκε με το Νόμο 58/1970 και καθορίστηκε επιπλέον με το Νόμο 38/1976, το Νόμο 41/1981 και το Νόμο 66(I)/2011. Από το 1991, οι εκλογές για τους τρεις Εκπροσώπους διενεργούνται ταυτόχρονα και παράλληλα μα τις γενικές βουλευτικές εκλογές και η θητεία των Εκπροσώπων είναι πανομοιότυπη με αυτή των Βουλευτών (Νόμος 70/1986).

Οι Εκπρόσωποι δρουν ως σύνδεσμοι μεταξύ των κοινοτήτων τους και του κράτους, είναι δε οι κατεξοχήν αρμόδιοι για να φέρουν ενώπιον της πολιτείας όλα τα σχετιζόμενα με την ομάδα τους ζητήματα. Η συμμετοχή τους είναι πενταετούς διάρκειας και έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα, καθώς αν και μπορούν να εκφράζουν τις απόψεις τους για θέματα που σχετίζονται με την ομάδα τους, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Ειδικά στην περίπτωση των Αρμενίων, ο εκάστοτε Εκπρόσωπος εκφωνεί λόγο σχετικά με την Αρμενική Γενοκτονία κατά τη συνεδρίαση της ολομέλειας της Βουλής που συγκαλείται στις ή γύρω στις 24 Απριλίου κάθε έτους. Μέχρι σήμερα, έχουν υπηρετήσει έξι (6) Αρμένιοι Εκπρόσωποι: ο Μπερτζ Τιλμπιάν από τη Λευκωσία (1960–1970), ο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν από τη Λευκωσία (1970–1982), ο Αράμ Καλαϊτζιάν από τη Λάρνακα (1982–1995), ο Πετρός Καλαϊτζιάν από τη Λάρνακα (1995–2005), ο Δρ. Βαχάκν Αταμιάν από τη Λευκωσία (2005–2006) και ο Βαρτκές Μαχτεσιάν από τη Λευκωσία (2006–σήμερα).

Οι Εκπρόσωποι απολαμβάνουν τα ίδια προνόμια με τους υπόλοιπους Βουλευτές (ανεύθυνο, ασυλία, χρηματική αποζημίωση, φοροαπαλλαγές κ.τ.λ.), παρίστανται στις συνεδριάσεις της ολομέλειας της Βουλής, συμμετέχουν στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή Παιδείας και (από το 1970) στη Συμβουλευτική Επιτροπή Ιδιωτικής Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας και Πολιτισμού, ενώ από το 1999 διορίζουν τα οικεία μέλη της Βουλής των Γερόντων. Επιπρόσθετα, ο Αρμένιος και ο Μαρωνίτης Εκπρόσωπος διαβουλεύονται με τον Υπουργό Παιδείας και Πολιτισμού, σχετικά με την εισήγηση του τελευταίου προς το Υπουργικό Συμβούλιο αναφορικά με το διορισμό της Σχολικής Εφορείας Αρμενικών Σχολείων και της Σχολικής Εφορείας Μαρωνιτών [Νόμος 103(I)/1999].

Από το 1998, ο εκλεγμένος Εκπρόσωπος είναι ex officio μέλος του Θρονικού Συμβουλίου (Թեմական Ժողով) της Αρμενικής Εθναρχίας (Ազգային Իշխանութիւն).

Εκλογές

Οι πρώτες ιστορικές εκλογές για τον Αρμένιο-μέλος της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης έλαβαν χώρα στις 5 Αυγούστου 1960 του Βαχράμ Λεβονιάν και του Μπερτζ Τιλμπιάν, ο οποίος εκλέγηκε αφού έλαβε το 60,49% (1364 ψήφοι). Μεταξύ 1965–1970, η θητεία του Αρμένιου, του Μαρωνίτη και του Λατίνου Εκπροσώπου παρατεινόταν με ειδικούς νόμους, μέχρι που θεσπίστηκε ο Νόμος 58/1970, που τους περιέλαβε κανονικά στη Βουλή των Αντιπροσώπων. Οι δεύτερες εκλογές έγιναν στις 19 Ιουλίου 1970 μεταξύ του Μπερτζ Τιλμπιάν και του Δρος Αντρανίκ Λ. Αστζιάν, ο οποίος εξελέγη αφού έλαβε το 56,30% (590 ψήφοι)• ο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν επανεκλέγηκε στις 3 Οκτωβρίου 1976, με τον Αράμ Καλαϊτζιάν ως τον ανθυποψήφιό του, αφού έλαβε το 50,96% (612 ψήφοι).

Οι επόμενες εκλογές διεξήχθησαν στις 14 Μαρτίου 1982 μεταξύ του Δρος Αντρανίκ Λ. Αστζιάν και του Αράμ Καλαϊτζιάν, ο οποίος εξασφάλισε το 58.36% (771 ψήφοι)• ο Αράμ Καλαϊτζιάν επανεκλέγηκε στις 13 Ιουλίου 1986, με την Άννα Αστζιάν ως ανθυποψήφιό του, εξασφαλίζοντας το 65,08% (792 ψήφοι), και ξανά στις 19 Μαΐου 1991, κερδίζοντας ξανά την 'Άννα Αστζιάν και λαμβάνοντας το 67,00% (875 ψήφοι). Λόγω του θανάτου του Αράμ Καλαϊτζιάν στις 10 Σεπτεμβρίου 1995, διεξήχθησαν αναπληρωματικές εκλογές στις 22 Οκτωβρίου 1995, μεταξύ του Κεβόρκ Μαχτεσιάν και του Πετρός Καλαϊτζιάν, ο οποίος κέρδισε με το 60,34% (849 ψήφοι). Ο Πετρός Καλαϊτζιάν επανεκλέγηκε στις 26 Μαΐου 1996, εξασφαλίζοντας το 73,91% (997 ψήφοι) έναντι της 'Άννας Αστζιάν και ξανά στις 27 Μαΐου 2001, λαμβάνοντας το 57,13% (857 ψήφοι) έναντι του Δρος Καραμπέτ Κάσιο-Καζαντζιάν.

Λόγω του θανάτου του Πετρός Καλαϊτζιάν την 1η Σεπτεμβρίου 2005, διενεργήθηκαν αναπληρωματικές εκλογές στις 9 Οκτωβρίου 2005, με το Δρα Βαχάκν Αταμιάν να λαμβάνει το 52,03% (769 ψήφοι) έναντι του Δρος Αντρανίκ Αστζιάν (43,91%) και του Παρσέχ Ζαρταριάν (4,12%). Οι επόμενες εκλογές έλαβαν χώρα στις 21 Μαΐου 2006, με το Βαρτκές Μαχτεσιάν να λαμβάνει το 52,60% (899 ψήφοι) έναντι του Δρος Βαχάκν Αταμιάν. Οι πιο πρόσφατες εκλογές διεξήχθησαν στις 22 Μαΐου 2011, με το Βαρτκές Μαχτεσιάν να εξασφαλίζει το 67,67% (1.105 ψήφοι) έναντι του Δρος Αντρανίκ Αστζιάν.

Αν και δεν εκλέγεται, οι Αρμένιοι στη Λευκωσία διαθέτουν και μουχτάρη (κοινοτάρχη), διορισμένο από το Υπουργείο Εσωτερικών. Ο πρώτος μουχτάρης ήταν ο Μελίκ Μελικιάν (1927–1949), τον οποίο διαδέχθηκαν ο Κασπάρ Ντελυφέρ (1949–1956) και ο Βαχέ Κουγιουμτζιάν (1956–2009). Από την 1η Ιανουαρίου 2011, ο τωρινός Αρμένιος μουχτάρης είναι ο Μγκο Κουγιουμτζιάν.

Θρησκεία

Όπως και οι πλείστες κοινότητες της Αρμενικής Διασποράς, η αρμενοκυπριακή κοινότητα ανήκει κατά κύριο λόγο στην Αρμενική Αποστολική Εκκλησία (περίπου 95%). Κάπου 5% ανήκει είτε στην Αρμενική Ευαγγελική Εκκλησία, την Αρμενική Καθολική Εκκλησία, τη Λατινική Εκκλησία, την Ελληνορθόδοξη Εκκλησία, την Αγγλικανική Εκκλησία, την Εκκλησιά Αδελφών του Πλύμουθ, την Εκκλησία των Αντβεντιστών της έβδομης ημέρας ή είναι Μάρτυρες του Ιεχωβά• απ’ αυτό το 5%, ιστορικά οι σημαντικότερες ομάδες υπήρξαν οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί, που κατά τις δεκαετίες του 1940 και του 1950 αποτελούσαν περίπου 10% της αρμενοκυπριακής κοινότητας, και οι Αρμενοκαθολικοί, που βρίσκονται στο νησί από την εποχή των Σταυροφοριών.

Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου

Το κτίριο της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου στο Στρόβολο, Λευκωσία

Η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου (Առաջնորդարան Հայոց Կիպրոսի) ιδρύθηκε το 973 από τον Καθολικό Χατσίκ Α’ και έκτοτε διατηρεί μια συνεχή παρουσία στο νησί. Στα χρόνια που ακολούθησαν, κάποιοι από τους Επισκόπους της συμμετείχαν σε σημαντικές εκκλησιαστικές συνόδους, όπως ο Θαδδαίος (ο οποίος συμμετείχε στο Συμβούλιο της Ρώμκλα το 1179), ο Νικόλαος (ο οποίος συμμετείχε στη Σύνοδο της Σις το 1307) και ο Γρηγόριος (που συμμετείχε σε συνέδριο των Ελληνορθόδοξων Επισκόπων στην Κύπρο το 1340). Η αρχαιότητα της Αρμενικής Εκκλησίας στην Κύπρο επιβεβαιώθηκε από βούλλα του Πάπα Λέοντα Ι’, η οποία εκδόθηκε το 1519 μετά από πολλαπλές έριδες, σύμφωνα με την οποίο ο Αρμένιος Επίσκοπος θα ήταν ανώτερος και θα είχε προβάδισμα έναντι των Επισκόπων των Μαρωνιτών, των Ιακωβιτών και των Κοπτών.

Ιστορικά, η Μητρόπολη βρίσκεται υπό τη δικαιοδοσία του Καθολικάτου (Πατριαρχείου) του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας, ενώ σήμερα είναι το παλαιότερο θέμα που εμπίπτει στη δικαιοδοσία του. Στο παρελθόν, για διάφορους λόγους, κατά καιρούς βρισκόταν υπό το Αρμενικό Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ (1775-1799, 1812-1837, 1848-1861, 1865-1877, 1888-1897, 1898-1908), το Αρμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης (1799-1812, 1861-1864, 1877-1888, 1897-1898, 1908-1921), ακόμη και το Καθολικάτο (Πατριαρχείο) του Ετσμιατζίν (1864-1865). Η Κύπρος υπήρξε το καταφύγιο για δύο εξόριστους Πατριάρχες της Κωνσταντινούπολης, τον Αρχιεπίσκοπο Ταβίτ Αρεβελτσί (1644-1648) και τον Ανώτερο Αρχιμανδρίτη Μπασματζιάν (1773-1775). Ο σημερινός Μητροπολίτης, ο Πατριαρχικός Βικάριος Βαρουζάν Χεργκελιάν, είναι από το 1997 ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν. Ο εφημέριος στη Λευκωσία είναι ο π. Μομίκ Χαπεσιάν (από το 2000), ενώ ο εφημέριος στη Λάρνακα και τη Λεμεσό είναι ο π. Μαστότς Ασκαριάν (από το 1992).

Για αιώνες, το κτίριο της Μητρόπολης βρισκόταν εντός του αρμενικού συμπλέγματος στην οδό Βικτωρίας στην εντός των τειχών Λευκωσία• όταν η περιοχή καταλήφθηκε από Τουρκοκύπριους εξτρεμιστές το 1963-1964, η Μητρόπολη προσωρινά στεγαζόταν στην οδό Αράμ Ουζουνιάν (1964-1968) και, αργότερα, στην οδό Κυριάκου Μάτση στον Άγιο Δομέτιο (1968-1984). Χάρη στις προσπάθειες του Επισκόπου Ζαρέχ Αζναβοριάν και με οικονομική αρωγή από την Ευαγγελική Εκκλησία της Βεστφαλίας, το νέο κτίριο της Μητρόπολη ανεγέρθηκε το 1983, δίπλα από την εκκλησία της Παναγίας Θεοτόκου και το σχολείο Ναρέκ στη Λευκωσία, από τους αρχιτέκτονες Άθως Δίκαιος & Άλκης Δίκαιος• εγκαινιάστηκε επίσημα στις 4 Μαρτίου 1984, κατά τη διάρκεια της ποιμενικής επίσκεψης του Καθολικού (Πατριάρχη) Καρεκίν Β’. Με πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Βαρουζάν Χεργκελιάν, το 1998 το υπόγειο του κτιρίου ανακαινίστηκε και διαμορφώθηκε η Αίθουσα «Βαχράμ Ουτιτζιάν»• προηγουμένως αποθήκη, έγινε πραγματικότητα από τις εισπράξεις της δημοπρασίας το 1994 της συλλογής έργων τέχνης που είχε δωρίσει ο Βαχράμ Ουτιτζιάν στη Μητρόπολη το 1954. Εγκαινιάστηκε στις 3 Φεβρουαρίου 1999 από τον Καθολικό (Πατριάρχη) Αράμ Α’• εκεί λαμβάνουν χώρα πολυάριθμες κοινοτικές, πολιτιστικές και φιλανθρωπικές εκδηλώσεις. Το συνοδικό της Μητρόπολης στεγάζει συλλογή εκκλησιαστικών κειμηλίων, μερικά από τα οποία βρίσκονταν προηγουμένως στην παλαιά εκκλησία της Παρθένου Μαρίας ή στο Αρμενομονάστηρο.

Η Αρμενική Εθναρχία Κύπρου με τον Καθόλικο (Πατριάρχη) Αράμ Α’ (2008)

Το σημερινό Καταστατικό της Μητρόπολης, που καταρτίστηκε το 1945 και επικυρώθηκε το 1950, αποτελείται από 102 άρθρα και, στην παρούσα του μορφή, ισχύει από τις 3 Σεπτεμβρίου 2010. Τη διοίκηση ασκεί η Αρμενική Εθναρχία (Ազգային Իշխանութիւն), μέσω του Θρονικού Συμβουλίου (Թեմական Ժողով), αποτελούμενο από το Μητροπολίτη, δύο ιερείς και δώδεκα εκλελεγμένους λαϊκούς (7 για τη Λευκωσία, 3 για τη Λάρνακα, 1 για τη Λεμεσό και 1 για την Αμμόχωστο) και του Εκτελεστικού Συμβουλίου (Վարչական Ժողով, προεδρευόμενο από το Μητροπολίτη και αποτελούμενο από επτά λαϊκούς διορισμένους από το Τεμαγκάν), με Προέδρους το Σεμπούχ Ταβιτιάν (από το 2007) και το Τζων Γκεβεριάν (από το 2011) αντίστοιχα. Από το 1998, ο εκλελεγμένος Εκπρόσωπος είναι ex officio μέλος του Θρονικού Συμβουλίου. Υπάρχουν, επίσης, οι τοπικές Ενοριακές Επιτροπές (թաղական հոգաբարձութիւններ, μία στη Λευκωσία, μία στη Λάρνακα και μία στη Λεμεσό), η Επιτροπή Χριστιανικής Κατήχησης (Քրիստոնէական դաստիարակութեան յանձնախումբ) και η Επιτροπή Κυριών (Տիկնանց յանձնախումբ). Στην Επιτροπή Χριστιανικής Κατήχησης υπάγονται τα Κατηχητικά σχολεία (Կիրակնօրեայ վարժարաններ) και η Επιτροπή Νεολαίας (երիտասարդական յանձնախումբ).

Σύμφωνα με την «Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου 66.589/19–12–2007», η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου λαμβάνει ετήσια χορηγία €59.800 από την Κυπριακή Δημοκρατία• η Δημοκρατία πληρώνει και τους μισθούς των κληρικών της Μητρόπολης και καλύπτει τα έξοδα της ιατροφαρμακευτικής τους περίθαλψης (Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου/22–07–1998). Οι ίδιες διευθετήσεις ισχύουν για την Αρχιεπισκοπή Μαρωνιτών Κύπρου και το Λατινικό Βικαριάτο Κύπρου (το τελευταίο, ωστόσο, λαμβάνει ετήσια χορηγία 51.260 ευρώ).

Αρμενική Ευαγγελική Εκκλησία

Οι πρώτοι Αρμένιοι Ευαγγελικοί στην Κύπρο ήρθαν μετά την άφιξη των Βρετανών τον Ιούλιο του 1878. Καθώς δεν ήταν αφοσιωμένοι, και πολύ λίγοι, γρήγορα συνδέθηκαν με τη Μητέρα Εκκλησία (Αρμενική Αποστολική Εκκλησία), όπως ο Απισογόμ Ουτιτζιάν, ο επίσημος μεταφραστής κρατικών εγγράφων - και ο γιος του Στεπάν Ουτιτζιάν, ενός από τους αρχικούς ιδρυτές της Αρμενικής Ευαγγελικής Εκκλησίας -, ο οποίος υπηρέτησε ως Πρόεδρος του ενοριακού συμβουλίου της Λευκωσίας για 30 χρόνια.

Με την εισροή περισσότερων Προτεσταντών, οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί συσχετίστηκαν με τη Μεταρρυθμισμένη Πρεσβυτεριανή Εκκλησία ήδη από το 1887. Παρόλον ότι τα κύρια κέντρα ήταν η Λευκωσία και η Λάρνακα, περιστασιακά διεξάγονταν συγκεντρώσεις στη Λεμεσό, την Αμμόχωστο και τον Αμίαντο. Στη Λάρνακα διεξάγονταν συγκεντρώσεις στην εκκλησία της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής (κτίστηκε το 1892 και ξανακτίστηκε το 1901-1902). Στη Λευκωσία, αρχικά διεξάγονταν συγκεντρώσεις στην εκκλησία της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Αποστολής (κτίστηκε μεταξύ 1906-1907), μέχρι που οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί έκτισαν τη δική τους εκκλησία το 1946-1947 πίσω από το παλαιό κτίριο της Αμερικανικής Ακαδημίας, κοντά στο τέμενος του Αράπ Αχμέτ Πασιά• η θεμέλια λίθος της τέθηκε στις 28 Ιουλίου 1946 από τον πάστορα Γιοχάννα ντερ Μεγκερντιτσιάν, που την αφιέρωσε την 1η Ιουνίου 1947. Το κτίριο ανακαινίστηκε το 1955, ενώ προστέθηκε κουζίνα το 1959.

Το 1933 η νεοσύστατη Σύνοδος της Κύπρου της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Εκκλησίας διαχώρισε τα ποίμνιά της σε αρμενικά και ελληνικά συμβούλια. Στους Αρμένιους Ευαγγελικούς παραχωρήθηκε προσωρινή αυτονομία από τη Μεταρρυθμισμένη Πρεσβυτεριανή Αποστολή το 1954, η οποία επισημοποιήθηκε το 1962. Στη Λάρνακα, καθώς οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί έφθιναν μετά τις διακοινοτικές ταραχές του 1963-1964, δεν τελούνταν πλέον λειτουργίες• στη Λευκωσία, η αρμενική ευαγγελική εκκλησία καταλήφθηκε από Τουρκοκύπριους εξτρεμιστές κατά τη διάρκεια των διακοινοτικών ταραχών του 1963-1964 και έτσι οι λειτουργίες τελούνταν στο παρεκκλήσι της Αμερικανικής Ακαδημίας (που κτίστηκε το 1955) μέχρι το 1973.

Μετά από σχεδόν 30 χρόνια αδράνειας, με πρωτοβουλία της Νεβάρτ Κασουνί-Παναγιωτίδη και της Λύδιας Γκιουλεσεριάν και με τη βοήθεια του Χράιρ Τζεμπετζιάν, Εκτελεστικού Γραμματέα της Βιβλικής Εταιρείας στον Κόλπο, οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί επαναδιοργανώθηκαν στην ελληνική ευαγγελική εκκλησία στη Λάρνακα το 2002. Από το 2005, όταν ο Χράιρ Τζεμπετζιάν μετακόμισε στην Κύπρο, τελούνται λειτουργίες κάθε μερικούς μήνες στην ελληνική ευαγγελική εκκλησία στη Λευκωσία. Επίσης, διοργανώνονται μερικές διαλέξεις στη Λευκωσία.

Αρμενική Καθολική Εκκλησία

Το Αββαείο του Μπέλλα-Πάις (αρχές του 20ου αιώνα)

Οι Αρμενοκαθολικοί πρωτοήλθαν στο νησί κατά τη Φραγκοκρατία από το γειτονικό Αρμενικό Βασίλειο της Κιλικίας. Δεν είναι σαφές κατά πόσον είχαν τη δική τους δομή κατά τη Λατινοκρατία ή αν βρίσκονταν υπό τη Λατινική Εκκλησία Κύπρου, όπως συμβαίνει από την Τουρκοκρατία και μετά. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι οι Αρμενοκαθολικοί χρησιμοποιούσαν τη βασιλική του Αγίου Λαζάρου στη Λάρνακα, την εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στη Λευκωσία (πιθανότατα το Αραμπλάρ Τζαμί/Σταυρός του Μισσιρίκου) και την Παναγία των Πρασίνων (de Vert) στην Αμμόχωστο, η οποία κτίστηκε μεταξύ 1311-1317. Αρμενοκαθολικοί μοναχοί και μοναχές υπηρετούσαν επίσης στο πρεμονστρατενσιανό Αββαείο του Μπέλλα-Πάις και στη βενεδικτινή μονή της Παναγίας της Τύρου στη Λευκωσία, αντίστοιχα. Τα μόνα ονόματα Αρμενοκαθολικών Επισκόπων που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα είναι του Γεώργιου Νορέγη, που διορίστηκε από το Λατίνο Αρχιεπίσκοπο Κύπρου Ηλία ντε Ναμπινώ γύρω στο 1340, και του δομινικανού Ιούλιου ή Ιουλιανού Σταυριανού, που υπηρέτησε ως Επίσκοπος των Αρμενίων (1561-1567) και αργότερα έγινε Επίσκοπος των Μαρωνιτών (1567-1570)• ξεκίνησε ως Αρμενορθόδοξος και αργότερα ασπάστηκε τον Καθολικισμό. Το ποίμνιο του τελευταίου περιλάμβανε περίπου 1.000 Αρμένιους και χρησιμοποιούσε την εκκλησία του Αγίου Σεργίου στην Αμμόχωστο.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, υπήρχε ένας πολύ περιορισμένος προσηλυτισμός Αρμενορθόδοξων στον Καθολικισμό, κυρίως λόγω των προσηλυτιστικών δραστηριοτήτων της φραγκισκανικής αποστολής στη Λευκωσία και τη Λάρνακα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του 17ου και του 18ου αιώνα• ωστόσο, αυτοί θα πρέπει να ήταν προσωρινές αλλαξοπιστίες και ο αριθμός τους δεν υπερέβη ποτέ τις 50 σε οποιαδήποτε στιγμή. Το 1794 στη μικρή (και ίσως νεοδημιουργηθείσα) αρμενοκαθολική κοινότητα της Λάρνακας δόθηκαν κάποια ιερά σκεύη από τη δημοπρασία των υπαρχόντων της παλαιάς μονής των Καπουτσίνων της πόλης.

Ο καθεδρικός ναός του Τιμίου Σταυρού στη Λευκωσία (αρχές του 20ου αιώνα)

Ήταν κατά τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας που η αρμενοκαθολική κοινότητα αυξήθηκε σε αριθμό, λόγω της άφιξης ενός μεγάλου αριθμού προσφύγων από την Αρμενική Γενοκτονία (1915-1923). Το 1931 υπήρχαν περίπου 200 Αρμενοκαθολικοί στην Κύπρο, αρκετά φτωχοί, και πολλοί ήσαν μεσήλικες. Οι πλείστοι συνδέθηκαν με τους λατινικούς τόπους λατρείας, ιδιαίτερα τον καθεδρικό ναό του Τιμίου Σταυρού στη Λευκωσία και τη μονή του Αγίου Ιωσήφ στη Λάρνακα• μεταξύ 1921-1923, η τελευταία στέγαζε ένα μικρό αρμενοκαθολικό σχολείο, που λειτουργούσε ο Αββάς Ζιαν Κουγιουμτζιάν - που υπηρετούσε στη μονή μεταξύ 1921-1928. Υπήρχε και ένας άλλος Αρμενοκαθολικός κληρικός, ο Αρχιμανδρίτης Αρσέν Χορασαντζιάν, που υπηρέτησε στη Λάρνακα (και, κατά διαστήματα, στον καθεδρικό ναό του Τιμίου Σταυρού και τη σχολή Τέρρα Σάντα στη Λευκωσία), μεταξύ 1931-1959.

Το 1960 υπήρχαν λιγότεροι από 100 Αρμενοκαθολικοί. Ωστόσο, ο αριθμός τους μειώθηκε κατά τα επόμενα έτη, λόγω της μετανάστευσης προς άλλες χώρες και της αφομοίωσης με την αρμενοκυπριακή, τη λατινοκυπριακή ή/και την ελληνοκυπριακή κοινότητα. Ωστόσο, λόγω της εισροής Λιβανοαρμενίων στην Κύπρο από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, υπήρξε μια μικρή αύξηση στον αριθμό των Αρμενοκαθολικών στο νησί. Σήμερα, οι ντόπιοι Αρμενοκαθολικοί είναι λιγότεροι από 20, επιπρόσθετα με περίπου 30 ξένους Αρμένιους.

Χώροι λατρείας

Υπάρχουν πέντε αρμενορθόδοξες εκκλησίες στην Κύπρο, δύο στην πρωτεύουσα Λευκωσία (μια υπό τουρκική κατοχή από το 1964) και από μία στη Λάρνακα, τη Λεμεσό και την Αμμόχωστο• η τελευταία κατέχεται από τους Τούρκους από το 1964. Επιπρόσθετα, υπάρχουν τρία αρμενικά παρεκκλήσια στην περιοχή της Λευκωσίας και ένα μέσα στο σύμπλεγμα του Αρμενομονάστηρου, με το τελευταίο να βρίσκεται υπό τουρκική κατοχή από το 1974. Υπάρχει επίσης μια αρμενική ευαγγελική εκκλησία στη Λευκωσία (υπό τουρκική κατοχή από το 1964). Τέλος, υπάρχει το φημισμένο Αρμενομονάστηρο, υπό τουρκική κατοχή από το 1974.

Λευκωσία

Ο καθεδρικός ναός της Παναγίας Θεοτόκου στη Λευκωσία

Το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου στη Λευκωσία

Το κτίριο της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου και ο καθεδρικός ναός της Παναγίας [Սուրբ Աստուածածին (Σουρπ Αστβατζατζίν)] βρίσκονται στην οδό Αρμενίας στο Στρόβολο στη Λευκωσία. Το κτίριο της Μητρόπολης κτίστηκε μεταξύ 1983-1984 από τους αρχιτέκτονες Ιάκωβο & Ανδρέα Φιλίππου και εγκαινιάστηκε στις 4 Μαρτίου 1984 από τον Καθόλικο (Πατριάρχη) Καρεκίν Β’ της Κιλικίας. Το συνοδικό της Μητρόπολης φιλοξενεί συλλογή εκκλησιαστικών κειμηλίων, μερικά από τα οποία προηγουμένως φυλάσσονταν στο Αρμενομονάστηρο ή την παλαιά εκκλησία της Παρθένου Μαρίας• τα κειμήλια φυλάσσονται σε προθήκη, που δώρισαν το 1986 οι Καραμπέτ και Νσιαν Αρακτσιντζιάν. Στο υπόγειο της Μητρόπολης βρίσκεται η Αίθουσα “Βαχράμ Ουτιτζιάν”, την οποία εγκαινίασε στις 3 Φεβρουαρίου 1999 ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Αράμ Α’. Η αίθουσα, προηγουμένως αποθήκη, έγινε πραγματικότητα χάρη στην πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Βαρουζάν Χεργκελιάν, χρησιμοποιώντας έσοδα από τη δημοπρασία το 1994 της συλλογής τέχνης που είχε δωρίσει ο Βαχράμ Ουτιτζιάν στη Μητρόπολη το 1954. Αποτελεί έναν από τους κύριους χώρους διεξαγωγής εκδηλώσεων της αρμενοκυπριακής κοινότητας. Μαζί με την εκκλησία της Παναγίας Θεοτόκου και το Αρμενικό Σχολείο Ναρέκ, η γη δόθηκε ως εμπίστευμα στην κοινότητα στις 16 Δεκεμβρίου 1966 από την κυβέρνηση• στις 10 Δεκεμβρίου 1979, το Συμβούλιο Βελτιώσεως Στροβόλου αποφάσισε να μετονομάσει το δρόμο μπροστά από το τεμάχιο γης από “οδό Κύκλωπος” σε “οδό Αρμενίας”, ως μια χειρονομία αλληλεγγύης προς τον αρμενικό λαό. Στις 31 Μαρτίου 1983 παραχωρήθηκε τίτλος πλήρους ιδιοκτησίας για τη γη.

Ο καθεδρικός ναός της Παναγίας Θεοτόκου κτίστηκε μεταξύ 1976-1981 από τους αρχιτέκτονες Ιάκωβο & Ανδρέα Φιλίππου, με οικονομική αρωγή από το Παγκόσμιο Συμβούλιο Εκκλησιών, την Ευαγγελική Εκκλησία της Βεστφαλίας, την Κυπριακή Δημοκρατία, την Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου και τους πιστούς. Βρισκόμενος δίπλα από το Δημοτικό Σχολείο Ναρέκ, η θεμέλια λίθος του τοποθετήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 1976 από τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο Γ’ και τον Επίσκοπο Νερσές Παχτικιάν. Στις 16 Απριλίου 1978, ο Συγκαθήμενος Καθόλικος (Πατριάρχης) Καρεκίν Β’ ευλόγησε τις 16 κολώνες της εκκλησίας, ενώ τα εγκαίνια και ο καθαγιασμός του καθεδρικού ναού έλαβαν χώρα στις 22 Νοεμβρίου 1981 από τον Καθόλικο (Πατριάρχη) Χορέν Α’ και το Συγκαθήμενό του Καρεκίν Β’. Είναι η μόνη εκκλησία στην Κύπρο που είναι κτισμένη με παραδοσιακή αρμενική τεχνοτροπία, με έναν κεντρικό οκταγωνικό τρούλλο και ένα μικρότερο τρούλλο για την καμπάνα. Η εκκλησία ανακαινίστηκε εξωτερικά στα τέλη του 2005 εις μνήμην της οικογένειας Τουτουντζιάν, που σκοτώθηκε στο αεροπορικό ατύχημα της Ήλιος, ενώ το καμπαναριό επιδιορθώθηκε επίσης εκείνο το χρόνο, εις μνήμην του αρχιερέα ντερ Βαζκέν Σαντρουνί ^[13]. Η εκκλησία ανακαινίστηκε εσωτερικά στα μέσα του 2008. Πολλές από τις εικόνες της είναι έργα του Λιβανοαρμένιου ζωγράφου Ζοχράπ Κεσισιάν. Είναι ενδιαφέρον ότι αμέσως κάτω από το ιερό βήμα, υπάρχει ένα χατσκάρ (σταυρόπετρα) που δώρισε η Ιερά Έδρα του Ετσμιατζίν. Τελούνται Λειτουργίες κάθε Κυριακή. Η εκκλησία γιορτάζει την πλησιέστερη Κυριακή προς την 21η Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου. Ο εφημέριος είναι (από το 2000) ο π. Μομίκ Χαμπεσιάν.

Στο παλαιό αρμενικό κοιμητήριο, κοντά στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας (Λεωφόρος Μάρκου Δράκου), υπάρχει το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου [Սուրբ Պօղոս (Σουρπ Μπογός)], που κτίστηκε το 1892 με δωρεά του Μπογός Οτατζιάν. Αφού έμεινε αχρησιμοποίητο από τις διακοινοτικές ταραχές του 1963-1964, το παρεκκλήσι και το κοιμητήριο περιέπεσαν σε αχρηστία. Αναστηλώθηκε μεταξύ 2008-2009, μαζί με το υπόλοιπο κοιμητήριο, με πρωτοβουλία του Εκπροσώπου Βαρτκές Μαχτεσιάν και της Αρμενικής Εθναρχίας Κύπρου. Από το 2010 τελείται μια Λειτουργία το χρόνο. Στο αρμενικό κοιμητήριο κοντά στον Άγιο Δομέτιο (Λεωφόρος Γρηγόρη Αυξεντίου) υπάρχει το παρεκκλήσι της Αγίας Αναστάσεως [Սուրբ Յարութիւն (Σουρπ Χαρουτιούν)], που κτίστηκε το 1938 με δωρεά του Χαρουτιούν Μποχτζαλιάν και καθαγιάστηκε το 1949 από τον Επίσκοπο Γεβόντ Τσεμπεγιάν. Αφού έμεινε αχρησιμοποίητο από την τουρκική εισβολή του 1974, ανακαινίστηκε το 2010. Δεν έχουν τελεστεί Λειτουργίες από το 1974. Τέλος, το παρεκκλήσι του Αγίου Παντοσώτηρος [Սուրբ Ամենափրկիչ (Σουρπ Αμεναπεργκίτς)] κτίστηκε μεταξύ 1995-1996 από τους αρχιτέκτονες Άθω & Άλκη Δίκαιο και με δωρεά των Αράμ και Πετρός Καλαϊτζιάν. Βρισκόμενο στην οδό Κορίνθου στο Στρόβολο στη Λευκωσία, στο χώρο του Μελάθρου Ευγηρίας Καλαϊτζιάν, η θεμέλια λίθος του τοποθετήθηκε στις 15 Δεκεμβρίου 1995 από τον Καθόλικο (Πατριάρχη) του Μεγάλου Οίκου της Κιλικίας, Αράμ Α’, ο οποίος το εγκαινίασε στις 16 Φεβρουαρίου 1997. Τελούνται τακτικά Όρθροι ^[6].

Λάρνακα

Η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου στη Λάρνακα

Η εκκλησία του Αγίου Στεφάνου [Սուրբ Ստեփանոս (Σουρπ Στεπανός)], στην οδό αρμενικής εκκλησίας στο κέντρο της πόλης, κτίστηκε αρχικά ως παρεκκλήσι από τους Αρμένιους πρόσφυγες που ήρθαν στη Λάρνακα μετά τη σφαγή των Αδάνων το 1909. Κτίστηκε ως αντίγραφο της κύριας εκκλησίας των Αδάνων και αφιερώθηκε στον προστάτη Άγιο των Αδάνων, τον Άγιο Στέφανο. Ωστόσο, καθώς οι πλείστοι πρόσφυγες επέστρεψαν, το παρεκκλήσι έμεινε ατέλειωτο. Μετά από έρανο που ξεκίνησε στις 24 Οκτωβρίου 1912, το μικρό παρεκκλήσι έγινε εκκλησία, της οποίας η κατασκευή τελείωσε την 1η Απριλίου 1913.

Αφιερωμένη στη μνήμη των μαρτύρων της σφαγής των Αδάνων, είναι το πρώτο μνημείο σε ολόκληρη την Αρμενική Διασπορά εις μνήμη των αρμενικών σφαγών στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πάνω από την πρόσοψη της εκκλησίας υπάρχει μια αναμνηστική σύνθεση που παρουσιάζει τον Αρμένιο εθνάρχη Χάικ, τον τελευταία Βασιλιά του Αρμενικού Βασιλείου της Κιλικίας, Λέοντα Ε’, μια περγαμηνή που κρατά ένα χέρι - που αντιπροσωπεύει τις Δέκα Εντολές - και τα τέσσερα σύμβολα των Τεσσάρων Ευαγγελιστών.

Η εκκλησία εγκαινιάστηκε στις 20 Μαΐου 1914 από τον Ανώτερο Αρχιμανδρίτη Σεροβπέ Σαμβελιάν και καθαγιάστηκε στις 30 Ιουνίου 1918 από τον Αρχιεπίσκοπο Τανιέλ Χακοπιάν. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1940, υπήρχε ένας μικρός οκταγωνικός τρούλλος πάνω από την εκκλησία. Η εκκλησία ανακαινίστηκε μεταξύ 1956-1957 και ξανά το 1998. Στα αριστερά και στα δεξιά της εισόδου, υπάρχουν δύο μαρμάρινες επιγραφές. Τελούνται Λειτουργίες κάθε δεύτερη Κυριακή, εναλλάξ με την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Λεμεσό. Η εκκλησία γιορτάζει στις 25 Δεκεμβρίου, εορτή του Αγίου Στεφάνου. Ο εφημέριος είναι (από το 1992) ο π. Μαστότς Ασκαριάν.

Λεμεσός

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Λεμεσό

Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου [Սուրբ Գէորգ (Σουρπ Κεβόρκ)] είναι κτισμένη στην οδό Βασίλη Μιχαηλίδη, σε γη που δωρήθηκε γύρω στο 1935 από τη Σατενίκ Σουλτανιάν, εις μνήμην του πεθερού της, Κεβόρκ. Καθώς η μικρή αρμενική κοινότητα της Λεμεσού δεν είχε την οικονομική ευχέρεια να κτίσει εκκλησία, δημιουργήθηκε θίασος υπό τον Αρντασές Μπαστατζιάν, ο οποίος έδωσε παραστάσεις στη Λευκωσία, τη Λάρνακα και τη Λεμεσό. Μαζί με μια συνεισφορά από την Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου και το Στεπάν Καβαφιάν, η εκκλησία κτίστηκε μεταξύ 1939-1940, ενώ ο καθαγιασμός της έλαβε χώρα στις 11 Απριλίου 1948 από τον Επίσκοπο Γεβόντ Τσεμπεγιάν. Η εκκλησία ανακαινίστηκε μεταξύ 1975-1976, το 2007 και ξανά το 2015, ενώ το 1989 η καμπάνα της έγινε ηλεκτρονική με δωρεά των αδελφών Καραμπέτ και Νσιαν Αρακτσιντζιάν. Κατά την ανακαίνιση του 1975-1976, το καμπαναριό τοποθετήθηκε πάνω από την είσοδο, ενώ προστέθηκε ένας σιδερένιος αρμενικός σταυρός κατά την ανακαίνιση του 2007. Τελούνται Λειτουργίες κάθε δεύτερη Κυριακή, εναλλάξ με την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου στη Λάρνακα. Η εκκλησία γιορτάζει την τελευταία Κυριακή του Σεπτέμβρη, εορτή του Αγίου Γεωργίου. Ο εφημέριος είναι (από το 1992) ο π. Μαστότς Ασκαριάν.

Τουρκοκρατούμενες περιοχές

Λευκωσία

Η παλαία εκκλησία της Παρθένου Μαρίας στην παλιά Λευκωσία πριν από την αποκατάστασή της

Ο παλαιός καθεδρικός ναός της Παρθένου Μαρίας [Սուրբ Աստուածածին (Σουρπ Αστβατζατζίν)] στην οδό Βικτωρίας, σήμερα στο τουρκοκρατούμενο τμήμα της περιτειχισμένης Λευκωσίας κοντά στην Πύλη Πάφου, γνωστός και ως Παναγία της Τύρου (Notre Dame de Tyre) ή της Τορτόζας (Tortosa), ήταν αρχικά ένα βενεδικτινό/καρθουσιανό Αββαείο που κτίστηκε μεταξύ 1308–1310, στο χώρο παλαιότερης εκκλησίας που είχε αρχικά κτιστεί το 1116 και καταστράφηκε από ένα σεισμό το 1303, όπου υπηρετούσαν Αρμενοκαθολικές καλογριές. Κάποια στιγμή πριν το 1504 πέρασε στα χέρια της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου και αποτελούσε το επίκεντρο της αρμενικής κοινότητας της Κύπρου μέχρι που καταλήφθηκε, μαζί με την υπόλοιπη αρμενική συνοικία, από Τουρκοκύπριους εξτρεμιστές κατά τη διάρκεια της τουρκοκυπριακής ανταρσίας του 1963-1964 και κατακτήθηκε από την Τουρκία κατά τη διάρκεια της την τουρκικής εισβολής του 1974. Μετά την οσμανική κατοχή της Κύπρου το 1570, χρησιμοποιήθηκε προσωρινά ως αποθήκη αλατιού, μέχρι που επιστράφηκε στην αρμενική κοινότητα με φιρμάνι το Μάιο του 1571• η αρμενική ιδιοκτησία της εκκλησίας επιβεβαιώθηκε περαιτέρω από άλλο φιρμάνι το Μάιο του 1614. Κατά την περίοδο της Αρμενικής Γενοκτονίας πολλοί κατατρεγμένοι Αρμένιοι πρόσφυγες αναζήτησαν καταφύγιο στη βεράντα της. Βρισκόταν δίπλα από το παλαιό κτίριο της Μητρόπολης, το σχολείο Μελικιάν-Ουζουνιάν, το μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας και το αρχοντικό της οικογένειας Μελικιάν.

Κατά τη διάρκεια των αιώνων που υπηρετούσε τη μικρή αλλά εύπορη αρμενική παροικία της Λευκωσίας, η εκκλησία δέχθηκε διάφορες τροποποιήσεις: το 1688 ανακαινίστηκε, το 1788 κατασκευάστηκε το βαπτιστήριο, το 1858 κτίστηκαν οι καμάρες της βόρειας βεράντας, το 1860 κατασκευάστηκε το καμπαναριό - από τα πρώτα στην οθωμανική Κύπρο, δωρεά του Κωνσταντινουπολίτη Χαπετίκ Νεβρουζιάν -, το 1884 αναστηλώθηκε, το 1904 ξανακτίστηκε η στέγη και έγινε ανακαίνιση, το 1945 κατασκευάστηκε το άνω διάζωμα για τη χορωδία (με δωρεά του Αράμ Ουζουνιάν), το 1950 συντηρήθηκε το καμπαναριό, ενώ το 1960-1961 το Τμήμα Αρχαιοτήτων τοποθέτησε καινούργιο πάτωμα - αφού αφαίρεσε τις μεσαιωνικές ταφόπλακες που προηγουμένως κάλυπταν τα χαλιά. Η εκκλησία γιόρταζε την πλησιέστερη Κυριακή προς την 21η Νοεμβρίου, εορτή των Εισοδίων της Θεοτόκου.

Μετά την παράνομη κατάληψή της το 1964, χρησιμοποιόταν ως κοιτώνας της τουρκοκυπριακής εθνοφυλακής, ενώ μετά την παράνομη κατάληψή της από τον τουρκικό στρατό τον Ιούλιο του 1974 συνέχισε να χρησιμοποιείται ως κοιτώνας Τούρκων στρατιωτών, μέχρι που υπέστη περαιτέρω ζημιές από ένα σεισμό το 1998. Ο τόπος εγκαταλείφθηκε και στο χώρο κατοικούσαν παράνομοι έποικοι από την Ανατολία μέχρι τα τέλη του 2006. Το 2005, το UNDP διεξήγαγε προκαταρκτική μελέτη για την πιθανή αποκατάσταση ολόκληρου του συμπλέγματος, ενώ το 2007 διεξήγαγε τεχνικοοικονομική μελέτη. Σοβαρά βεβηλωμένη, η αναστήλωσή της τελικά ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 2009 με πρωτοβουλία της Αρμενικής Εθναρχίας Κύπρου και του Εκπροσώπου των Αρμενίων, Βαρτκές Μαχτεσιάν. Οι εργασίες διεξήχθησαν από το UNDP-ACT, με μερική χρηματοδότηση από το USAID, και ολοκληρώθηκαν το Νοέμβριο του 2012 ^[14].

Η παλαιά Αρμενική Ευαγγελική εκκλησία στην παλιά Λευκωσία

Υπήρχε επίσης μια μικρή αρμενική ευαγγελική εκκλησία, που βρισκόταν στην οδό Μαχμούτ Πασιά, στο τουρκοκρατούμενο τμήμα της περιτειχισμένης πόλης της Λευκωσίας - πίσω από το παλαιό κτίριο της Αμερικανικής Ακαδημίας, κοντά στο τέμενος Αράπ Αχμέτ. Πριν την ανέγερσή της, οι Αρμένιοι Ευαγγελικοί λάτρευαν το Θεό στη Μεταρρυθμισμένη Πρεσβυτεριανή εκκλησία στην οδό Αποστόλου Βαρνάβα, απέναντι από την παλαιά Ηλεκτρική και πίσω από το κτίριο της Ιεράς Αρχιεπισκοπής Κύπρου. Η εκκλησία - όραμα ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1930 - κτίστηκε τελικά χάρη στην πρωτοβουλία του πάστορα Γιοχάννα ντερ Μεγκερντιτσιάν, με την οικονομική συμβολή της Μεταρρυθμισμένης Πρεσβυτεριανής Εκκλησίας και των Αρμενίων Ευαγγελικών πιστών· ο αρχιτέκτονάς της ήταν ο Ντικράν Χ. Νταβιτιάν. Η θεμέλια λίθος της κατατέθηκε στις 28 Ιουλίου 1946 από τον πάστορα Γιοχάννα ντερ Μεγκερντιτσιάν, ο οποίος την αφιέρωσε την 1η Ιουλίου 1947. Η εκκλησία ανακαινίστηκε το 1955, έτος που κτίστηκαν η περίφραξη και η πύλη• το 1959 προστέθηκε μια κουζίνα.

Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των διακοινοτικών ταραχών του 1963-1964, η εκκλησία καταλήφθηκε από εξτρεμιστές Τουρκοκύπριους. Μεταξύ 1964-1974, η εκκλησία και τα περιβάλλοντα κτίρια χρησιμοποιούνταν ως σχολείο για κάποιο χρονικό διάστημα και ύστερα ως το κύριο στρατιωτικό αρχηγείο (sancaktarlık). Μετά απ' αυτό, για αρκετό καιρό τα κτίρια παρέμειναν κενά. Αργότερα, η εκκλησία χρησιμοποιόταν ως κέντρο τουρκικής λαϊκής μουσικής (1987-1997) και ως Συνεργατική Χειροτεχνίας (1997-2011)· από το 2011 χρησιμοποιείται ως μουσικό κέντρο. Όπως και με την παλαιά εκκλησία της Παρθένου Μαρίας, δεν έχουν τελεστεί Λειτουργίες από το 1964 ^[6].

Αμμόχωστος

Η εκκλησία του Καντσβώρ [Սուրբ Աստուածածին Կանչուոր (Σουρπ Αστβατζατζίν Καντσβώρ) ή Παναγία η Καλούσα] κτίστηκε μάλλον το 1346 από Αρμένιους πρόσφυγες που διέφυγαν από τις επιθέσεις των Μαμελούκων κατά του Αγιάς της Κιλικίας. Βρίσκεται ανάμεσα στις οδούς Kışla και Server Somuncuoğlu, στο βορειοδυτικό τμήμα της περιτειχισμένης πόλης της Αμμοχώστου (δίπλα από την εκκλησία των Καρμελιτών) και πιστεύεται ότι αποτελούσε τμήμα ενός σημαντικού μοναστικού, πολιτιστικού και θεολογικού ιδρύματος, στο οποίο λέγεται ότι είχε σπουδάσει ο Άγιος Νερσής ο Λαμπροναίος και τα θεμέλια του οποίου διασώζονταν μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Σε αυτή τη μονή λειτουργούσε σκριπτόριο, χειρόγραφα του οποίου σώζονται στην αρμενική Μονή του Αγίου Ιακώβου στην Ιερουσαλήμ.

Είναι άγνωστο πότε ακριβώς σταμάτησε να χρησιμοποιείται, ωστόσο πιθανώς να σταμάτησε να λειτουργεί ήδη από τα μέσα της Ενετοκρατίας. Μέχρι και τουλάχιστον το 1862, υπήρχε ένα μικρό καμπαναριό. Αχρησιμοποίητη για περισσότερους από τρεισήμισι αιώνες, λόγω των οθωμανικών περιορισμών, το 1907 κηρύχθηκε αρχαίο μνημείο, βάσει του Αποικιακού Νόμου Αρχαιοτήτων IV/1905. Τον ίδιο χρόνο, επιδιορθώθηκε από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, όπως και το 1931. Το 1932 αναστηλώθηκε, επίσης από το Τμήμα Αρχαιοτήτων, το οποίο την επιδιόρθωσε σημαντικά μεταξύ 1937-1944 (υπό τη φροντίδα του Theophilus Mogabgab, Διευθυντή Αρχαιοτήτων της Επαρχίας Αμμοχώστου), μετά την εκμίσθωσή της στην Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου στις 7 Μαρτίου 1936 για περίοδο 99 ετών - η οποία επιτεύχθηκε μετά την παρέμβαση του Συγκαθήμενου Καθόλικου (Πατριάρχη) της Κιλικίας, Παπκέν Γκιουλεσεριάν, ο οποίος είχε επισκεφθεί την εκκλησία το 1934, και του Αρχιεπισκόπου Πετρός Σαρατζιάν.

Η εκκλησία των Καρμελιτών και η εκκλησία του Καντσβώρ

Η πρώτη Λειτουργία και ο επανακαθαγιασμός της τελέστηκαν στις 14 Ιανουαρίου 1945 από τον Αρχιμανδρίτη Κρικόρ Μπαχλαβουνί (γνωστό και ως “Τοπάλ Βαρταμπέτ”). Στις 8 Μαρτίου 1957 κάηκε μερικώς από Τουρκοκύπριους, αλλά συνέχισε να χρησιμοποιείται ως εκκλησία μέχρι το 1962• έκτοτε, η αρμενική κοινότητα της Αμμοχώστου χρησιμοποιούσε την εκκλησία της Αγίας Παρασκευής στα Κάτω Βαρώσια, την οποία παραχώρησε η Ιερά Αρχιεπισκοπή Κύπρου. Η εκκλησία γιόρταζε την πλησιέστερη Κυριακή προς την 15η Αυγούστου, εορτή της Κοίμησης της Θεοτόκου. Τον Ιανουάριο του 1964 καταλήφθηκε από εξτρεμιστές Τουρκοκύπριους κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964 και καταλήφθηκε από την Τουρκία τον Αύγουστο του 1974 κατά την τουρκική εισβολή του 1974. Μεταξύ 1964-1974, χρησιμοποιόταν ως κατοικία, παρά τις προσπάθειες από το Σουηδικό Απόσπασμα (SWEDCON) της ΟΥΝΦΙΚΥΠ και άλλων για να γίνουν άλλες διευθετήσεις για τη διαμένουσα οικογένεια. Κατά την περίοδο 1974-2005, έτος κατά το οποίο πλέον αποχαρακτηρίστηκε από “στρατιωτική περιοχή”, χρησιμοποιόταν ως οικία, στάβλος και αποθήκη. Μέχρι το 1974, υπήρχαν όμορφες τοιχογραφίες στους τοίχους, οι οποίες σήμερα έχουν εξαφανιστεί. Έχει αφεθεί στο έλεος της φύσης και των βανδάλων και χρειάζεται επιδιορθώσεις. Δεν έχουν τελεστεί Λειτουργίες από το 1964 ^[6].

Η αρμενορθόδοξη εκκλησία της Παναγίας του Καντσβώρ δεν θα πρέπει να συγχέεται με την αρμενοκαθολική εκκλησία της Παναγίας των Πρασίνων (de Vert), της οποίας η τοποθεσία είναι άγνωστη.

Χαλεύκα

Πανοραμική άποψη του Αρμενομονάστηρου (1926)

Πολλαπλές όψεις του εσωτερικού και εξωτερικού του Αρμενομονάστηρου (δεκαετία του 1940)

Σπουδαία σημασία έχει το μοναστήρι του Αγίου Μακαρίου [Սուրբ Մակար (Σουρπ Μαγκάρ), Մակարավանք (Μαγκαραβάνκ), γνωστό και ως Αρμενομονάστηρο (στα τουρκικά: Ermeni Manastırı)], που βρίσκεται μέσα στο δάσος της Πλατανιώτισσας κοντά στην τουρκοκρατούμενη Χαλεύκα, επί της οροσειράς του Πενταδακτύλου - σε υψόμετρο 530 μ. Η τεράστια έκτασή του (περίπου 8.500 σκάλες), που εκτείνεται μέχρι και την ακτή, περιλάμβανε γύρω στις 30.000 ελιές και χαρουπιές, η εκμετάλλευση των οποίων αποτελούσε την κύρια πηγή εισοδήματος για την Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου μέχρι το 1974. Το μοναστήρι ιδρύθηκε αρχικά από Κόπτες περί το έτος 1000 σε τοποθεσία στην οποία λέγεται ότι ασκήτεψε ο Άγιος Μακάριος• η εικόνα του θεωρείτο θΑΫΜΑτουργή και, μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, οι Αρμένιοι κάτοικοι της περιοχής - μερικοί εκ των οποίων είχαν βρει καταφύγιο μετά τις χαμιτικές σφαγές (1894-1896) - πίστευαν ότι μπορούσαν να ακούσουν τον Άγιο να καλπάζει με το άλογό του τη νύχτα.

Το μοναστήρι πέρασε στα χέρια των Αρμενίων κάποια στιγμή πριν από το 1425. Κατά τη Λατινοκρατία, οι μοναχοί του ήταν γνωστοί για την αυστηρή τους δίαιτα, ενώ κατά την Τουρκοκρατία ήταν γνωστό ως το Κυανούν Μοναστήρι (Կապոյտ Վանք/Կէօք Մանասթըր, στα τουρκικά: Mavi Manastır), από το χρώμα των πορτών και των παραθυρόφυλλων του. Για αιώνες, υπήρξε δημοφιλής χώρος προσκυνήματος για Αρμένιους και μη Αρμένιους ομοίως, ενδιάμεσος σταθμός για προσκυνητές καθοδόν προς τους Αγίους Τόπους, καθώς και χώρος ανάρρωσης και ανάπαυσης για Αρμένιους Καθόλικους (Πατριάρχες) και ιερωμένους από την Κιλικία και την Ιερουσαλήμ (αποτελούσε το αγαπημένο θέρετρο διακοπών του Καθόλικου [Πατριάρχη] Σαχάκ Β’, που συνήθιζε να ιππεύει το άλογό του γύρω από τις τεράστιες εκτάσεις του). Ανάμεσα στους φιλοξενούμενούς του ήταν ο Αββάς Μεχιτάρ της Σεβαστείας, που πέρασε λίγο καιρό εδώ το 1695 καθοδόν προς τη Ρώμη, καθώς και ο Χοβσέπ Σισμανιάν (Τζερέντς), ο οποίος - εμπνευσμένος από το ορατό περίγραμμα των μακρινών βουνών του Ταύρου, το 1875 - έγραψε την ιστορική νουβέλα Toros Levoni, που τοποθετείται στους καιρούς του Αρμενικού Βασιλείου της Κιλικίας• σύμφωνα με την παράδοση, το 1140 ο πρίγκηπας της Κιλικίας Τορός Β’ κατέφυγε εδώ για να γλυτώσει από τους καταδιώκτες του.

Το μοναστήρι κέρδισε την εύνοια των Οθωμανών: ένα φιρμάνι του 1642 εξαιρούσε τους Αρμένιους από την καταβολή φόρων για το μοναστήρι, του οποίου οι όροι ανανεώθηκαν το 1660 και το 1701. Η περίοδος 1650-1750 θεωρείται ο “χρυσός αιώνας” του, καθώς τεράστιες εκτάσεις γης αγοράστηκαν ή δόθηκαν στο μοναστήρι. Μεγάλης κλίμακας ανακαίνιση έλαβε χώρα μεταξύ 1734–1735 από τον Αρχιμανδρίτη Χαρουτιούν, ενώ μεταξύ 1811–1818 ο Συμεών Αγάς της Κριμέας χρηματοδότησε πλήρη επιδιόρθωση και έκτισε το σημερινό παρεκκλήσι του μοναστηριού. Το αρχικό παρεκκλήσι, στο κέντρο του μοναστικού συμπλέγματος, καταστράφηκε από σεισμούς και φυσικές συνθήκες• το σημερινό παρεκκλήσι, δίπλα από το αρχικό, εγκαινιάστηκε στις 3 Ιανουαρίου 1814. Ανακαινίσεις και αναστηλώσεις έλαβαν χώρα επίσης το 1866 (με δαπάνες του Αρμένιου Πατριάρχη της Κωνσταντινούπολης Μπογός Τακτακιάν), το 1926 (με δαπάνες των Ντικράν Ουζουνιάν, Ασιότ Ασλανιάν και Γκαρό Μπαλιάν), το 1929 (με δαπάνες των Μπογός και Άννα Μακαριάν), μεταξύ 1947–1949 (με δαπάνες των Χοβαννές και Μαίρης Σιακαριάν) και ξανά το 1973 (με πρωτοβουλία της Αρμενικής Εθναρχίας Κύπρου). Ο δρόμος που ενώνει το μοναστήρι με το Χαλεύκα κατασκευάστηκε το 1926-1927, με δαπάνες του Αγά Καραμπέτ Μελκονιάν, ενώ η πλατεία, στα ανατολικά του μοναστηριού, κατασκευάστηκε το 1933 με δαπάνες του Καθόλικου (Πατριάρχη) Σαχάκ Β’.

Για αιώνες, το μοναστήρι υπήρξε σημαντικό πνευματικό κέντρο. Μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, φυλασσόταν εδώ ένας μεγάλος αριθμός εξαίρετων και ανεκτίμητων χειρογράφων που γράφτηκαν στο σκριπτόριο της μονής μεταξύ 1202-1740, καθώς και πολυάριθμα πολύτιμα εκκλησιαστικά σκεύη, προτού μετακινηθούν στη Λευκωσία για ασφαλή φύλαξη• από το 1947, 56 εικονογραφημένα χειρόγραφα βρίσκονται στο Καθολικάτο (Πατριαρχείο) της Κιλικίας στο Αντηλιάς. Φαίνεται ότι οι τελευταίοι μοναχοί ζούσαν μόνιμα μέχρι περίπου το 1800. Υπάρχουν δύο μνημεία στην περιοχή: μια αναμνηστική πέτρινη στήλη στην πλατεία του μοναστηριού, την οποία αποκάλυψε στις 8 Σεπτεμβρίου 1933 ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Σαχάκ Β’, και ένας τσιμεντένιος οβελίσκος αφιερωμένος στον Αββά Μεχιτάρ, πάνω στον ομώνυμο λόφο στα βορειοδυτικά του μοναστηριού, τον οποίο αποκάλυψαν στις 2 Αυγούστου ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Σαχάκ Β’ και ο Αρχιεπίσκοπος Πετρός Σαρατζιάν.

Το εσωτερικό του Αρμενομονάστηρου το 1970

Μεταξύ 1897-1904, το Εθνικό Εκπαιδευτήριο-Ορφανοτροφείο του Βαχάν Κιουρκτζιάν (Παγκουράν) είχε εδώ τις θερινές του εργασίες, όπως και - για ολόκληρο το χρόνο - ένα μικρό αρμενικό σχολείο για τα παιδιά της περιοχής μέχρι το 1914. Η περιοχή χρησιμοποιόταν ως θερινό θέρετρο και χώρος κατασκήνωσης για Αρμένιους πρόσκοπους και μαθητές. Το 1948 ανεγέρθηκε η πηγή των Αρχαγγέλων, με δαπάνες των Καπριέλ και Αρσιαλούις Κασπαριάν, που ευλογήθηκε επίσημα από τον Επίσκοπο Γεβόντ Τσεμπεγιάν στις 2 Μαΐου 1948. Το 1949 ο Σαρκίς και η Σουρπίκ Μαρασλιάν χρηματοδότησαν το δίκτυο υδροδότησης, την τουρμπίνα και την ηλεκτρογεννήτρια. Το παρεκκλήσι του μοναστηριού ήταν αγαπημένος χώρος για βαφτίσεις. Ένα νέο βαπτιστήριο κατασκευάστηκε το 1968 από τον Καρνίκ Κουγιουμτζιάν. Μέχρι το 1974, ένας μεγάλος αριθμός αρμενοκυπριακών οικογενειών ενοικίαζε δωμάτια στο μοναστήρι διέμενε στη γύρω περιοχή κατά τα σαββατοκυρίακα και τις διακοπές. Το πρώτο σαββατοκυρίακο του Μάη, εορτή του Αγίου Μακαρίου, πολλοί Αρμενοκύπριο επισκεπτόταν το Αρμενομονάστηρο και κάποιοι απ' αυτούς ενοικίαζαν δωμάτια και βοηθούσαν στην προετοιμασία του χερισσά (ρέσι). Την Κυριακή τελείτο Λειτουργία στο παρεκκλήσι του μοναστηριού και προσφερόταν ρέσι μετά.

Ωστόσο, το μοναστήρι καταλήφθηκε από τα τουρκικά στρατεύματα τον Αύγουστο του 1974, που αργότερα το χρησιμοποίησαν για να στεγάσουν παράνομους έποικους από την Ανατολία και, τη δεκαετία του 1980, για να στεγάσουν αξιωματικούς του στρατού. Αφημένο στο έλεος της φύσης και των βανδάλων, έχει συληθεί και σήμερα είναι ερειπωμένο και βρίσκεται σε θλιβερή κατάσταση. Μεταξύ 1998-1999 και ξανά το 2005, το κατοχικό καθεστώς σκόπευε να το μετατρέψει σε ξενοδοχείο• μετά από συντονισμένες αντιδράσεις, το ανίερο αυτό σχέδιο αποτράπηκε. Το Δεκέμβριο του 2006 και τον Ιούλιο του 2008, το επισκέφθηκαν ο Χραντ Ντινκ και ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Αράμ Α’, αντίστοιχα. Με πρωτοβουλία του Εκπροσώπου Βαρτκές Μαχτεσιάν και της Αρμενικής Εθναρχίας, στις 6 Μαΐου 2007 έλαβε χώρα η πρώτη επίσκεψη-προσκύνημα εκεί μετά από 33 χρόνια• επαναλήφθηκε στις 10 Μαΐου 2009, 9 Μαΐου 2010, 8 Μαΐου 2011, 13 Μαΐου 2012 και 19 Μαΐου 2013, με τη συμμετοχή μεγάλου αριθμού Αρμενοκυπρίων και άλλων Αρμενίων, μερικοί από τους οποίους ήρθαν από το εξωτερικό.^[14]

Εκπαίδευση

Το λογότυπο των Αρμενικών Σχολείων Ναρέκ

Τα αρμένικα σχολείο διδάσκουν και καλλιεργούν την αρμενοφωνία, την αρμενογνωσία, την αρμενική ιστορία και τις πλούσιες αρμενικές παραδόσεις.

Η εκπαίδευση είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της αρμενικής κοινότητας της Κύπρου. Πρωτοεμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στα πλαίσια των μεταρρυθμίσεων του Τανζιμάτ. Το πρώτο αρμενικό σχολείο στην Κύπρο, που ιδρύθηκε από το νεοαφιχθέντα Αρχιμανδρίτη Βαρτάν Μαμιγκονιάν, άνοιξε τις πόρτες του στη Λευκωσία το 1870• ακολούθησαν αρμενικά σχολεία στη Λάρνακα (1909), την Αμμόχωστο (1927) και τη Λεμεσό (1928). Μικρά αρμενικά σχολεία, άλλα δημόσια και άλλα ιδιωτικά, λειτουργούσαν επίσης στο Αρμενομονάστηρο (1897-1914), στον οικισμό της Αττάλου κοντά στη Χάρτζια (1910-1922), στον Αμίαντο (1928-1939 & 1942-1948), στο Μαυροβούνι (1939-1942), στη Λευκωσία (1900-1905) και στη Λάρνακα (1896-1899, 1916-1918, 1921-1936), καθώς και σε διάφορα χωριά κατά τη διάρκεια της εκκένωσης του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Από τα ιδιωτικά αρμενικά σχολεία του νησιού, αξιοσημείωτα είναι το βραχύβιο Εθνικό Εκπαιδευτήριο-Ορφανοτροφείο (Ազգային Կրթարան-Որբանոց, 1897–1904), που ιδρύθηκε στη Λευκωσία από το Βαχάν Μ. Κιουρκτζιάν (Παγκουράν), και το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν (Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն, 1926–2005), που ιδρύθηκε στη Λευκωσία από τους αδελφούς Κρικόρ και Καραμπέτ Μελκονιάν και τύγχανε διαχείρισης από την Αρμενική Γενική Ένωση Αγαθοεργίας.

Το 1972, και τα τέσσερα Αρμενικά Δημοτικά Σχολεία στην Κύπρο ονομάστηκαν Εθνικά Σχολεία Ναρέκ (Նարեկ Ազգային Վարժարաններ), εις μνήμην του μεγάλου Αρμένιου μοναχού, ποιητή, μυστικιστή φιλοσόφου και θεολόγου Αγίου Γρηγορίου του Ναρεκηνσίου (951–1003), του οποίου το αμμολίθινο άγαλμα λαξεύτηκε το 1991 από τον Αρμένιο γλύπτη Λεβόν Τοκματζιάν και τοποθετήθηκε μπροστά από το Ναρέκ Λευκωσίας• τα αποκαλυπτήριά του τέλεσε ο Εκπρόσωπος Αράμ Καλαϊτζιάν στις 24 Μαρτίου 1991. Επίσης το 1991, και τα τρία Αρμενικά Δημοτικά Σχολεία υιοθέτησαν το σημερινό τους όνομα: Αρμενικά Σχολεία Ναρέκ (Նարեկ Հայկական Վարժարաններ). Σήμερα, υπάρχει ένα σχολείο Ναρέκ στη Λευκωσία, ένα στη Λάρνακα και ένα στη Λεμεσό. Στη Λευκωσία το Ναρέκ λειτουργεί και ως Γυμνάσιο, από το Σεπτέμβριο του 2005, λόγω του κλεισίματος του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν, με περίπου 10 μαθητές.

Από το 1960, ο ετήσιος προϋπολογισμός καλύπτεται πλήρως από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού και η εκπαίδευση παρέχεται δωρεάν• προηγουμένως, τον προϋπολογισμό κάλυπταν μερικώς η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου (κυρίως από την εκμετάλλευση της παραγωγής των χαρουπόδεντρων και ελαιόδεντρων του Αρμενομονάστηρου) και μερικώς τα δίδακτρα φοίτησης. Τα σχολεία είναι ανοικτά προς όλα τα παιδιά αρμενικής καταγωγής. Το διδακτικό και διοικητικό προσωπικό διορίζεται από τη Σχολική Εφορεία, με εξαίρεση τους δασκάλους Ελληνικής γλώσσας και ιστορίας, οι οποίοι παρέχονται από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού. Το 1998 η κυβέρνηση ενέκρινε τη συνταξιοδοτική κάλυψη για το προσωπικό των Σχολείων Ναρέκ, με τους ίδιους όρους και συνθήκες που επωφελούνται οι Ελληνοκύπριοι συνάδελφοί τους.

Σήμερα τα αρμένικα σχολεία στην Κύπρο έχουν περίπου 205 μαθητές (Λευκωσία: 135, Λάρνακα: 30, Λεμεσός: 40). Το διαχειριστικό τους σώμα είναι η 11μελής Σχολική Εφορεία Αρμενικών Σχολείων (Կիպրահայ Վարժարաններու Հոգաբարձութիւն), η οποία έχει 5ετή θητεία και διορίζεται από το Υπουργικό Συμβούλιο ύστερα από την εισήγηση του Υπουργού Παιδείας και Πολιτισμού, ο οποίος διαβουλεύεται με τον Εκπρόσωπο των Αρμενίων• από το Νοέμβριο του 2009, επικεφαλής της 11μελούς Σχολικής Εφορείας είναι ο Βαρτάν Ταστζιάν. Η σημερινή Σχολική Εφορεία διορίστηκε με την «Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου 69.557/18–11–2009»,^[15] ενώ η «Απόφαση του Υπουργικού Συμβουλίου 70.780/14–07–2010» αντικατέστησε ένα μέλος που είχε παραιτηθεί.

Αρχικά, η Σχολική Εφορεία διοριζόταν από την Αρμενική Εθναρχία Κύπρου μέχρι το 1921, όταν πλέον τα μέλη της διορίζονταν από τον Ύπατο Αρμοστή/Κυβερνήτη (Αποικιακός Νόμος XXIV/1920)• μεταξύ 1960–1965 διοριζόταν από την Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση, ενώ από το 1966 διορίζεται από το Υπουργικό Συμβούλιο. Το 1961, τα μεμονωμένα δημόσια αρμενικά σχολεία στην Κύπρο τέθηκαν υπό την ενιαία διεύθυνση ενός Διευθυντή στη Λευκωσία, με τη βοήθεια ενός υπεύθυνου δασκάλου στη Λάρνακα και ενός υπεύθυνου δασκάλου στη Λεμεσό• το Αρμενικό Σχολείο Αμμοχώστου είχε μόνο μία δασκάλα. Από το Σεπτέμβριο του 2009, η Διευθύντρια των σχολείων είναι η Βέρα Ταχμαζιάν.

Με την πάροδο του χρόνου, τα ακαδημαϊκά προγράμματα αυτών των σχολείων συμβαδίζονυ με τις ανάγκες και προκλήσεις του αυξομειούμενου πληθυσμού της κοινότητας και τις απαιτήσεις της κυβέρνησης. Σήμερα, τα σχολεία είναι τρίγλωσσα (Αρμένικα, Ελληνικά, Αγγλικά) και η σχολική τους ύλη είναι αντίστοιχη με αυτή των δημοσίων σχολείων, ενισχυμένη με μαθήματα Αρμενικής γλώσσας, ιστορίας και γεωγραφίας, καθώς και δραστηριότητες που καλλιεργούν τον αρμενισμό, την αρμενογνωσία και την αρμενική κουλτούρα. Δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι όλα τα αρμενικά σχολεία στην Κύπρο γειτνιάζουν με τις τοπικές εκκλησίες, με την ενεργή συμβολή των ηγετών της Εκκλησίας, μια ζωντανή απόδειξη του παραδοσιακού δεσμού σχολείου-εκκλησίας που υπήρχε για αιώνες στην αρμενική πραγματικότητα ^[16].

Κοιμητήρια

Οι Αρμενοκύπριοι έχουν τα δικά τους κοιμητήρια.

Λευκωσία

Το αρχαίο αρμενικό κοιμητήριο στη Λευκωσία

Υπάρχουν τρία αρμενικά κοιμητήρια στη Λευκωσία. Το κοιμητήριο Άυπ (κοντά στο ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας) ιδρύθηκε γύρω στο 1810, αν όχι νωρίτερα. Τα μητρώα των ταφών που φυλάσσονται στην Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου ξεκινούν από τα τέλη του 1877. Το 1860 μια πυρκαγιά στην Αρμενική Μητρόπολη μας στέρησε τις πληροφορίες του μητρώου. Το έργο αυτό επιτέλεσε ο νέος ιερέας Χοβαννές Σιαχινιάν, από την 1η Νοεμβρίου 1877. Το κοιμητήριο Άυπ χρησιμοποιόταν ως χώρος ταφής μέχρι το 1931, όταν ιδρύθηκε το κοιμητήριο Πεν. Η κατακλυσμική εισροή προσφύγων από την Αρμενική Γενοκτονία κατέστησε αυτό το κοιμητήριο πολύ μικρό για τον αυξημένο αριθμό ταφών• αυτό, συνδυασμένο με ανησυχίες για την υγεία σχετικά με κοιμητήρια κοντά στο κέντρο της πόλης της Λευκωσίας, ήσαν οι λόγοι που δεν βρισκόταν πλέον σε λειτουργία. Εντός του κοιμητηρίου υπάρχει το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου, που κτίστηκε το 1892 βάσει της διαθήκης του κυβερνητικού μεταφραστή Μπογός Οτατζιάν.

Πάνω από την είσοδο με τη σιδερένια πύλη υπάρχει η ακόλουθη μαρμάρινη πλάκα στα Αρμένικα:

“Խաչն փայլի † յարեւելից ե˝օ” – ՚Ի հիմանց կառուցաւ շրջապատ Գերեզմանատանս Լուսաւրչ՟կ՟ն Հայոց արդեամբք ժողովրդեան. յամին 1888։ (“Ο σταυρός έλαμψε † από την Ανατολή” – Το περιτείχισμα αυτού του Γρηγοριανού Κοιμητηρίου κατασκευάστηκε εκ θεμελίων με λαϊκή δαπάνη, το έτος 1888.)

Το παλιό αρμενικό κοιμητήριο στον Άγιο Δομέτιο

Η βρύση στο αρμενικό κοιμητήριο του Αγίου Δομετίου

Μέχρι το 1963, από καιρό σε καιρό τελούνταν επιμνημόσυνες ακολουθίες στο παρεκκλήσι εις μνήμην των ταφέντων εκεί. Μετά τις διακοινοτικές ταραχές του 1963-1964 και λόγω της εγγύτητάς του στη νεκρή ζώνη, το κοιμητήριο παραμελήθηκε κάπως και δεν τελούνταν Λειτουργίες πλέον εκεί. Μετά από δεκαετίες παραμέλησης και τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν το 2005, το κοιμητήριο και το παρεκκλήσι του αποκαταστάθηκαν μεταξύ 2008–2009 χάρη στην πρωτοβουλία και τις προσπάθειες της Αρμενικής Εθναρχίας και του Εκπροσώπου των Αρμενίων Βαρτκές Μαχτεσιάν, ο οποίος εξασφάλισε ένα σημαντικό ποσό χρημάτων για την αποκατάστασή του από το Υπουργείο Εσωτερικών. Υπάρχει επίσης μια αναμνηστική αλουμινένια πλακέτα, η οποία τοποθετήθηκε το 2010 και περιλαμβάνει τα ονόματα των 419 ανθρώπων που θάφτηκαν εκεί ^[17]. Το κοιμητήριο Άυπ εμφανίζεται στις σελίδες του βιβλίου του Γουίλιαμ Χάρελ Μάλοκ^[18], ο οποίος επισκέφθηκε την Κύπρο κατά τη διάρκεια του χειμώνα του 1887/1888.

Το κοιμητήριο Πεν ιδρύθηκε το 1931 στα δυτικά του Αγίου Δομετίου, κοντά στο πολεμικό κοινοπολιτειακό κοιμητήριο της Λευκωσίας, και ήταν το μόνο αρμενικό κοιμητήριο σε χρήση στη Λευκωσία μέχρι το 1998. Το 1938 κτίστηκε μέσα στο κοιμητήριο το παρεκκλήσι της Αγίας Αναστάσεως, με δωρεά του Χαρουτιούν Μποτζιαλιάν• καθαγιάστηκε το 1949. Το 1963 τα λείψανα περίπου 100 ανθρώπων θαμμένων στο κοιμητήριο Άυπ μεταφέρθηκαν εδώ, λόγω της κατεδάφισης ενός μικρού τμήματος του κοιμητηρίου Άυπ. Από την τουρκική εισβολή του 1974, το κοιμητήριο Πεν είναι πολύ κοντά στις τουρκοκρατούμενες περιοχές• καθώς βρίσκεται εντός της νεκρής ζώνης, οι επισκέψεις επιτρέπονται μόνο τα μεσημέρια της Κυριακής. Απαιτείται ειδική άδεια από την ΟΥΝΦΙΚΥΠ για ταφές εκεί. Υπάρχουν 1630 άνθρωποι θαμμένοι σε αυτό το κοιμητήριο.

Στο κέντρο του κοιμητηρίου υπάρχει μια βρύση. Φέρει την τις ακόλουθες μαρμάρινες επιγραφές στα αρμένικα:

Դուստր նոցա Նուարդ (Η κόρη τους Νβαρτ)

† Ի յիշատակ հանգուցեալ Աբիսողոմ եւ Վերժինէ Իւթիւճեաններու 1952 († Εις μνήμην των κεκοιμημένων Απισογόμ και Βερζινέ Ουτιτζιάν 1952)

Το 1998 το κοιμητήριο Κιμ ιδρύθηκε στα νότια του δρόμου μεταξύ Λακατάμιας and Αγίων Τριμιθιάς. Το κοιμητήριο δεν έχει παρεκκλήσι και διοικητικά ανήκει στην Κάτω Δευτερά. Υπάρχουν 155 άνθρωποι θαμμένοι σε αυτό το κοιμητήριο. Στη νότια πλευρά του κοιμητηρίου υπάρχει μια βρύση. Πίσω της είναι η ακόλουθη μαρμάρινη επιγραφή στα Αρμένικα:

Στέγαστο στο κοιμητήριο Κιμ

Կառուցաւ աղբիւրս արդեամբ Փերուզ Տէլիֆէրի Մկրտիչեամ եւ Տէլիֆէր գերդաստանի յիշատակին – 2000 (Η βρύση αυτή κατασκευάστηκε με δαπάνες της Περούζ Ντελυφέρ εις μνήμην ης οικογένειας Μεγκερντιτσιάν και Ντελυφέρ – 2000)

Πάνω από τη βρύση κατασκευάστηκε στέγαστρο• στο πλάι του στεγάστρου υπάρχει η ακόλουθη επιγραφή από πλέξιγκλας στα αρμένικα, που είναι τοποθετημένη πάνω σε μια πέτρινη στήλη

Այս ամպհովանին կառուցուեցաւ նուիրատուութեամբ՝ Ռօզ Օղասապեանի, Անահիտ Զարդարեանի եւ Պետրոս Նահապեսեանի իրենց ծնողքին՝ Նահապետ եւ Վերժին Նահապետեաններու յիշատակին – Հոկտեմբեր 2010 (Αυτό το υπόστεγο κατασκευάστηκε με δωρεά των Ροζ Ογασαμπιάν, Αναχίτ Ζαρταριάν και Πετρός Ναχαμπετιάν εις μνήμην των γονέων τους, Ναχαμπέτ και Βερζίν Ναχαμπετιάν - Οκτώβριος 2010)

Η ταφόπλακα των Αρμένιων Λεγεωνάριων στη Λάρνακα

Η βρύση στο αρμενικό κοιμητήριο στη Λάρνακα

Λάρνακα

Το αρμενικό κοιμητήριο στη Λάρνακα ιδρύθηκε το 1897, ως προσωρινός χώρος ανάπαυσης σε γη που δόθηκε από τη Μητρόπολη Κιτίου. Επίσημα παραχωρήθηκε στην κοινότητα το 1923 και επεκτάθηκε προς τα νότια στις αρχές της δεκαετίας του 1930. Βρίσκεται δίπλα από το λατινικό κοιμητήριο. Υπάρχουν 635 άνθρωποι θαμμένοι σε αυτό το κοιμητήριο.

Ανάμεσα στα μνήματα και τους τάφους εκείνου του κοιμητηρίου είναι ο κοινός τάφος για 9 γκαμαβορνέρ (εθελοντές) της Αρμενικής Λεγεώνας, η οποία σχηματίστηκε και εκπαιδεύτηκε στη Μοναρκά της Κύπρου, μεταξύ Δεκεμβρίου 1916 και Μαΐου 1918. Ο τάφος και η ταφόπλακά τους κατασκευάστηκαν με δαπάνες του γαλλικού προξενείου στην Κύπρο.

Απέναντι από το χατσκάρ (σταυτόπετρα), στην ανατολική πλευρά του κοιμητηρίου, υπάρχει μια βρύση, που δωρήθηκε από τους Μιχράν και Ζιακλίν Μπογιατζιάν. Στην κορυφή της, υπάρχει μια καφέ αναμνηστική πλάκα από πέτρα τουφ που φέρει το αρμενικό σύμβολο για την αιωνιότητα, τα αρχικά του γλύπτη της Γκρισιά Αβεντισιάν [Գ (πάνω αριστερή πλευρά) και Ա (πάνω δεξιά πλευρά)] και τη χρονιά που κατασκευάστηκε 2011 [20 (κάτω αριστερή πλευρά) και 11 (κάτω δεξιά πλευρά)]. Στο επίπεδο του ματιού, υπάρχει μια αλουμινένια επιγραφή στα αρμένικα:

Յիսուս ըսաւ - Ով որ այս ջուրէն խմէ` դարձեալ պիտի ծարաւնայ բայց ով որ իմ տալիք ջուրէն խմէ` յաւիտեան պիտի չծարաւնայ: Ընդհակառակը, ջուրը որ ես պիտի տամ անոր մէջ պիտի վերածուի աղբիւրի մը որ ջուր կը ցայտէ եւ յաւիտեան կեանք կու տայ: Յովհաննէս (Դ. 13–14) [Είπε ο Ιησούς - Όποιος πιει απ’ αυτό το νερό θα ξαναδιψάσει, αλλά όποιος πει από το νερό που θα προσφέρω αιωνίως δεν θα ξαναδιψάσει. Τουναντίον, το νερό που θα του δώσω θα μετατραπεί σε πηγή, της οποίας το νερό αναβλύζει και δίνει αιώνια ζωή. (Ιωάννης 4:13–14)]

Τέλος, κάτω, υπάρχει η ακόλουθη αλουμινένια επιγραφή στα αρμένικα:

Ի Յիշատակ Լէւոն եւ Զարուհի Պօյաճեաններու 2007 (Εις μνήμην των Λεβόν και Ζαρουχί Μπογιατζιάν 2007)

Πάνω από τη βόρεια είσοδο, υπάρχει ένας λευκός μαρμάρινος σταυρός, τον οποίο δώρισε ο Ζιαν-Ζιακ Γκιουβλεκτζιάν.

Η βρύση στο αρμενικό κοιμητήριο Λεμεσού

Λεμεσός

Το αρμενικό κοιμητήριο στη Λεμεσό

Το αρμενικό κοιμητήριο της Λεμεσού παραχωρήθηκε στην κοινότητα το 1946, αλλά δεν ήταν μέχρι το 1960 που ξεκίνησε τη λειτουργία του, όταν ο Δήμαρχος της Λεμεσού Κώστας Παρτασίδης κατασκεύασε τον τοίχο του. Στις 15 Ιουλίου 1961 ο Δήμαρχος Παρτασίδης παρέδωσε το χρυσό κλειδί του κοιμητηρίου στο Μιχράν Μπαστατζιάν, Πρόεδρο της αρμενικής εκκλησιαστικής επιτροπής Λεμεσού ^[19]. Το κοιμητήριο βρίσκεται στα δυτικά του δρόμου Λεμεσού-Πλατρών και αποτελεί την αρχή του γραμμικού πάρκου του ποταμού Γαρύλλη. Διοικητικά, ανήκει στα Κάτω Πολεμίδια. Υπάρχουν 150 άνθρωποι θαμμένοι σε αυτό το κοιμητήριο.

Στο κέντρο του κοιμητηρίου, υπάρχει μια σκούρα μωβ γρανιτένια βρύση, καλυμμένη με μπεζ πέτρα. Στην κορυφή της, φέρει την ακόλουθη πέτρινη επιγραφή στα αρμένικα:

Ի յիշատակ Կարապետ Կարապետեանի Աղբարիկ 2001 (Εις μνήμην του Καραμπέτ Καραμπετιάν Αγπαρίκ 2001)

Αμμόχωστος

Υπήρχε και ένα μικρό αρμενικό κοιμητήριο στην τουρκοκρατούμενη πόλη της Αμμοχώστου, στην περιοχή Αγίου Μέμνονα. Ιδρύθηκε το 1967, αλλά είναι απροσπέλαστο από το 1974, καθώς σήμερα βρίσκεται εντός της περιφραγμένης περιοχής των Βαρωσίων. Υπήρχαν 8 άνθρωποι θαμμένοι σε αυτό το κοιμητήριο.

Μεταξύ 1951-1966, η κοινότητα της Αμμοχώστου χρησιμοποιούσε έναν άλλο χώρο ανάπαυσης, κοντά στο κοιμητήριο του Σταυρού, ο οποίος ωστόσο δόθηκε στην ελληνική κοινότητα για να επεκτείνει την έκταση του δικού της κοιμητηρίου• και εκείνο σήμερα βρίσκεται εντός της περιφραγμένης περιοχής των Βαρωσίων ^[6].

Ο Αρμενομαχαλλάς

Άποψη της οδού Τανζιμάτ (δεκαετία 1950)

Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις που υποδηλώνουν ότι η αρχική αρμενική συνοικία (13ος - τέλη 15ου/αρχές 16ου αιώνα) βρισκόταν στο ανατολικό τμήμα της φράγκικης Λευκωσίας και πως οι Αρμένιοι απέκτησαν τη νέα τους συνοικία εντός του 16ου αιώνα. Αυτό που γνωρίζουμε με βεβαιότητα είναι ότι, μετά την κατάληψη της πόλης το 1570, οι Οθωμανοί μετονόμασαν την υφιστάμενη αρμενική ενορία σε “Karamanzade mahallesi” (κυριολεκτικά: ενορία του γιου του Καραμάν), προς τιμήν ενός από τους Στρατηγούς που έλαβαν μέρος στην κατάληψη της Κύπρου και προερχόταν από το εγιαλέτι της Καραμανιάς.

Από το Μεσαίωνα μέχρι και το Δεκέμβριο του 1963, το δυτικό τμήμα της εντός των τειχών Λευκωσίας αποτελούσε τον γνωστό Αρμενομαχαλλά (Հայկական թաղ, στα τουρκικά: Ermeni mahallesi), που θα μπορούσε να οριστεί ως εξής: βόρεια της Πύλης Πάφου, Ανατολικά της τάφρου, νότια της φουντάνας της οδού Ζαχρά και δυτικά της νοητής γραμμής που σχημάτιζε η προέκταση της οδού Αθανάσιου Διάκου προς τον προμαχώνα Μούλα. Διοικητικά, ο Αρμενομαχαλλάς περιλάμβανε τόσο την ενορία Καραμάν Ζατέ, όσο και την ενορία Αράπ Αχμέτ Πασιά.

Αφού οι Βρετανοί κατέλαβαν την Κύπρο, αυτό το μέρος της πόλης στέγαζε αρκετούς Βρετανούς αξιωματικούς. Η παρουσία τους, μαζί με αυτή των Λατίνων (λόγω της ύπαρξης του καθεδρικού ναού του Τιμίου Σταυρού και της σχολής Τέρρα Σάντα, και αργότερα της σχολής και της μονής του Αγίου Ιωσήφ), του έδωσε την ανεπίσημη ονομασία “Φραγκομαχαλλάς”, ενώ ήταν στην οδό Βικτωρίας που άνοιξαν τα πρώτα ξενοδοχεία της Λευκωσίας (σε αντιδιαστολή με τα πολυάριθμα χάνια που υπήρχαν), το “Αρμένικο Ξενοδοχείο” (περ. 1875- περ. 1925) και το “Army & Navy Hotel” (1878- περ. 1890). Επομένως, το πρώτο άνοιγμα στα ενετικά τείχη έγινε στο τέλος της οδού Βικτωρίας στην Πύλη Πάφου το 1879. Ομοίως, όχι πολύ μακριά από εκεί, οι Αγγλικανοί έκτισαν τον καθεδρικό τους ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Παύλο, το 1885. Τέλος, για ένα χρονικό διάστημα, στην οδό Βικτωρίας βρισκόταν το “Nicosia Club” - γνωστό και ως “English Club” - (1884-1896), ο καθολικός “Σύλλογος Κονκόρντια” (1903-1954), αλλά και το Κυπριακό Μουσείο (1889-1909).

Παραδοσιακά, ο Αρμενομαχαλλάς είχε τη μεγαλύτερη συγκέντρωση Αρμενίων στη Λευκωσία, καθώς περιλάμβανε το αρμενικό σύμπλεγμα (εκκλησία Παρθένου Μαρίας, Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου, Σχολείο Μελικιάν-Ουζουνιάν, μνημείο Αρμενικής Γενοκτονίας), τα οικήματα της Αρμενικής Λέσχης, του AGBU και της AYMA, καθώς και μεγάλο αριθμό αρμενικών σπιτιών και καταστημάτων. Πάνω στον προμαχώνα Ρόκκας υπήρχε ένα μικρό άλσος (στα Αρμένικα: անտառ), που ήταν χώρος αναψυχής για την περιοχή.

Παρόλον ότι η πλειοψηφία των κατοίκων του ήσαν Αρμενοκύπριοι, ο Αρμενομαχαλλάς κάθε άλλο παρά “μονόχρωμος” ήταν, καθώς εκεί ζούσαν αρκετοί Τουρκοκύπριοι, καθώς και μερικοί Ελληνοκύπριοι, Μαρωνιτοκύπριοι, Λατινοκύπριοι και Βρετανοί. Μάλιστα δε, μέχρι τα πρώτα χρόνια της Αγγλοκρατίας, η περιοχή ήταν γνωστή και ως Φραγκομαχαλλάς• αργότερα, διαχωρίστηκε στις ενορίες Καραμάν Ζατέ και Αράπ Αχμέτ Πασιά. Ωστόσο, καθώς η πλειοψηφία των κατοίκων ήσαν Αρμενοκύπριοι, από το 1927 οι μουχτάρηδες (κοινοτάρχες) είναι Αρμενοκύπριοι: ο Μελίκ Μελικιάν (1927–1949), ο Κασπάρ Ντελυφέρ (1949–1956), ο Βαχέ Κουγιουμτζιάν (1956–2009) και ο Μγκο Κουγιουμτζιάν (2011-σήμερα).

Δίγλωσση πινακίδα της οδού Τανζιμάτ

Η καρδιά του Αρμενομαχαλλά ήταν η οδός Βικτωρίας (Վիքթորիա փողոց / Viktorya sokağı), επί της οποίας βρισκόταν το αρμενικό σύμπλεγμα, καθώς και πολλά σπίτια και, αργότερα, το οίκημα του AGBU• κατά καιρούς, βρισκόταν εκεί και το οίκημα της AYMA. Η οδός, γεμάτη από πετρόκτιστα κτίρια, ξεκινούσε από τη λατινική εκκλησία του Τιμίου Σταυρού και τέλειωνε στο τέμενος του Αράπ Αχμέτ Πασιά, έχοντας την οδό Μαχμούτ Πασιά ως προέκτασή της (όπου μεταξύ 1922-1955 βρισκόταν η Αμερικανική Ακαδημία Λευκωσίας και από το 1946 η αρμενική ευαγγελική εκκλησία). Καθώς ήταν μονόδρομος, η κυκλοφορία επιτρεπόταν μόνο από τα βόρεια προς τα νότια.

Ο άλλος κύριος δρόμος του Αρμενομαχαλλά ήταν η οδός Τανζιμάτ (Թանզիմաթ փողոց / Tanzimât sokağı). Καθώς αντίκρυζε την τάφρο, οι ποδοσφαιρικοί αγώνες ανάμεσα σε αρμενοκυπριακές και άλλες ομάδες προσέλκυαν μεγάλο αριθμό Αρμενοκυπρίων θεατών σε αυτήν. Σε κατοπινό στάδιο, βρισκόταν εκεί το οίκημα της AYMA. Καθώς ήταν και αυτός μονόδρομος, η κυκλοφορία επιτρεπόταν μόνο από τα νότια στα βόρεια. Διάφοροι παράδρομοι συνέδεαν την οδό Τανζιμάτ με την οδό Βικτωρίας. Μετά την κατάληψη της περιοχής από τουρκοκυπριακές παραστρατιωτικές οργανώσεις, μολονότι η οδός Τανζιμάτ διατήρησε την ονομασία της, η οδός Βικτωρίας μετονομάστηκε παράνομα σε οδό Σεχίτ Σαλαχί Σεφκέτ.

Κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964, μεγάλο μέρος του Αρμενομαχαλλά της Λευκωσίας σταδιακά καταλήφθηκε από Τουρκοκύπριους εξτρεμιστές μεταξύ 21 Δεκεμβρίου 1963 και 19 Ιανουαρίου 1964. Δέκα ημέρες μετά, λεηλάτησαν την εκκλησία της Παρθένου Μαρίας και κράτησαν αιχμάλωτους για λίγες ώρες το Μητροπολίτη, Ανώτερο Αρχιμανδρίτη Γερβάντ Απελιάν, τον εφημέριο, ντερ Βαζκέν Σαντρουνί, τον Πρόεδρο του Εκτελεστικού Συμβουλίου της Αρμενικής Εθναρχίας, Βαχράμ Τουντζιάν (Τουνταγιάν), και το διάκονο Χραντ Μαμιγκονιάν.

Οι περισσότεροι Αρμενοκύπριοι έφυγαν από τα σπίτια τους: μερικές οικογένειες κατέφυγαν για 2-3 ημέρες στο χώρο του σχολείου Μελικιάν-Ουζουνιάν και της εκκλησίας, μέχρι που και εκείνα τα μέρη καταλήφθηκαν, ενώ άλλες οικογένειες παρέμειναν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε αντίσκηνα στο χώρο του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν. Μολονότι μερικοί επέστρεψαν, αυτό ήταν προσωρινό, καθώς στις 4 Μαρτίου 1964 εξτρεμιστές Τουρκοκύπριοι τους εκδίωξαν από τα σπίτια τους, αφού τους παρουσίασαν απειλητικά τελεσίγραφα στα ταχυδρομικά τους κουτιά. Συνολικά, 231 αρμενοκυπριακές οικογένειες κατέστησαν τουρκόπληκτες.

Ο χαμός του Αρμενομαχαλλά είχε σημαντικές επιπτώσεις στη συνοχή της αρμενικής παροικίας της Λευκωσίας: παρόλον ότι ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του '40 και τις αρχές της δεκαετίας του '50, ένας αυξανόμενος αριθμός Αρμενοκυπρίων διέμενε εκτός του Αρμενομαχαλλά [κυρίως στον Άγιο Δομέτιο και τις περιοχές Κιοσκλού Τσιφτλίκ (γύρω από το ξενοδοχείο Λήδρα Πάλας), Νεάπολη και Κωνστάντια], ο άλλοτε συγκεντρωμένος αρμενόφωνος πληθυσμός σε μια τόσο μικρή απόσταση από την εκκλησία, το σχολείο και τις λέσχες βρέθηκε ξαφνικά διάσπαρτος σε ολόκληρη την ελληνόφωνη Λευκωσία, μακριά από τις προαναφερόμενες αρμενικές οντότητες.

Σήμερα ο Αρμενομαχαλλάς έχει αλλάξει εντελώς: τα περισσότερα σπίτια, αν όχι όλα, κατοικούνται από παράνομους Τούρκους έποικους από την Ανατολία, όπως ακριβώς η πλειοψηφία της τουρκοκρατούμενης εντός των τειχών Λευκωσίας. Παρά την αποκατάσταση της περιοχής μεταξύ 1987-1998 (από το UNHCR) και 1998-2004 (από το UNDP και το UNOPS), στα πλαίσια του Ενιαίου Ρυθμιστικού Σχεδίου Λευκωσίας (Nicosia Master Plan), η παραμέληση των κατοίκων είναι εμφανής. Τα μόνα που θυμίζουν τον επισκέπτη πως στην περιοχή κατοικούσαν Αρμένιοι στο παρελθόν είναι η ύπαρξη του αρμενικού συμπλέγματος στην οδό Βικτωρίας, που ανακαινίστηκε εκτενώς μεταξύ 2009-2012, η αφιερωματική επιγραφή στην αρμενική ευαγγελική εκκλησία και μια αναμνηστική πλακέτα πάνω από την είσοδο του παλιού σπιτιού των Σινανιάν στη γωνία των οδών Τανζιμάτ και Ντερβίς Πασιά.

Η Αρμενική Λεγεώνα

Κατά τη διάρκεια της Αρμενικής Γενοκτονίας και του Α’ Παγκοσμίου πολέμου και μετά από διαπραγματεύσεις, το Σεπτέμβριο και τον Οκτώβριο του 1916, μεταξύ του Μπογός Νουμπάρ Πασιά (Προέδρου της Αρμενικής Εθνικής Αντιπροσωπείας) και των γαλλικών στρατιωτικών και πολιτικών αρχών, τις οποίες αντιπροσώπευσε ο διπλωμάτης Φρανσουά Ζορζ Πικό, η Ανατολική Λεγεώνα (Légion d'Orient/Արեւելեան Լէգէոն) ιδρύθηκε επίσημα στο Κάιρο στις 26 Νοεμβρίου του 1916, με ειδικό καταστατικό που υπέγραψε ο Γάλλος Υπουργός Πολέμου, Στρατηγός Pierre August Roques. Σύμφωνα με το καταστατικό, θα ήταν βοηθητική μονάδα του Γαλλικού Στρατού, αποτελούμενη κυρίως από Αρμένιους εθελοντές, των οποίων στόχος ήταν η απελευθέρωση της Κιλικίας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, με σκοπό τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου αρμενικού κράτους στην περιοχή. Μετά από διαπραγματεύσεις με τις βρετανικές αρχές, στο πλαίσιο της αγγλογαλλικής συνεργασίας για συλλογή πληροφοριών, αποφασίστηκε ότι η εκπαίδευση των εθελοντών (կամաւորներ=γκαμαβορνέρ) θα λάμβανε χώρα στη Μοναρκά, στη χερσόνησο της Καρπασίας της Κύπρου, κοντά στο Μπογάζι. Η Λεγεώνα θα διοικείτο από Γάλλους αξιωματικούς, αποσπασμένους κυρίως από τη Λεγεώνα των Ξένων ^[20].

Το στρατόπεδο κτίστηκε το Δεκέμβριο του 1916 από πρόσφυγες της Αρμενικής Γενοκτονίας και η άφιξη των πρώτων εθελοντών - προσφύγων από το Μουσά Νταγ - ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1917. Καθ’ όλο το 1917 και το 1918, κατέφθαναν εθελοντές στο λιμάνι της Αμμοχώστου από τα λιμάνια της Μασσαλίας και του Πορτ Σάιντ και στη συνέχεια μεταφέρονταν στη Μοναρκά, περίπου 25 χιλιόμετρα προς τα βόρεια, μακριά από κατοικημένες περιοχές. Εκτός από τους Γάλλους αξιωματικούς, υπήρχαν και μερικοί Αρμένιοι κατώτεροι αξιωματικοί.

Αρκετές αρμενικές οργανώσεις στη Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική στήριξαν τη Λεγεώνα, είτε με οικονομικές εισφορές ή στρατολογώντας Αρμένιους της Διασποράς για να συγκροτήσουν λόχους της Λεγεώνας. Η επιλογή και η εκπαίδευση ήσαν αρκετά αυστηρές, ενώ οι υπέρμετρες δυσκολίες και τα μεγάλα μεταφορικά κόστα δυσχέραιναν την άφιξη περισσότερων εθελοντών από το Νέο Κόσμο (συνολικά, μόνο περίπου 1.200 Αμερικανοαρμένιοι ήρθαν, από τους σχεδόν 6.000 που γράφτηκαν στους καταλόγους). Οι εθελοντές ήταν ιδιαίτερα ανυπόμονοι να εκτελέσουν το πατριωτικό τους καθήκον.

Το στρατόπεδο αποτελείτο από το αρχηγείο, τους στρατώνες, διάφορες βοηθητικές εγκαταστάσεις (συμπεριλαμβανομένης μιας χαβούζας) και ένα μικρό εκκλησάκι. Συνολικά, υπήρχαν 4.124 εθελοντές, που σχημάτιζαν 3 αρμενικά τάγματα, καθώς και 2 συριακούς λόχους (αποτελούμενους από περίπου 300 άνδρες). Ο διοικητής του στρατοπέδου ήταν ο Αντισυνταγματάρχης Πεζικού Λουί Ρομιέ, ενώ ο πνευματικός ποιμένας της ήταν ο Αρχιεπίσκοπος Τανιέλ Χακοπιάν, βοηθούμενος από τον Αρχιμανδρίτη Κρικόρ Μπαχλαβουνί, που αργότερα έμεινε γνωστός ως «Τοπάλ Βαρταμπέτ» (Թոփալ Վարդապետ=Κουτσός Αρχιμανδρίτης), λόγω τραυματισμού που υπέστη κατά τη στρατιωτική του υπηρεσία. Αμφότεροι οι ιερωμένοι ήρθαν στην Κύπρο από το Αρμενικό Πατριαρχείο της Ιερουσαλήμ, μολονότι εκείνη την περίοδο η Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου τελούσε υπό το Αρμένικο Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.

Κατά τη διάρκεια της παραμονής τους στην Κύπρο, οι εθελοντές επισκέφθηκαν το Αρμενομονάστηρο στη Χαλεύκα, τόσο το 1917 όσο και το 1918, καθώς και διάφορους άλλους τόπους στη Μεσαορία, τον Πενταδάκτυλο και την Καρπασία• ενίοτε, επισκέπτονταν την Αίγυπτο. Για αναψυχή σύχναζαν στο γειτονικό Μπογάζι, ενώ συχνά διοργάνωναν διάφορες εκδηλώσεις μέσα στο στρατόπεδο. Ο ιδιοκτήτης της καντίνας του στρατοπέδου, για περισσότερο από ένα χρόνο, ήταν ο Ντικράν Ουζουνιάν.

Η βασική εκπαίδευση ολοκληρώθηκε μέχρι το Μάιο του 1918. Μέχρι τότε, το 1ο τάγμα είχε περίπου ενάμιση χρόνο εκπαίδευσης, το 2ο τάγμα περίπου 8 μήνες και το 3ο τάγμα διαμορφωνόταν. Τότε, το μεγαλύτερο μέρος της Λεγεώνας μετακινήθηκε στην Αίγυπτο και από εκεί αναπτύχθηκε στην Παλαιστίνη, όπου σημείωσε τη Μάχη του Αραρά στις 19 Σεπτεμβρίου 1918. Στο 3ο τάγμα, που παρέμεινε στην Κύπρο, ανατέθηκε η άμυνα του νησιού Καστελλόριζο (ανατολικά της Ρόδου) και του νησιού Ρουάντ (κοντά στη Συρία). Το 3ο τάγμα, μαζί με τους δύο λόχους εφοδιασμού, έφυγε από την Κύπρο τον Οκτώβριο του 1918 για τη Βηρυτό. Το Δεκέμβριο του 1918 η Λεγεώνα - αποτελούμενη πλέον από 4 τάγματα, 4.368 στρατιώτες και 66 αξιωματικούς - εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Κιλικίας (με το αρχηγείο της να βρισκόταν στα Άδανα), ως μέρος της Γαλλικής Εντολής, όπου παρέμεινε μέχρι που διαλύθηκε τον Αύγουστο του 1920. Το Φεβρουάριο του 1919 ονομάστηκε και επίσημα “Αρμενική Λεγεώνα” (Légion Arménienne/Հայկական Լէգէոն). Στα μέσα του 1919, ο Στρατηγός Αντρανίκ Οζανιάν ήρθε στην Κύπρο, θέλοντας να πάει στην Κιλικία με σκοπό να ηγηθεί της Λεγεώνας, αλλά το αρνήθηκαν οι Γάλλοι. Μετά τη διάλυσή της, μόνο ένας πολύ μικρός αριθμός λεγεωναρίων επέστρεψε στην Κύπρο.

Στο αρμενικό κοιμητήριο της Λάρνακας βρίσκεται ομαδικός τάφος 9 εθελοντών της Αρμενικής Λεγεώνας, που κατασκεύασε το Γαλλικό προξενείο στα τέλη της δεκαετίας του 1940. Στην τοποθεσία όπου κάποτε ήταν το στρατόπεδο της Λεγεώνας, σήμερα στις τουρκοκρατούμενες περιοχές, ελάχιστα ίχνη παραμένουν ^[21].

Επαναπατρισμός στην Αρμενία

Το κίνημα του «νερκάγτ» [ներգաղթ=επαναπατρισμός, γνωστό και ως հայրենադարձութիւն (χαϊρεναταρτσουτιούν=παλιννόστηση)] ήταν ένα παναρμενικό κίνημα μετανάστευσης Αρμενίων της Διασποράς προς τη Σοβιετική Αρμενία, στο πλαίσιο μιας συντονισμένης προσπάθειας της ρμενικής ΣΣΔ και της Εκκλησίας της Αρμενίας για να ενισχύσουν τις αξιώσεις τους επί των εδαφών της ιστορικής Αρμενίας, κάνοντας έκκληση στα πατριωτικά αισθήματα των Αρμενίων της Διασποράς• ιδιαίτερα μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το νερκάγτ ήταν και ένας τρόπος για να αντικατασταθεί μερικώς ο μεγάλος αριθμός των Αρμενίων που χάθηκε κατά τον Πόλεμο. Πραγματοποιήθηκε μαζική προπαγάνδα, σε συνεργασία το AGBU και το κόμμα Ραμγκαβάρ, ξεσηκώνοντας μια θύελλα ενθουσιασμού στις αρμενικές κοινότητες της Διασποράς και δημιουργώντας υψηλές προσδοκίες για την εγκατάστασή τους στην “πατρίδα”, την οποία αντιλαμβάνονταν ως τον τελικό τους προορισμό. Εκ των υστέρων, το νερκάγτ θα μπορούσε να θεωρηθεί και μια σοβιετική μανούβρα στην εποχή του Ψυχρού Πολέμου.

Τα κύματα του νερκάγτ έλαβαν χώρα μεταξύ 1921–1925 (19.688 άτομα), 1926–1929, 1932–1933, 1936 (22.598), 1946–1949 (το μεγαλύτερο κύμα, με 89.780 επαναπατρισθέντες) και 1962–1982 (31.920 άτομα), όταν συνολικά 163.986 Αρμένιοι μετανάστευσαν στη Σοβιετική Αρμενία από το Ιράν, την Ελλάδα, τη Συρία, τον Λίβανο, το Ιράκ, τη Γαλλία, τη Βουλγαρία, την Αίγυπτο, την Τουρκία, τη Ρουμανία, την Παλαιστίνη, την Ιορδανία, την Κύπρο, τις Ηνωμένες Πολιτείες, τη Μεγάλη Βρετανία, την Αργεντινή, την Κίνα, το Ισραήλ και αλλού ^[22].

Μεταξύ 1944-1948, υπήρχε ο Σύνδεσμος Φίλων της Αρμενίας [Հայաստանի Բարեկամաց Միութիւն (Χαγιαστανί Παρεγκαμάτς Μιουτιούν)], ο οποίος ιδρύθηκε από υποστηρικτές του AGBU και του κόμματος Ραμγκαβάρ, με σκοπό την προώθηση της αγάπης για την αρμενική “πατρίδα” και τη γνωριμία με τον πολιτισμό της. Εκτός από τις διάφορες άλλες αθλητικές, πολιτιστικές, κοινωνικές, φιλανθρωπικές και άλλες εκδηλώσεις, γινόταν μαζική προπαγάνδα υπέρ του κινήματος του νερκάγτ, συμπεριλαμβανομένων δημοσιευμάτων στην εφημερίδα του Συνδέσμου “Νορ Αράξ”, καθώς και στην ελληνοκυπριακή κομμουνιστική εφημερίδα Δημοκράτης, διαλέξεις και άλλες εκδηλώσεις. Παρά την αντίσταση του κόμματος Τασνακτσουτιούν και της αποικιακής κυβέρνησης, είχαν εγγραφεί περίπου 2.000 Αρμενοκύπριοι• τελικά, όμως, προτιμήθηκαν Αρμένιοι από φτωχότερες χώρες της Μέσης Ανατολής και των Βαλκανίων. Ωστόσο, υπήρχαν 4–5 μεμονωμένες αρμενοκυπριακές οικογένειες που μετανάστευσαν στη Σοβιετική Αρμενία από μόνες τους το 1947.

Με την προαναγγελία του νέου κύματος του νερκάγτ το 1961, το AGBU και το κόμμα Ραμγκαβάρ ξεκίνησαν εκ νέου μαζικότερη προπαγάνδα υπέρ του “επαναπατρισμού”. Διοργανώνονταν διαλέξεις, προβολές ταινιών και ραδιοφωνικές εκπομπές, φιλοξενήθηκαν ομιλητές από τη Σοβιετική Αρμενία, την οποία επισκέφθηκε αντιπροσωπεία Αρμενοκυπρίων - η οποία αργότερα παρουσίασε τις εντυπώσεις της τόσο σε ομιλίες, όσο και στην εφημερίδα “Χεναράν”. Προπαγάνδα υπέρ του νερκάγτ υπήρχε και στην αριστερή ελληνοκυπριακή εφημερίδα “Χαραυγή”, καθώς και στο Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν. Από την άλλη πλευρά, υπήρχε ισχυρή αντίθεση εκ μέρους του κόμματος Τασνακτσουτιούν, για ιδεολογικούς αλλά και πραγματιστικούς λόγους. Ως αποτέλεσμα, συνολικά 576 Αρμενοκύπριοι επαναπατρίστηκαν στη Σοβιετική Αρμενία μεταξύ 1962–1964 (που αναλογούσαν περίπου στο 15% της κοινότητας εκείνη την εποχή). Από το λιμάνι της Αμμοχώστου, έφυγαν 20 στις 19 Σεπτεμβρίου 1962 (με το ατμόπλοιο “Felix Dzerzhinsky”), 373 στις 3 Οκτωβρίου 1962 (με το ατμόπλοιο “Gruzia”), 168 στις 19 Οκτωβρίου 1963 (με το ατμόπλοιο “Litva”) και 15 στις 4 Σεπτεμβρίου 1964 (με το ατμόπλοιο “Odessa”). Οι πλείστοι εγκαταστάθηκαν στο Κιροβακάν (Βανατσόρ), με ένα μικρότερο αριθμό να εγκαθίσταται στο Λενινακάν (Γκιουμρί). Με την πάροδο των χρόνων, κάποιοι απ’ αυτούς κατάφεραν να επανεγκατασταθούν στο Γερεβάν.

Σε συνδυασμό με την έξοδο περίπου 900 Αρμενοκυπρίων προς το Ηνωμένο Βασίλειο, την Αυστραλία, τον Καναδά και τις Ηνωμένες Πολιτείες κατά την έκτακτη κατάσταση λόγω της ΕΟΚΑ (1955-1959), η περαιτέρω μετανάστευση περίπου 600 Αρμενοκύπριοι προς τη Σοβιετική Αρμενία επέφερε αξιοσημείωτη μείωση στο μέγεθος της κοινότητας, κατά περίπου το ένα τρίτο. Οικογένειες διαχωρίστηκαν (όχι μόνο ιδεολογικά - αλλά και σωματικά), σημαντικά μέλη της κοινότητας δεν αποτελούσαν πλέον μέρος της, ενώ πλανιόταν μια ανησυχία σχετικά με το μέλλον της κοινότητας - ιδιαίτερα μετά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964 και την εκδίωξη των Αρμενοκυπρίων από την αρχαία τους συνοικία στη Λευκωσία.

Επιπρόσθετα, καθώς τελικά έφθασαν στην Κύπρο ειδήσεις για τις κακές βιοτικές και οικονομικές συνθήκες των μεταναστών (μέσω κωδικοποιημένων επιστολών ή φωτογραφιών - λόγω της σοβιετικής λογοκρισίας, καθώς και από επισκέπτες προς/από τη Σοβιετική Αρμενία), υπήρχε μια αίσθηση πικρίας για την όλη κατάσταση, καθώς και περαιτέρω αντιπαλότητα μεταξύ του Τασκαντσουτιούν (που τασσόταν υπέρ μιας ελεύθερης και ανεξάρτητης Αρμενίας) και οργανώσεων κατά του Τασνακτσουτιούν (που υποστήριζαν ή, τουλάχιστον, συμβιβάζονταν με μια σοβιετική Αρμενία). Οι τελευταίοι έχασαν επίσης αριθμό υποστηρικτών, καθώς οι πλείστοι μετανάστες συσχετίζονταν με το AGBU ή/και το Ραμγκαβάρ. Τέλος, το Τασνακτσουτιούν κέρδισε περισσότερους συμπαθούντες από κάποιους απογοητευμένους υποστηρικτές του AGBU ή/και του Ραμγκαβάρ.

Απογοητευμένοι από όσα είδαν και έζησαν, σχεδόν όλοι απ’ όσους πήγαν στη Σοβιετική Αρμενία ήθελαν να επιστρέψουν στην Κύπρο εξ αρχής, καθώς δεν ήταν εξοικειωμένοι με εκείνο το είδος ζωής. Λόγω περιορισμών από το σοβιετικό καθεστώς, για να έρθουν πίσω, μεγάλος αριθμός εξ αυτών μετακινήθηκε στο Μπακού του Αζερμπαϊτζάν. Η περιπετειώδης επιστροφή ξεκίνησε το 1967 και συνέχισε μέχρι το 2005, αν και οι περισσότεροι ήλθαν κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1980 (μετά το σεισμό του Σπιτάκ) και στις αρχές της δεκαετίας του 1990 (μετά τη διάσπαση της Σοβιετικής Ένωσης). Μάλιστα δε, το πρώτο κύμα Αρμενίων από την Αρμενία που ήλθαν στην Κύπρο μετά το 1991 ήσαν κυρίως Αρμενοκύπριοι που είχαν μεταναστεύσει στη Σοβιετική Αρμενία και οι σύζυγοι/απόγονοί τους ^[9]. Οι ζωές τους έχουν σημαδευτεί ανεξίτηλα, δημιουργώντας επίσης μια είδους “κρίση ταυτότητας”: στην Κύπρο θεωρούνται “Χαγιασταντσί” (Αρμένιοι από την Αρμενία), ενώ στην Αρμενία θεωρούνται “Κιπρατσί” (Κύπριοι) ή “Κιπραχάι” (Αρμενοκύπριοι).

Μέσα ενημέρωσης

Παρά το μικρό της μέγεθος, η αρμενοκυπριακή κοινότητα έχει να επιδείξει ένα μακρύ κατάλογο εφημερίδων και περιοδικών.

Σημερινή κατάσταση

Σήμερα, η αρμενοκυπριακή κοινότητα διαθέτει τα ακόλουθα έντυπα, ηλεκτρονικά και διαδικτυακά μέσα ενημέρωσης:

• Το Αρμενικό ραδιοφωνικό πρόγραμμα μεταδίδεται από τον Νοέμβριο του 1953 από το ΡΙΚ. Αρχικά, μεταδιδόταν από το πρώτο πρόγραμμα του ΡΙΚ (ΡΙΚ 1, 1953–1955), ενώ αργότερα (1955–1963) μεταδιδόταν και από τα δύο προγράμματα του ΡΙΚ• το 1964 μεταδιδόταν μόνο από το ΡΙΚ 1, μέχρι που το 1965 μεταφέρθηκε στο δεύτερο πρόγραμμα (ΡΙΚ 2). Για πολλά χρόνια, ήταν η μόνη μετάδοση στα Αρμένικα στη Μέση Ανατολή, με ακροατήρια από ολόκληρη την περιοχή. Αρχικά μεταδιδόταν μόνο τις Τρίτες (1953–1954), αργότερα μεταδιδόταν μόνο τις Κυριακές (1955–1970), τις Κυριακές και τις Τετάρτες (1970–1975) και μετά τις Κυριακές, Τετάρτες και Σάββατα (1976–1977). Μεταξύ 1978–1980, μεταδιδόταν τις Κυριακές, Δευτέρες, Τετάρτες, Παρασκευές και Σάββατα, ενώ - από το 1981 - το πρόγραμμα μεταδίδεται καθημερινά• από το 1996, είναι στον αέρα καθημερινά μεταξύ 17:00–18:00.
• Το Αρτσακάνκ (Արձագանգ, Ηχώ) ιδρύθηκε το Μάρτιο του 1995. Είναι μηνιαία εφημερίδα στα αρμένικα, που εκδίδεται από το Αρμενικό Κέντρο Νεολαίας “Αζαταμάρτ”, με αρχισυντάκτη τον Άρτο Ταβιτιάν.
• Το Αζάτ Τσάιν (Ազատ Ձայն, Ελεύθερη Φωνή) ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 2003. Είναι μηνιαία εφημερίδα στα αρμένικα, που εκδίδεται από τον Κεβόρκ Ζεϊτουντσιάν, ο οποίος από το 2012 είναι και ο αρχισυντάκτης της• προηγουμένως, η αρχισυντάκτης της ήταν η Γεράν Κουγιουμτζιάν.
• Το Κεγάρτ (Գեղարդ, Λόγχη), μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο στα αρμένικα, ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 1997 και εκδίδεται από την Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου χάρη στην πρωτοβουλία του Αρχιεπισκόπου Βαρουζάν Χεργκελιάν, που είναι και ο αρχισυντάκτης του.
• Το Λραντού (Լրատու, Ενημερωτικό Δελτίο), τριμηνιαίο ενημερωτικό δελτίο στα αρμένικα, ιδρύθηκε τον Οκτώβριο του 2006 και εκδίδεται από το Γραφείο του Εκπροσώπου των Αρμενίων. Η αρχισυντάκτριά του είναι η βοηθός του Αρμένιου Εκπροσώπου, Ναϊρί Μουρατιάν.
• Το Gibrahayer (Αρμενοκύπριοι), που ιδρύθηκε το Σεπτέμβριο του 1999, είναι ένα διαδικτυακό ενημερωτικό δελτίο που κυκλοφορεί κάθε Πέμπτη από το 2010 (μεταξύ 1999-–2010 κυκλοφορούσε κάθε Τετάρτη) σε μηνιαία βάση από το 2012 (μεταξύ 1999–2012 κυκλοφορούσε σε εβδομαδιαία βάση). Η σελίδα των ειδήσεων έχει τα πλείστα περιεχόμενά της στα αγγλικά, αλλά περιλαμβάνει και μερικά αρμενικά, ελληνικά και τουρκικά άρθρα. Ο αρχισυντάκτης και ιδιοκτήτης του είναι ο Σιμόν Αϊνετζιάν. Τον Οκτώβριο του 2010, το e-magazine κέρδισε Διεθνές Βραβείο Μέσων Ενημέρωσης από το Αρμενικό Υπουργείο Διασποράς στο Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα του Ναγκόρνο-Καραμπάχ.
• Το Αζάτ Χοσκ (Ազատ Խօսք, Ελεύθερος Λόγος), που ιδρύθηκε τον Απρίλιο του 2011, είναι μηνιαίο διαδικτυακό περιοδικό στα αρμένικα. Αρχισυντάκτριά του είναι η Γεράν Κουγιουμτζιάν.

Μέσα ενημέρωσης του παρελθόντος

Ο ακόλουθος είναι ένας περιεκτικός κατάλογος των αρμενοκυπριακών εφημερίδων και περιοδικών που εκδίδονταν στο παρελθόν:^[23]

• Στη Λευκωσία εκδίδονταν τα ακόλουθα έντυπα:
  • Χαραζάν [Խարազան (Μαστίγιο), 1900 – εκδότης/αρχισυντάκτης: Καραμπέτ Τακβοριάν• μηνιαία εφημερίδα],
  • Αζάτ Κιπραχάι [Ազատ Կիպրահայ (Ελεύθερος Αρμενοκύπριος), 1922–1923 – εκδότης/αρχισυντάκτης: Χαρουτιούν Αρσλανιάν• εβδομαδιαία εφημερίδα],
  • Οβασίς [Ովասիս (Όαση), 1928–1930 – εκδότης: Μαξούτ Μαξουτιάν, αρχισυντάκτες: Σαμουέλ Τουμαγιάν και Ντικράν Λιουλετζιάν• μηνιαίο περιοδικό]
  • Νσούιλ [Նշոյլ (Αχτίδα), 1936–1938 – εκδότης: Εθνικό Σχολείο Μελικιάν, αρχισυντάκτης: Σετράκ Γκεπενλιάν• εξαμηνιαία εφημερίδα],
  • Χεναράν [Յենարան (Στήριγμα), 1959–1962 – εκδότης/αρχισυντάκτης: Σετράκ Γκεπενλιάν• εβδομαδιαία εφημερίδα],
  • Κιπραχάι Ντεγεκατού [Կիպրահայ Տեղեկատու (Αρμενοκύπριος Πληροφορητής), 1978–1993 – εκδότης: Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου, αρχισυντάκτες: Επίσκοπος Ζαρέχ Αζναβοριάν και Ανώτερος Αρχιμανδρίτης Γεγισέ Μαντζικιάν• μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο],
  • Χαϊτούκ [Հայդուկ (Αντάρτης), 1979–1982, εκδότης: υποστηρικτές και συμπαθούντες του ΑΣΑΛΑ, αρχισυντάκτες: Κεβόρκ Ζεϊτουντσιάν, Μανούκ Γιλντιζιάν, Χάικ Ιντζιρτζιάν και Σεμπούχ Γκοργκοριάν• διμηνιαία εφημερίδα],
  • Αρτσακάνκ [Արձագանգ (Ηχώ), 1981–1982 – εκδότης: Αρμενική Νεολαία Κύπρου, αρχισυντάκτης: Άρτο Ταβιτιάν• τριμηνιαία εφημερίδα]
  • Αρτσακάνκ [Արձագանգ (Ηχώ), 1983–1987 – εκδότες: Αρμενική Νεολαία Κύπρου/Αρμενικό Κέντρο Νεολαίας “Αζαταμάρτ”, αρχισυντάκτης: Άρτο Ταβιτιάν• ετήσιο περιοδικό]
  • Παρός [Փարոս (Φάρος), 1997–2003 – εκδότης: Μασίς ντερ Παρτόγ, αρχισυντάκτρια: Γεράν Κουγιουμτζιάν• μηνιαία εφημερίδα].

• Στη Λάρνακα εκδίδονταν τα ακόλουθα μέσα:
  • Κρασέρ [Գրասէր (Βιβλιόφιλος), 1923–1925 – εκδότης: Σύνδεσμος Αρμενίων Βιβλιοφίλων, αρχισυντάκτες: Κεβόρκ Τσιακματζιάν, Χακόπ Κουγιουμτζιάν και Κυρακός Γκεοκμπασιάν• εβδομαδιαία εφημερίδα],
  • Αράξ [Արաքս (Αράξης), 1924–1929 – εκδότης/αρχισυντάκτης: Μαρτυρός Ν. Μοσντιτσιάν• αρχικά δεκαπενθήμερη εφημερίδα (1924-1926), που αργότερα έγινε μηνιαία (1926-1929)]
  • Λουσαρπί [Լուսարփի (Ηλιόφως), 1925–1929 – εκδότης: Σύνδεσμος Αρμενοφωνίας, αρχισυντάκτης: Μανουέλ Κασουνί• μηνιαία εφημερίδα].
  • Αρτσακάνκ [Արձագանգ (Ηχώ), 1952–1956, 1958-1959 – εκδότης: ABGU Κύπρου, αρχισυντάκτης: Καραμπέτ Παπαζιάν• αρχικά τριμηνιαίο περιοδικό (1952-1954), που αργότερα έβγαινε κάθε πέντε μήνες (1954-1956) και τελικά κάθε χρόνο (1958-1959)] και
  • Ντεγεκατού [Տեղեկատու (Πληροφορητής), 1973–1995 – εκδότης: AGBU Κύπρου, αρχισυντάκτης: Καραμπέτ Παπαζιάν• περιοδικό που κυκλοφορούσε τρεις ή τέσσερις φορές το χρόνο].

• Η εφημερίδα Νορ Αράξ [Նոր Արաքս (Νέος Αράξης)] αρχικά τυπωνόταν στη Λάρνακα (1945-1946) και αργότερα στη Λευκωσία (1946–1948). Στην αρχή την εξέδιδε ο Χάικ Μ. Μοσντιτσιάν, που ήταν και ο αρχισυντάκτης της. Όταν εκδιδόταν στη Λευκωσία, ο εκδότης έγινε ο Σύνδεσμος Φίλων Αρμενίας και ο Χάικ Μ. Μοσντιτσιάν παρέμεινε ως αρχισυντάκτης της. Αρχικά ήταν δεκαπενθήμερη εφημερίδα (1945-1946), που αργότερα έγινε εβδομαδιαία (1946-1948).

• Το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν εξέδιδε τα ακόλουθα μέσα ενημέρωσης:
  • Το περιοδικό Άυκ [Այգ (Αυγή), 1937–1940, 1948–1956, 1959–1964, 1970–1976, 1978-1982, 1993–2006], το αρχαιότερο περιοδικό αρμενικού δευτεροβάθμιου σχολείου, με διάφορους αρχισυντάκτες, ανάμεσά τους οι Βαχέ Βαχιάν (Σαρκίς Αμπνταλιάν), Δρ. Χαρουτιούν Εσεγκιουλιάν, Νερσές Ταμαμιάν, Μανουέλ Κεοσεγιάν, Ασαντούρ Ντεβλετιάν, Μηνάς Κοτζαγιάν, Βιολέτ Ταστζιάν και Γεγιά Καγιαγιάν. Το 1937 έβγαινε κάθε δεκαπενθήμερο• το 1938 κάθε τρεις μήνες, το 1939 κάθε έξι μήνες και έγινε ετήσιο το 1940• αργότερα, έβγαιναν δύο με τέσσερα τεύχη κάθε χρόνο. Από το 1971 έγινε ετήσιο περιοδικό.
  • Την εφημερίδα Τσολκ [Ցոլք (Αναλαμπή), 1968–1991], με το Μανουέλ Κεοσεγιάν και το Μηνάς Κοτζαγιάν ως τους αρχισυντάκτες της. Αρχικά ξεκίνησε ως εβδομαδιαία και μετά δεκαπενθήμερη εφημερίδα (1968–1973) και ύστερα έγινε μηνιαία και αργότερα διμηνιαία εφημερίδα (1973–1991).
  • Την τριμηνιαία εφημερίδα Χαγιάτσκ [Հայեագք (Ματιά), 1998–2000], η οποία αργότερα έγινε το περιοδικό Χαγιάτσκ (2000–2004), που κυκλοφορούσε τρεις φορές το χρόνο, με το Γεγιά Καγιαγιάν ως αρχισυντάκτη του.

Αξιόλογες προσωπικότητες

Οι Αρμενοκύπριοι είχαν και έχουν σημαντική συνεισφορά σε όλους τους τομείς της ζωής της Κύπρου: επιχειρηματίες, έμποροι, πρόξενοι, διπλωμάτες, δικηγόροι, θρησκευτικές προσωπικότητες, καθηγητές, δημοσιογράφοι, γιατροί, μουσικοί, ζωγράφοι, ποιητές, φωτογράφοι, αθλητικές προσωπικότητες, ερευνητές, προσωπικότητες προσκοπισμού/οδηγισμού και πολιτικοί.

Στα τέλη του 18ου αιώνα/αρχές του 19ου αιώνα, ο κορυφαίος πολίτης της Λευκωσίας ήταν ένας Αρμένιος έμπορος ονόματι Σαρκίς Αγάς. Ο Σαρκίς - γιος του Αβάκ - ήταν αρχικά ο δραγομάνος για το Γάλλο Πρόξενο (τουλάχιστον από το 1774 μέχρι το 1789) και μετά έγινε ο δραγομάνος για τον Άγγλο Πρόξενο (από το 1789 μέχρι το θάνατό του το 1810) - όπως ήταν και ο μεγαλύτερος του γιος, Κρικόρ (μεταξύ 1799-1809). Ήταν επίσης “μπερατλής” (κάτοχος προνομίου, που εκδόθηκε το 1798) και συνήθιζε να πληρώνει το ετήσιο μπαξίσι προς το Μουχασίλη. Το αρχοντικό του είχε 80 δωμάτια, πλούσια και κομψά διακοσμημένα, θύμιζε δε ανατολίτικο παλάτι: τα καλύτερα χαλιά, πολυάριθμα παράθυρα κοντά στην οροφή με σκαλιστά ξύλινα περιβλήματα, ντιβάνια καλυμμένα με σατέν και κεντητά μαξιλαράκια, υπερυψωμένα δάπεδα σε μερικές αίθουσες, ακόμη και χαρέμι· ήταν γνωστό ως το “σπίτι με τα πολλά δωμάτια” και αναφερόταν πως ήταν τόσο μεγάλο όσο 100 κανονικά σπίτια - συμπεριλαμβανομένου ενός πανέμορφου κήπου γεμάτου με οπωροφόρα δένδρα και μαρμάρινες κρήνες. Ο Σαρκίς είχε ετήσιο εισόδημα 30-35 τόνων σιτηρών, φάρμες και βοοειδή. Ο πλούτος του έφτανε το τεράστιο ποσό των 79.859 κουρούς (γροσιών), μαζί με 13 μούλες, 7 γαϊδούρια και 30 βόδια, για να μην αναφέρουμε τα πολύτιμα αντικείμενα που περιέχονταν στο αρχοντικό του και τις γαίες που του ανήκαν. Όταν πέθανε το 1810, ο Μουφτής, ο Καδής (Δικαστής), ο Μουχασίλης (Κυβερνήτης), ο Αρμένιος Επίσκοπος και ο γαμπρός του Σαρκίς, Χατζή Συμεών Αγάς της Κριμέας, συνεργάστηκαν μαζί για να επωφεληθούν τα μέγιστα από την τεράστια περιουσία του - προκαλώντας ακόμη και το ενδιαφέρον της κεντρικής οθωμανικής κυβέρνησης στην Κωνσταντινούπολη, που διατεινόταν ότι ο πλούτος του ανερχόταν σε 90.844 κουρούς (γρόσια). Σίγουρα αποτελούσε μοναδική περίπτωση. Ο Σαρκίς και η γυναίκα του Μαριάμ είχαν το Μαρτυρός, τον Κρικόρ και τον Αβάκ (όλοι έμποροι) και την Άννα (σύζυγο του Χατζή Συμεών Αγά).

19ος αιώνας

Από τους παλιούς, ντόπιους Αρμενοκύπριους, που κατοικούσαν στην Κύπρο πριν την άφιξη των Αρμενίων προσφύγων από την Αρμενική Γενοκτονία, καθώς και από τους Οθωμανοαρμένιους που έφθασαν στην Κύπρο μετά τη βρετανική κατάκτηση, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τις ακόλουθες εξέχουσες προσωπικότητες:

• Κασπάρ Αμιραγιάν (1859–1927), Βοηθός Δικηγόρος του Στέμματος.
• Μικαέλ Ασαντουριάν (1837– π. 1890), διερμηνέας και γαιοκτήμονας στην Κυθρέα.
• Βαχράμ Γενοβκιάν (1878-1965), μουσικοσυνθέτης, βιολιστής και δάσκαλος μουσικής στη [Λάρνακα.
• Απκάρ Γκιουβεζιάν (1857–1922), γαιοκτήμονας και αγρότης από τη Λευκωσία.
• Αρτίν Μπογός Εραμιάν (π. 1800 – π. 1870), γαιοκτήμονας και αγρότης από τη Δευτερά.
• Μπογός Εραμιάν (1840-1918), γαιοκτήμονας και αγρότης από τη Δευτερά και επίσης Αρχιταμίας.
• Στεπάν Εραμιάν (1880-1937), γαιοκτήμονας και αγρότης από τη Δευτερά.
• Αράμ Κεβορκιάν (1888–1976), Γενικός Διευθυντής Ταχυδρομείων της Κύπρου.
• Βαχράμ Λεβονιάν (1896–1976), Διευθυντής του Τμήματος Υδατικών Έργων, Άρδευσης και Υδροδότησης και πρώτος Διευθυντής του Συμβούλιου Υδατοπρομήθειας Λευκωσίας.
• Χαϊραμπέτ Μελικιάν (1809–1874), γαιοκτήμονας και αγρότης από την Κυθρέα.
• Αρτίν Μπέης Μελικιάν (1858–1921), γαιοκτήμονας και αγρότης από την Κυθρέα και ο ευεργέτης του σχολείου Μελικιάν.
• Βαχάν Μπετελιάν (1894-1990), ξακουστός μουσικός, μαέστρος και δάσκαλος μουσικής που άνθησε στη Λευκωσία, εργαζόμενος με όλες τις κοινότητες του νησιού. Θεωρείται ο “πατέρας” της κλασσικής μουσικής στην Κύπρο.
• Ντικράν Ουζουνιάν (1870–1957), επιχειρηματίας στη Λευκωσία και ο ευεργέτης του σχολείου Ουζουνιάν.
• Απισογόμ Ουτιτζιάν (1853–1929), Αρχιμεταφραστής και Αρχιδιερμηνέας για τη βρετανική διοίκηση και εκ των συγγραφέων του βιβλίου “The Imperial Ottoman Penal Code”.
• Βαχράμ Ουτιτζιάν (1888–1973), ενθουσιώδης συλλέκτης τέχνης και ο ευεργέτης του παρεκκλησιού των Μαρτύρων στο χώρο της Αγίας Έδρας της Κιλικίας στο Αντηλιάς στον Λίβανο.
• Μοβσές Σουλτανιάν (1884–1977), επιχειρηματίας από τη Λευκωσία.

20ος αιώνας (μέχρι το 1923)

Η άφιξη των προσφύγων από την Αρμενική Γενοκτονία έφερε νέα ταλέντα και νέες τέχνες στην Κύπρο. Πολλοί διέπρεψαν σε διάφορους τομείς, αλλά ο ακόλουθος είναι ένας σύντομος κατάλογος διεθνώς ή/και τοπικά αναγνωρισμένων Αρμενοκυπρίων, που διέπρεψαν στην Κύπρο ή στο εξωτερικό:

• Βαχάν Αβεντισιάν (1902-1959), ένας από τους πιο ταλαντούχους φωτογράφους της εποχής του στη Λευκωσία.
• Έντουαρντ Βοσκεριτσιάν (1902–1990), φωτογράφος που άκμασε στη Λεμεσό.
• Σονά Γεγιαγιάν (1915-2007), πρώην Διευθύντρια του Τάγματος Αγίου Ιωάννη και ανάμεσα στα μακροβιότερα μέλη του.
• Σιρούν Γενοβκιάν (1914-2010), μουσικοσυνθέτης και βιολιστής στη Λευκωσία.
• Κεγτζίν Γκεπενλιάν (1918-2003), πιανίστα και δασκάλα πιάνου στη Λευκωσία.
• Σιαχέ Γκεπενλιάν (1920–2007), μαχόμενος δημοσιογράφος και άλλοτε Αρχισυντάκτης της εφημερίδας Cyprus Mail (1948–1950). Από το 1953 μέχρι την αφυπηρέτησή του υπήρξε ανταποκριτής και, αργότερα, διευθυντής των Reuters στο Λονδίνο.
• Κυρακός Ζαρταριάν (1915-1962), φωτογράφος που άκμασε στη Λευκωσία.
• Δρ Βατσιέ Καλπιάν (1923–1992), κορυφαίος καρδιολόγος, άλλοτε Επικεφαλής του Παθολογικού Τμήματος του Γενικού Νοσοκομείου και αργότερα Διευθυντής του Γενικού Νοσοκομείου Λευκωσίας.
• Μανουέλ Κασουνί (1887-1974), διανοούμενος, καθηγητής, ερευνητής και Ευαγγελικός ιεραπόστολος στη Λάρνακα στην Κύπρο και στο Φρέσνο, στην Καλιφόρνια. Έγραψε διάφορα σχολικά εγχειρίδια, καθώς και το γνωστό “A note-book of home geography”.
• Κεβόρκ Κ. Κεσισιάν (1909–1996), επιμελής ερευνητής και ο συγγραφέας του μεγαλύτερης επιτυχίας τουριστικού οδηγού της Κύπρου “Romantic Cyprus” (Ρωμαντική Κύπρος), καθώς και των βιβλίων “Nicosia, Capital of Cyprus Then and Now” (Λευκωσία, η Πρωτεύουσα της Κύπρου Άλλοτε και Τώρα) και “Famagusta Town and District”.
• Χακόπ Κεχεγιάν (1922–2013), επιχειρηματίας και μέλος του προξενικού σώματος, ανάμεσα στους συνιδρυτές του Αντικαρκινικού Συνδέσμου Κύπρου (1971) και του Κέντρου Ανακουφιστικής Φροντίδας «Αροδαφνούσα» στο Στρόβολο (1975). Κατά τη δεκαετία του 1990 υπηρέτησε επίσης ως Πρόεδρος του Παγκυπρίου Συνδέσμου Καρδιοπαθών.
• Τακουχί Ντεβλετιάν (1923-2013), πρώην δασκάλα στην Αμερικανική Ακαδημία και η συγγραφέας του βιβλίου “Guiding in Cyprus: Period 1945-1990” και της αυτοβιογραφίας της, ήταν ανάμεσα στις ιδρύτριες του Σώματος Κυπρίων Οδηγών, το οποίο υπηρέτησε ως Γενική Έφορος (1987–1990).
• Τζωρτζ ντερ Παρτόγ (1923–2008), βετεράνος δημοσιογράφος, ο συνιδρυτής της εφημερίδας Cyprus Weekly και ο “πατέρας” του φωτορεπορτάζ στην Κύπρο.
• Σεμπάτ Ντερουνιάν (Ντεβλετιάν) (1923- ), βετεράνος δικηγόρος, ποιητής και ο συγγραφέας πολυάριθμων συλλογών ποίησης που ζει στη Λευκωσία.
• Χαϊγκάζ Μαγκοϊάν (1907–1970), φωτογράφος και ένας εκ των συγγραφέων του βιβλίου αναφοράς “The Island of Cyprus” που άκμασε στη Λευκωσία.
• Χακόπ Παλαμουτιάν (1910-1996), μακροχρόνιος αρχιπρόσκοπος και ο πρώτος Γενικός Έφορος Προσκόπων Κύπρου (1960-1962).
• Μανούκ Παρικιάν (1920–1987), ανώτατης κατάταξης διεθνούς τάξεως βιολιστής και καθηγητής βιολιού στο Ηνωμένο Βασίλειο, με πολυάριθμα κονσέρτα και ηχογραφήσεις.
• Χορέν Παρογιάν (1914–1983), ο Καθόλικος (Πατριάρχης) της Κιλικίας μεταξύ 1963–1983.

20ος αιώνας (μετά τη Γενοκτονία)

Ο Μάριος Καρογιάν το 2011

Οι απόγονοι των επιζώντων της Αρμενικής Γενοκτονίας έχουν επίσης διαπρέψει σε διάφορους τομείς. Ακολουθεί κατάλογος των διεθνώς ή/και τοπικά αναγνωρισμένων Αρμενοκυπρίων:

• Σαχάκ Αϊβαζιάν (1929–2003), ο Μητροπολίτης Αρμενίων της Ελλάδας μεταξύ 1958–2003.
• Σεμπούχ Απκαριάν (1930- 2014), ξακουστός καλλιτέχνης (μουσικός, ζωγράφος, γλύπτης), που είναι ο μαέστρος της Συμφωνικής Ορχήστρας και Χορωδίας ΚΟΧΑΡ. Ζει κυρίως στο Γκιουμρί της Αρμενίας.
• Σιακέ Βαρσιάν (Βαρσενίκ Μπογιατζιάν) (1925–1996), μυθιστοριογράφος και δημοσιογράφος που άκμασε στο Γερεβάν της Αρμενίας.
• Αρά Βορσκανιάν (1934- ), βιολιστής στη Λευκωσία, άλλοτε ο βοηθός μαέστρος της Κρατικής Ορχήστρας Δωματίου Κύπρου.
• Σονά Γκαργκαλογιάν (1971- ), πιανίστα, υψίφωνος και καθηγήτρια φωνητικής που ζει στη Λευκωσία.
• Τζων Γκεβεριάν (1948- ), ζωγράφος και αρχιτέκτονας που ζει στη Λευκωσία.
• Ντιράν Γκιουρεγιάν (1948- ), ο Αρχιεπίσκοπος των Αρμενίων της Ρωσίας και του Νέου Ναχιτσεβάν (1976–2001). Συνεχίζει να είναι Αρχιεπίσκοπος για μια ομάδα μη ετσμιατζινιστών ακολούθων στη Μόσχα.
• Μάριος Καρογιάν (1961- ), σημερινός Πρόεδρος του Δημοκρατικού Κόμματος (ΔΗΚΟ) και ο τέως Πρόεδρος της Βουλής των Αντιπροσώπων (2008–2011).
• Δρ. Βαρτκές Κασουνί (1931- ), μακρόβιος ανώτερος πάστορας της Αρμενικής Ευαγγελικής Εκκλησίας (1957-σήμερα) που ζει στην Καλιφόρνια.
• Νουρίτζα Ματοσιάν (1948- ), συγγραφέας, ηθοποιός, παρουσιάστρια και ακτιβίστρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων που ακμάζει στο Λονδίνο.
• Χαρουτιούν Μπετελιάν (1945- ), βιολιστής κονσέρτου και καθηγητής βιολιού στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας, Έρβιν (UCI), με πολυάριθμες συναυλίες και ηχογραφήσεις.
• Δρ. Ακαμπί Νασιμπιάν-Εκμεκτζιάν (1929- ), πρώην Διευθύντρια του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν (1985–1988), ιστορικός με PhD από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και η συγγραφέας του βιβλίου “Great Britain and the Armenian Question”, που ζει στη Λεμεσό.
• Μπενόν Σεβάν (1937- ), άλλοτε ο Βοηθός Γενικός Γραμματέας των Ηνωμένων Εθνών (1992–2005) και ο Επικεφαλής του Προγράμματος «Πετρέλαιο Αντί Τροφίμων» (1996–2005). Ζει στη Λευκωσία.
• Ζαβέν Β. Σινανιάν (1960- ), Δικαστής στο Ανώτερο Δικαστήριο του Λος Άντζελες (2002-τώρα) και προηγουμένως Βοηθός Γενικός Εισαγγελέας της Καλιφόρνιας (1989-2002).
• Δρ. Μανούκ Ι. Σομακιάν (1960- ), πρώην διπλωμάτης, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Webster στην Μπανγκόκ, με PhD από το Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και ο συγγραφέας του βιβλίου “Empires in Conflict: Armenia and the Great Powers 1895-1920”.
• Βαρτάν Ταστζιάν (1941- ), πρώην Διευθυντής των Αρμενικών Σχολείων Ναρέκ (1975–2001), σημερινός Πρόεδρος της Σχολικής Εφορείας Αρμενικών Σχολείων και ζωγράφος, ποιητής και συγγραφέας που ζει στη Λευκωσία.
• Βαχάν Τερζιάν (1953-1998), αρκετές φορές πρωταθλητής του κυπριακού ράλι και ένας από τους σημαντικότερους ραλίστες στην Κύπρο.
• Χαϊραμπέτ Τοροσιάν (1938-2012), αρχιπρόσκοπος και βετεράνος τσελίστας στη Λευκωσία.
• Λεβόν Τσιλιγκιριάν (1948- ), βιολιστής, μαέστρος και καθηγητής μουσικής στο Βασιλικό Κολλέγιο Μουσικής, ο οποίος ακμάζει στο Λονδίνο.

Χρονολόγιο

Υπέροχα αρμένικα εικονογραφημένα χειρόγραφα που διατηρούνταν στο Αρμενομονάστηρο μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα

Η αρχική έπαυλη των "Τριών Καμάρων" της οικογένειας Εραμιάν στη Δευτερά

Η χορωδία και φιλαρμονική των "Φίλων της Αρμενίας" (Παρεγκαμάτς) (1947)

Οι απόφοιτου του Εκπαιδευτικού Ινστιτούτου Μελκονιάν (1973)

Αρμενοκύπριες μπροστά από το μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας στο Πάρκο της Άκρόπολης στη Λευκωσία (1988)

Ομάδα κατασκηνωτών του Παναγκούμ μπροστά από την ΑΫΜΑ (1999)

Ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Αράμ Α' στην τελετή αποκάλυψης του χατσκάρ της Λευκωσίας (2001)

Η τελευταία φωτογραφία των προσκόπων του Μελκονιάν (2006)

Η χορωδία Σουρπ Αστβατζατζίν τραγουδώντας στη Λευκωσία (2011)

• 578 μ.Χ.: Η πρώτη τεκμηριωμένη παρουσία Αρμενίων στην Κύπρο.
• 965: Αρκετοί Αρμένιοι φθάνουν μετά την απελευθέρωση της Κύπρου από τις αραβικές επιδρομές από τον πατρίκιο Νικήτα Χαλκούτζη για στρατιωτικούς λόγους.
• 973: Ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Χατσίκ Α’ ιδρύει την Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου στη Λευκωσία.
• 1136-1138: Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Β΄ Κομνηνός μεταφέρει ολόκληρο τον πληθυσμό της αρμενικής πόλης Τελ Χαμντούν στην Κύπρο.
• 1185: Ο Βυζαντινός Δούκας Ισαάκιος Κομνηνός φέρνει μαζί του Αρμένιους πολεμιστές μετά το γάμο του με την κόρη του πρίγκηπα Τορός Β’.
• 1267: Αρκετοί Αρμένιοι καταφεύγουν στην Κύπρο μετά την Πτώση της Ιερουσαλήμ.
• 1291: Πολλοί Αρμένιοι φθάνουν στην Κύπρο μετά την Κατάκτηση της Άκρας.
• 1309: Ο Βασιλιάς Οσίν εξορίζει στην Κύπρο μεγάλο αριθμό Αρμενίων που ήσαν εναντίον της απόφασης του Λατινόφιλου Συμβουλίου της Σις.
• 1322: 30.000 Αρμένιοι διαφεύγουν στην Κύπρο μετά τις επιθέσεις των Σαρακηνών στην Κιλικία.
• 1335 και 1346: Νέο κύμα Αρμενίων προσφύγων φθάνει στην Κύπρο μετά τις επιθέσεις των Μαμελούκων στην Κιλικία.
• 1403 και 1421: Χιλιάδες Αρμένιοι καταφθάνουν στην Κύπρο μετά την οθωμανική κατάκτηση της Κιλικίας.
• Μάιος 1571: Η εκκλησία της Παναγίας της Τύρου ή Τορτόζας παραχωρείται επίσημα στους Αρμένιους της Λευκωσίας με φιρμάνι.
• Ιούλιος 1821: Ανάμεσα στις 470 εκτελέσεις από τους Οθωμανούς είναι και ο Αρμένιος ιερέας της Λευκωσίας, ντερ Πετρός.
• 1894-1896: Διενεργούνται οι χαμιτικές σφαγές στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, με αποτέλεσμα 300.000 θανάτους. Περίπου 1.000 Αρμένιοι πρόσφυγες βρίσκουν καταφύγιο στην Κύπρο, από τους οποίους παραμένουν μόνο οι 100. Οι πρόσφυγες αυτοί κατάγονταν κυρίως από την Τιγρανούπολη, το Αϊντάπ και το Κιλίς.
• 1909: Διενεργείται η σφαγή των Αδάνων στην επαρχία των Αδάνων, με αποτέλεσμα 30.000 θανάτους. Περίπου 2.000 Αρμένιοι καταφεύγουν στην Κύπρο• σχεδόν όλοι τους επιστρέφουν εντός του έτους.
• 1915-1923: Οι Οθωμανοί και οι Νεότουρκοι διαπράττουν την Αρμενική Γενοκτονία, προκαλώντας πέραν των 1.500.000 θανάτων. Περίπου 8.000 Αρμένιοι πρόσφυγες καταφθάνουν στην Κύπρο, από τους οποίους περίπου 1.300 εγκαθίστανται μόνιμα. Οι πρόσφυγες αυτοί κατάγονταν κυρίως από τα Άδανα, τη Σελεύκεια, τη Σις, το Μαράς, την Ταρσό, την Καισαρεία, το Χατζίν και το Αϊντάπ.
• 1916-1918: Η Αρμενική Λεγεώνα συγκροτείται και εκπαιδεύεται στη Μοναργά, κοντά στο Μπογάζι, αποτελούμενη από πέραν των 4.000 Αρμενίων της Διασποράς, που αργότερα πολέμησαν εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
• 30 Ιουνίου 1918: Ο Αρχιεπίσκοπος Τανιέλ Χακοπιάν καθαγιάζει την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου στη Λάρνακα.
• 15 Φεβρουαρίου 1924: Ο Ύπατος Αρμοστής Sir Malcolm Stevenson καταθέτει τη θεμέλια λίθο για το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτου Μελκονιάν.
• 13 Φεβρουαρίου 1926: Ο Αρχιεπίσκοπος Ζαβέν ντερ Γεγιαγιάν εγκαινιάζει το Εκπαιδευτικό Ινστιτούτο Μελκονιάν.
• 24 Απριλίου 1932: Ο Αρχιεπίσκοπος Πετρός Σαρατζιάν αποκαλύπτει το τσιμεντένιο μνημείο της Γενοκτονίας στην παλιά Λευκωσία.
• 14 Ιανουαρίου 1945: Ο Αρχιμανδρίτης Κρικόρ Μπαχλαβουνί τελεί την πρώτη Λειτουργία για σχεδόν τέσσερις αιώνες στην εκκλησία του Καντσβώρ στην Αμμόχωστο.
• 28 Ιουλίου 1946: Ο πάστορας Γιοχάννα ντερ Μεγκερντιτσιάν καταθέτει τη θεμέλια λίθο της Αρμενικής Ευαγγελικής εκκλησίας στη Λευκωσία.
• 11 Απριλίου 1948: Ο Επίσκοπος Γεβόντ Τσεμπεγιάν καθαγιάζει την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου στη Λεμεσό.
• 17 Νοεμβρίου 1951: Ο Επίσκοπος Γεβόντ Τσεμπεγιάν εγκαινιάζει το παλαιό Αρμενικό Σχολείο της Λεμεσού.
• 17 Νοεμβρίου 1953: Μετάδοση της πρώτης αρμενικής εκπομπής στο ραδιόφωνο του ΡΙΚ.
• 8 Μαρτίου 1957: Εμπρησμός της εκκλησίας του Καντσβώρ από Τουρκοκύπριους.
• 5 Αυγούστου 1960: Ο Μπερτζ Τιλμπιάν ψηφίζεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στην Ελληνική Κοινοτική Συνέλευση, εξασφαλίζοντας το 60,49% των ψήφων.
• 16 Αυγούστου 1960: Η Κύπρος αποκτά την Ανεξαρτησία της• οι Αρμένιοι αναγνωρίζονται ως «θρησκευτική ομάδα» από το Σύνταγμα.
• 13 Νοεμβρίου 1960: Οι Αρμενοκύπριοι επιλέγουν στο δημοψήφισμα να ανήκουν στην ελληνοκυπριακή κοινότητα.
• 15 Ιουλίου 1961: Ο Δήμαρχος της Λεμεσού Κώστας Παρτασίδης παραδίδει το χρυσό κλειδί του αρμενικού κοιμητηρίου της Λεμεσού στο Μιχράν Μπαστατζιάν, Πρόεδρο της αρμενικής εκκλησιαστικής επιτροπής Λεμεσού.
• 21 Δεκεμβρίου 1963 - 26 Μαρτίου 1964: Διακοινοτικές ταραχές• εξτρεμιστές Τουρκοκύπριοι καταλαμβάνουν την αρμενική συνοικία της Λευκωσίας και την εκκλησία του Καντσβώρ στην Αμμόχωστο.
• 19 Ιουλίου 1970: Ο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν εκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 56,30% των ψήφων.
• 12 Νοεμβρίου 1972: Ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος Γ’ και ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Χορέν Α’ εγκαινιάζουν το νέο Σχολείο Ναρέκ στη Λευκωσία.
• 24 Απριλίου 1975: Αναγνώριση της Αρμενικής Γενοκτονίας από τη Βουλή των Αντιπροσώπων.
• 3 Οκτωβρίου 1976: Ο Δρ. Αντρανίκ Λ. Αστζιάν επανεκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 50,96% των ψήφων.
• 10 Δεκεμβρίου 1979: Το Συμβούλιο Βελτιώσεως Στροβόλου μετονομάζει την οδό Κύκλωπος σε οδό Αρμενίας. Η πινακίδα τοποθετείται επίσημα στις 15 Ιανουαρίου 1980.
• 14 Μαρτίου 1982: Ο Αράμ Καλαϊτζιάν εκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 58,36% των ψήφων.
• 24 Απριλίου 1982: Ο Επίσκοπος Ζαρέχ Αζναβοριάν και ο Αρχιεπίσκοπος Αρνταβάζτ Τερτεριάν αποκαλύπτουν τη μαρμάρινη πλάκα που τοποθετήθηκε στο πάρκο της Ακρόπολης εις μνήμην της Αρμενικής Γενοκτονίας.
• 4 Μαρτίου 1984: Ο Καθόλικος (Πατριάρχης) Καρεκίν Β’ εγκαινιάζει το νέο κτίριο της Αρμενικής Μητρόπολης Κύπρου.
• 13 Ιουλίου 1986: Ο Αράμ Καλαϊτζιάν επανεκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 65,08% των ψήφων.
• 19 Απριλίου 1990: Η Βουλή των Αντιπροσώπων αναγνωρίζει την 24η Απριλίου ως Εθνική Ημέρα Μνήμης για την Αρμενική Γενοκτονία.
• 24 Απριλίου 1991: Επίσημη παρουσίαση του νέου Μνημείου της Αρμενικής Γενοκτονίας, στο προαύλιο της εκκλησίας της Παναγίας Θεοτόκου στο Στρόβολο.
• 19 Μαΐου 1991: Ο Αράμ Καλαϊτζιάν επανεκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 67,00% των ψήφων.
• 22 Οκτωβρίου 1995: Ο Πετρός Καλαϊτζιάν εκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων σε αναπληρωματική εκλογή, εξασφαλίζοντας το 60,34% των ψήφων.
• 26 Μαΐου 1996: Ο Πετρός Καλαϊτζιάν επανεκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 73,91% των ψήφων.
• 23 Μαρτίου 2001: Ο Δήμος Αγλαντζιάς μετονομάζει την οδό Εφέσου σε οδό Μελκονιάν. Η πινακίδα αποκαλύπτεται επίσημα στις 7 Απριλίου 2001 από το Δήμαρχο Ανδρέα Πέτρου.
• 27 Μαΐου 2001: Ο Πετρός Καλαϊτζιάν επανεκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 57,13% των ψήφων.
• 21 Οκτωβρίου 2001: Ο Προεδρικός Επίτροπος Μανώλης Χριστοφίδης αποκαλύπτει το μαρμάρινο χατσκάρ (σταυρόπετρα) αφιερωμένο στην αιώνια φιλία των Αρμενίων και των Ελλήνων της Κύπρου, μπροστά από την εκκλησία της Παναγίας Θεοτόκου στο Στρόβολο της Λευκωσίας.
• 1 Δεκεμβρίου 2002: Η αρμενική αναγνωρίζεται ως μειονοτική γλώσσα της Κύπρου.
• 9 Οκτωβρίου 2005: Ο Δρ. Βαχάκν Αταμιάν εκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων σε αναπληρωματική εκλογή, εξασφαλίζοντας το 52,03% των ψήφων.
• 21 Μαΐου 2006: Ο Βαρτκές Μαχτεσιάν εκλέγεται Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 52,60% των ψήφων.
• 24 Νοεμβρίου 2006: Ο Αρμένιος Πρόεδρος Ρομπέρτ Κοτσιαριάν καταθέτει τη θεμέλια λίθο για το Μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας στη Λάρνακα.
• 28 Μαΐου 2008: Ο Πρόεδρος Δημήτρης Χριστόφιας αποκαλύπτει το Μνημείο της Αρμενικής Γενοκτονίας στη Λάρνακα.
• 11 Απριλίου 2010: Ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν επανακαθαγιάζει το παρεκκλήσι του Αγίου Παύλου στο παλαιό αρμενικό κοιμητήριο της Λευκωσίας και τελεί την πρώτη Λειτουργία από το 1963. Επίσημη παρουσίαση της επιγραφής που περιέχει τα ονόματα των εκεί 419 ταφέντων.
• 22 Μαΐου 2011: Ο Βαρτκές Μαχτεσιάν επανεκλέγεται ως Εκπρόσωπος των Αρμενίων στη Βουλή των Αντιπροσώπων, εξασφαλίζοντας το 67,67% των ψήφων.
• 25 Δεκεμβρίου 2011: Ο Αρχιεπίσκοπος Βαρουζάν Χεργκελιάν καθαγιάζει το χατσκάρ (σταυρόπετρα) από πέτρα τουφ αφιερωμένο στην εκατονταετηρίδα της σφαγής των Αδάνων και τις μυριάδες του αρμενικού έθνους, που βρίσκεται μπροστά από την εκκλησία του Αγίου Στεφάνου στη Λάρνακα.

Παραπομπές

1. «Minority Languages in Education on Cyprus and Malta». Mercator-Education. Ljouwert/Leeuwarden: European Research Centre on Multilingualism and Language Learning. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Φεβρουαρίου 2010. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2010. 
2. Mirbagheri, Farid (2010). Historical dictionary of Cyprus. σελ. 16. 
3. «Vartkes Mahdessian takes more than 2/3 of the vote winning by 68%». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Απριλίου 2012. Ανακτήθηκε στις 6 Ιουνίου 2013. 
4. Cohen, Robin (2008). Global diasporas: an introduction. σελ. 49. 
5. Hadjilyra, Alexander-Michael (Μάιος 2009). «Booklet on the Armenians of Cyprus». Kalaydjian Foundation. Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2010. 
6. Hadjilyra, Alexander-Michael (Μάιος 2009). «Book The Armenians of Cyprus» (PDF). Kalaydjian Foundation. Ανακτήθηκε στις 16 Μαΐου 2010. 
7. «Life in the Armenian Quarter». Μάιος 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 11 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2011. 
8. Spinthourakis, Julia-Athena (Νοέμβριος 2008). «Education Policies to Address Social Inequalities: Cyprus Country Report» (PDF). Department of Elementary Education. University of Patras. σελ. 4. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο (PDF) στις 20 Ιουλίου 2011. Ανακτήθηκε στις 11 Φεβρουαρίου 2010. 
9. «From the past of the community: Nerkaght». Απρίλιος 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2011. 
10. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 14 Ιουνίου 2013. 
11. «The Armenian Genocide and Cyprus (1915–1930): setting up a new life on a quiet island across Cilicia». Ιούνιος 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου 2011. 
12. «The Armenian Democratic Liberal Ramgavar party in Cyprus». Νοέμβριος 2012. Ανακτήθηκε στις 1 Νοεμβρίου 2012. 
13. «Sourp Asdvadzadzin in Nicosia is 30 years old». Απρίλιος 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 7 Μαΐου 2012. Ανακτήθηκε στις 20 Απριλίου 2012. 
14. PIO (Μάιος 2010). «Factsheet on the Armenians». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 22 Φεβρουαρίου 2012. Ανακτήθηκε στις 28 Μαΐου 2010. 
15. «Armenian Schools Committee formed after disagreement». Νοέμβριος 2012. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 5 Μαρτίου 2016. Ανακτήθηκε στις 18 Νοεμβρίου 2012. 
16. «Αρχειοθετημένο αντίγραφο». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 1 Οκτωβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 31 Αυγούστου 2013. 
17. «Re-burying the dead and the buried». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 12 Μαΐου 2012. Ανακτήθηκε στις 20 Δεκεμβρίου 2011. 
18. Robarts - University of Toronto, W. H. (William Hurrell) (1889). In an enchanted island; or, A winter's retreat in Cyprus. London, Bentley. 
19. «The Armenian cemetery of Limassol». Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 26 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 1 Απριλίου 2012. 
20. «The Armenian Legion 1918–1921». Μάρτιος 2011. Ανακτήθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2011. 
21. «The Armenian Legion and Cyprus». Φεβρουάριος 2013. Ανακτήθηκε στις 13 Αυγούστου 2013. 
22. «Realizing a Dream: Then and Now». Απρίλιος 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 25 Σεπτεμβρίου 2013. Ανακτήθηκε στις 17 Ιουλίου 2013. 
23. «Ողջո՜յն Կիպրահայ Մամուլին». Μάρτιος 2011. Αρχειοθετήθηκε από το πρωτότυπο στις 13 Σεπτεμβρίου 2011. Ανακτήθηκε στις 18 Σεπτεμβρίου 2011. 

Χρήσιμη Βιβλιογραφία

Βιβλία

Στα ελληνικά

• Αχιλλέας Κ. Αιμιλιανίδης: Το καθεστώς της Αρμενικής Εκκλησίας της Κύπρου (Power Publishing, Λευκωσία: 2006).
• Αρμενική Εθνική Επιτροπή Κύπρου: Τελετή Απονομής του τίτλου "Προσωπικότητα της Χρονιάς" για το 2009 Στον Πρόεδρο της Βουλής των Αντιπροσώπων Μάριο Καρογιάν (Αρμενική Εθνική Επιτροπή Κύπρου, Λευκωσία: 2009).
• Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου: 1700 χρόνια Χριστιανισμού στην Αρμενία (Λευκωσία: 2001).
• Αρμενική Μητρόπολη Κύπρου: Η Αρμενική Εκκλησία στην Κύπρο/Հայաստանեայց Եկեղեցի Կիպրոսի մէջ/The Armenian Church in Cyprus (Λευκωσία: 2003).
• Γραφείο Προεδρικού Επιτρόπου: Επιζώντες θησαυροί από τη Μονή Αγίου Μακαρίου (Αρμενομονάστηρο) (Γραφείο Προεδρικού Επιτρόπου, Λευκωσία: 2000).
• Χρίστος Ιακώβου, Μαρία Μετέ & Βαχάν Αϊνετζιάν: Αρμένιοι της Κύπρου. Σειρά «Χρονικό» -εφημερίδα Πολίτης (21 Απριλίου 2008).
• Αναστασιά Σιακαλλή: ΑΫΜΑ. Ένωση Αρμενίων Νέων: Η μακρόχρονη ιστορία του συλλόγου στον αθλητισμό και τον πολιτισμό, Σειρά Ιστορία της πόλης μου, με την εφημερίδα Φιλελεύθερος (8 Αυγούστου 2010).
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: Οι Αρμένιοι της Κύπρου. Σειρά Χρονικό, με την εφημερίδα Πολίτης (14 Σεπτεμβρίου 2008).
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: Οι Αρμένιοι της Κύπρου (Ίδρυμα Καλαϊτζιάν, Λευκωσία: 2009).
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: Η αρμένικη εκπαίδευση στην Κύπρο, Σειρά Χρονικό, με την εφημερίδα Πολίτης (6 Νοεμβρίου 2011).
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: Οι Αρμένιοι της Κύπρου (Γραφείο Τύπου και Πληροφοριών, Λευκωσία: 2012).
• Χρύσανθος Χρυσάνθου: Μελκονιάν. Το εκπαιδευτικό ίδρυμα που κράτησε αλώβητη την παιδεία και τον πολιτισμό των Αρμενίων στην Κύπρο. Σειρά Ιστορία της πόλης μου, με την εφημερίδα Φιλελεύθερος (24 Μαΐου 2009).
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: Η Κυπριακή Δημοκρατία και οι Θρησκευτικές Ομάδες (Λευκωσία: 2012).

Στα αρμένικα

• Բակուրան: Կիպրոս կղզի, Աշխարհագրական եւ պատմական տեսութիւն, Հայ Գաղթականութիւն (Տպարան Ազգային Կրթարան-Որբանոցի, Λευκωσία 1903).
• ԲԱԿ: Հայ Կիպրոս, Հայ գաղութը եւ Ս. Մակար (Տպարան Դպրեվանույ Կաթողիկոսութեան Կիլիկիոյ, Αντηλιάς [Λίβανος] 1936).
• Ղեւոնդ Եպիսկուոս: Յիշատակարան Կիպրահայ գաղութի (Տպարան Դպրեվանույ Կաթողիկոսութեան Կիլիկիոյ, Αντηλιάς [Λίβανος] 1955).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: ՀԲԸՄ Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն (Համառօտ Ակնարկ) (Λευκωσία 1957).
• Տիգրան Յ. Պօյաճեան: Հայկական Լէգէոնը, Պատմական Յուշագրութիւն (Γουότερταουν [Μασαχουσέτη]: 1965).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն, 40 Յուշամատեան (Λευκωσία 1967).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Համառօտ Տեղեկատու 1966–1967 (Λευκωσία 1967).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Համառօտ Տեղեկատու 1970–1971 (Λευκωσία 1971).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: ՀԲԸՄ-ՄԿՀ 1932–1972 Յուշամատեան (Λευκωσία 1972).
• Նարեկ Ազգային Վարժարաններ: Համառօտ Տեղեկատու 1975–1976 (Λευκωσία 1977).
• Առաջնորդարան Հայոց Կիպրոսի: Յիշատակի գիրք Նիկոսիոյ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյ նաւակատիքին եւ օծման (Λευκωσία 1981).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն, 60 Յոբելենական Հանդիսութիւններ (Λευκωσία 1986).
• Անանիա Մահտեսեան: ՀԵՄ Յուշամատեան (Λευκωσία 1987).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն, 1926–1986 Յուշամատեան (Λευκωσία 1987).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն (Λευκωσία 1987).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն (Λευκωσία 1991).
• Եղիշէ Ծ. Վրդ. Մանճիկեան: Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոսին Մեծի Տանն Կիլիկիոյ հովուապետական անդրանիկ այցելութիւնը Կիպրոսի Հայոց Թեմին: 13–20 Դեկտեմբեր 1995 (Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Αντηλιάς [Λίβανος] 1996).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն, 70 Յոբելենական Հանդիսութիւններ (Λευκωσία 1996).
• Հայկաշէն Ուզունեան: Յուշամատեան Մելգոնեան Կրթական Հաստատութեան (Γερεβάν 2004).
• Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւն Լիբանանի Սաուց Միութիւն: Փրկե'նք Մելգոնեան Կրթական Հաստատութիւնը (Βηρυτός 2005).
• Վարուժան Արքեպիսկոպոս: Ատանայի վկաները եւ Սուրբ Ստեփանոս վկայարանը (Λευκωσία 2010 [¹1909, Λάρνακα]).
• Եղիա Գայայեան: Մելգոնեան Կրթական Հաստատութեան Յուշամատեան (Βηρυτός 2010).
• Վարուժան Արքեպիսկոպոս: Թղթակցութիւն Սակահ Բ. Կաթողիկոսի եւ Պետրոս Արք. Սարաճեանի (Λευκωσία 2011).
• Վարուժան Արքեպիսկոպոս: Կիպրոսի Թեմի հովուական կարգը եւ Թեմական կազմաւորութիւնը (Λευκωσία 2011).
• Վարուժան Արքեպիսկոպոս: Տարագրութիւն, որբերշ Մելգոնեան Հաստատութիւն (Λευκωσία 2011).
• Նարեկ Հայկական Վարժարաններ: Նարեկ Վարժարաններ Կիպրոս – 40 (Λευκωσία 2012).

Στα αγγλικά

• Melkonian Educational Institute: 75 Տարի/75 Χρόνια/75 Years – Ադամանդեայ Յոբելինական Հանդիսութիւններ – Εορτασμοί Διαμαντένιας Επετείου – Diamond Jubilee Celebrations (Λευκωσία 2001).
• Achilles Emilianides: Religion and Law in Cyprus (Kluwer Law International, Χάγη 2011).
• Sossie Kasbarian: Rooted and Routed: The contemporary Armenian Diaspora in Cyprus and Lebanon (Ph.D. Thesis, University of London, School of Oriental and African studies, 2006).
• John Matossian: Silent partners: the Armenians and Cyprus 578–1878 (Lusignan Press, Nicosia: 2009).
• Susan Paul Pattie: Faith in Histor:: Armenians rebuilding community (Smithsonian Institution Press, Washington: 1997).
• Andrekos Varnava, Nicholas Courea and Marina Elia (επιμ.): The minorities of Cyprus, development patterns and the identity of the internal-exclusion (Cambridge Scholars Publishing, Newcastle: 2009).

Στα τουρκικά

• Halil Aytekin: Kıbrıs'ta Monarga (Boğaztepe) Ermeni Lejyonu Kampı (Türk Tarih Kurumu Yayınları, Άγκυρα 2000).
• Ulvi Keser: Kıbrıs-Anadolu Ekseninde: Ermeni Doğu Lejyonu (Kıbrıs Türk Kültür Derneği, Άγκυρα 2007).

Αρθρογραφία

Στα ελληνικά

• Αχιλλεύς Αιμιλιανίδης: «Γνωμάτευση: Ποιοί θεωρούνται ως μέλη θρησκευτικών ομάδων σύμφωνα με το Κυπριακό Σύνταγμα». Λυσίας 1 (2006), 26–31. Λευκωσία 2006.
• Νίκος Κουρέας: «Οι δυναστικές και στρατιωτικές σχέσεις μεταξύ της Κύπρου και της Μικρής Αρμενίας κατά την περίοδο 1195–1375». Επιστημονική Επετηρίς της Κυπριακής Εταιρείας Ιστορικών Σπουδών Γ' (1996), 9–28. Λευκωσία 1997.
• Λουκής Παπαφιλίππου: «Συνταγματικά προβλήματα από την εκπροσώπηση των θρησκευτικών ομάδων των Αρμενίων, Λατίνων και Μαρωνιτών στη Βουλή των Αντιπροσώπων». Κυπριακό Νομικό Βήμα 4 (1991), 626–638. Λευκωσία.
• Σαμβέλ Ραμαζιάν: «Αρμενική Κιλικία και Κύπρος. Αρμενο-κυπριακές στρατιωτικές σχέσεις» Ιστορία των αρμενο-ελληνικών στρατιωτικών σχέσεων και συνεργασίας, Αθήνα 2010, 126–133.
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: «Η αρμενοκυπριακή κοινότητα», στο: Ιστορία της Κυπριακής Δημοκρατίας, τόμ. Γ΄ (1980–1989), 182–201. Λευκωσία 2011.
• Αλέξανδρος-Μιχαήλ Χατζηλύρας: «Η διαχρονική παρουσία της αρμενοκυπριακής κοινότητας». Ενατενίσεις 14 (Μάιος–Αύγουστος 2011), 141–149. Λευκωσία 2011.

Στα αρμενικά

• Արշակ Ալպօյաճեան: «Կիպրոս Կղզին, իր անցեալն ու ներկան». Թէոդիկի Ամէնուն Տարեցոյցը, 21րդ Տարի (1926), 192–239. Παρίσι 1927.
• Կարօ Գէորգեան: «Պատմութիւն Կիպրոսի եւ Կիպրահայ Գաղութը». Ամենուն Տարեգիրքը, Ը Տարի (1960), 333–426. Βηρυτός 1961.
• Գևորգ Քեշիշյան & Մարգարիտ Բաղդասարյան: «Կիպրոս». [Հայ Սփյուռք Հանրագիտարան, Էջ. 343–349], Γερεβάν 2003.

Στα αγγλικά

• Emma Cons: «Armenian Exiles in Cyprus». Contemporary Review 70, 888–895, Λονδίνο 1896.
• Nicholas Coureas: «Lusignan Cyprus and Lesser Armenia (1195–1375)». Επετηρίς Κέντρου Επιστημονικών Ερευνών Κύπρου XXI (1995), 35–66. Λευκωσία.
• Nicholas Coureas: «Non-Chalcedonian Christians on Latin Cyprus», στο: Dei gesta per Francos. Crusade Studies in Honour of Jean Richard, 349–360. Σάρρεϋ 2001.
• Mr and Mrs Patrick Geddes: «Cyprus And Its Power to Help the East» στο: Report of the International Conference on Armenian Aid, 2–15. Λονδίνο 1897.
• Jacob G. Ghazarian: «Cyprus: a stepping stone», στο: The Armenian Kingdom in Cilicia during the Crusades: The integration of Cilician Armenians with the Latins, 1080–1393, 131–154. Λονδίνο: Routledge, 2000.
• Greek Communal Chamber: «Minorities in Cyprus». Cyprus Today II (1964), 9–20.
• Costas P. Kyrris: «Military Colonies in Cyprus in the Byzantine Period: their Character, Purpose and Extent». Byzantinoslavica XXXI (1970), 157–181.
• Caesar V. Mavratsas: «The Armenians of Cyprus: A Study in Ethnic Identity and Institutions». Travaux de la Maison de l’orient méditerranéen 25 (1994), 103–109. Λυόν 1996.
• Caesar V. Mavratsas: «Armenian Identity and Greek Nationalism in Cyprus». Travaux de la Maison de l’orient méditerranéen 31 (1997), 197–205. Λυόν 2000.
• Caesar V. Mavratsas: «The Armenians and the Maronites of Cyprus: Comparative Considerations Considering Ethnic Assimilation». Travaux de la Maison de l’οrient méditerranéen 37 (2001), 205–210. Λυόν 2003.
• Noubar Maxoudian: «An Early Colony: History of the Armenians in Cyprus». Armenian Review XI (1958), 73–77.
• Noubar Maxoudian: «A brief history of the Armenians in Cyprus (1936)». Armenian Review XXVII (1974), 398–416.
• Susan Pattie: «Armenian Diaspora Life in Cyprus and London». Armenian Review XLIV (1991), 37–57.
• Avedis K. Sanjian: «The Diocese of Cyprus», στο: The Armenian Communities in Syria under Ottoman Dominion (1965), 160–167.
• Criton G. Tornaritis: The legal position of the Armenian religious group (1961) [Constitutional and legal problems of the Republic of Cyprus, p. 83–90], Nicosia: 1972.

• Kevork Keshishian: The Armenian community of Cyprus: 6th century AD to present day (1995) [ed. Ruth Keshishian; Cyprus Today, Vol. XL, No 1 (January–April 2002) p. 22–40], Nicosia: 2002.
• Emel Akçalı: The ‘Other’ Cypriots and their Cyprus Questions [The Cyprus Review, Vol. 19, No. 2 (Fall 2007), p. 57–82], Nicosia: 1997.
• Achilles Emilianides: State and Church in Cyprus [State and Church in the European Union, p. 231–252], Baden: 2005.
• Achilles Emilianides: Religion and the State in Dialogue: Cyprus [Religion and Law in Dialogue: Covenantal and Non-Covenantal Cooperation Between State and Religion in Europe, p. 19–31], Leuven: 2006.
• Dr. Ali Efdal Özkul: Social and Economic Life of Cypriot Armenians in the 18th Century [Armenians in the Ottoman Society, Vol. I, p. 171-183], Kayseri: 2008.
• Dr. Ulvi Keser:' Turkish-Armenian Social Life and Relations in Cyprus [Armenians in the Ottoman Society, Vol. II, p. 457-487], Kayseri: 2008.
• Nicholas Coureas: Between the Latins and Native Tradition: The Armenians in Lusignan Cyprus, 1191–1473 [L’ Église arménienne entre Grecs et Latins: fin XIe – milieu XVe siècle, p. 205–214], Montpellier: 2009.
• Irene Dietzel, Vasilios N. Makrides: Ethno-Religious Coexistence and Plurality in Cyprus under British Rule (1878–1960) [Social Compass, Vol. 56, No. 1 (April 2009), p. 69–83], Louvain-la-Neuve: 2009.
• Andrekos Varnava: The State of Cypriot Minorities: Cultural Diversity, Internal-Exclusion and the Cyprus ‘Problem’ [The Cyprus Review, Vol. 22, No. 2 (Fall 2010), p. 205–218], Nicosia: 2010.
• Susan Pattie: Imagining Homelands: Poetics and Performance among Cypriot Armenians [Cyprus and the Politics of Memory: History, Community, Conflict, p. 140-167], London: 2012.
• Achilles C. Emilianides: Constitutional Problems of Minorities (protection of minorities and group rights) [Constitutional Law in Cyprus, p. 186-192], Hague: 2013.
• Sossie Kasbarian: Diasporic Voices from the Peripheries – Armenian Experiences on the Edges of Community in Cyprus and Lebanon [The Cyprus Review, Vol. 25, No. 1 (Spring 2013), p. 81-110], Nicosia: 2013.
• Susan Pattie: Refugees and Citizens: The Armenians of Cyprus [The Cyprus Review, Vol. 25, No. 1 (Spring 2013), p. 133-145], Nicosia: 2013.

Στα τουρκικά

• Akif Erdoğru: Kıbrıs Ermenileri Üzerine Notlar (1580–1640) [Tarih İncelemeleri Dergisi, Vol. XVII, No. 1 (Temmuz 2002), s. 1–12], İzmir: 2002.
• Dr. Mehmet Demiryürek: Ermeni Olayları ve Kıbrıs (1888–1912) [Ermeni Araştırmaları, No. 20–21 (Kış 2005 – İlkbahar 2006), s. 115–136], Ankara: 2006.
• Dr. Ulvi Keser: Osmanlıda Birlikte Yaşama Sanatı Bağlamında Kıbrıs’ta Ermeniler [Osmanlı’da Birlikte Yaşama Sanatı, Cilt IV, s. 447–476], Kayseri: 2006.
• Dr. Akif Erdoğru: Kıbrıs Ermenileri 1580–1640 [Kıbrıs’ta Osmanlılar, s. 55–67], Galeri Kültür Yayınları, Lefkoşa: 2008.

Στα γαλλικά

• Gérard Dédéyan: «Les Arméniens à Chypre de la fin du XIe au début du XIIIe siècle», στο: Les Lusignans et L’Outre-mer. Actes du Colloque (1993), Université de Poitiers: Πουατιέ 1994, 122–131.
• Paul Sergy: «Les petites minorités à Chypre (Maronites, Arméniens, et "Latins")». Revue française d'études politiques méditerranéennes 18–19 (1976), 75–82.

• Guévork Gotikian: La Légion d'Orient et le mandat français en Cilicie (1916–1921) [Revue d'histoire arménienne contemporaine, Tome III (1999), p. 251–324], Paris: 1999.
• Gilles Grivaud: Les minorités orientales à Chypre (Époques médiévale et moderne) [Travaux de la Maison de l’ Orient Méditerranéen No. 31 (1997), p. 43–70]. Lyon: 2000.
• Charalambos K. Papastathis: Le statut légal des religions dans la République de Chypre [L’année canonique, No. XLV (2003), p. 267–286], Paris: 2003.

Βιογραφίες και αυτοβιογραφίες

• Ανδρέας Καραγιάν: Η αληθής ιστορία (Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 2008).
• Անդրանիկ Տագէսեան: Վահան Պէտէլեան, Երաժիշտ-Մանկավարժը (Βηρυτός 2004).
• Յակոբ Յ. Փալամուտեան: Վերապրում, Յուշեր եւ Տպաւորութիւններ (Λονδίνο 1987)
• Յարութիւն Անմահունի: Անցեալս ինծի հետ (Տպարան Կաթողիկոսութեան Հայոց Մեծի Տանն Կիլիկիոյ, Αντιλιάς [Λίβανος] 2009).
• Մանուէլ Ս. Քասունի: Պատմագիտական ուսումնասիրութիւններ ակնարկներ, Յուշեր եւ այլ Էջեր (Βηρυτός 2010).
• Թագուհի Տէվլեթեան: Ողջոյն, Կեանք (Λευκωσία 2007).
• Նուպար Դաւիթեան: Անցեալի Վերյիշումներ (Λευκωσία 2000).
• ՊԱՍ: Կեանքի մը Պայքարը (Տպարան Դպրեվանույ Կաթողիկոսութեան Կիլիկիոյ, Αντιλιάς [Λίβανος] 1937).
• Karnig M. Tourian/Գառնիկ Մ. Դուրեան: My Memoirs/Յուշերս (Λευκωσία 1999).
• John Matossian: My father's House, an Armenian boyhood in Cyprus (Lusignan Press, Λευκωσία 2005).
• Joy Eramian: The Agha's children: A Cypriot Armenian Dynasty (Λευκωσία 2006).
• Marie Salibian-Best:' Antaram (Masis Books, Μπέρκσαϊρ 2005).
• Marie Salibian-Best: Chrysalis (Masis Books, Μπέρκσαϊρ 2009).

Εξωτερικοί σύνδεσμοι

• cyprusarmenians.com Ιστοσελίδα Cyprus Armenians
• Αρμενική μηνιαία εφημερίδα Αρτσακάνκ τμήμα στα Αγγλικά
• Ιστότοπος Gibrahayer Αρχειοθετήθηκε 2015-01-31 στο Wayback Machine.
• Ιστότοπος Azad Khosk
• Ιστότοπος Ιδρύματος Καλαϊτζιάν
• Ιστότοπος Αγίου Στεφάνου Αρχειοθετήθηκε 2013-09-25 στο Wayback Machine.
• Ιστότοπος Ιδρύματος Τεχνών Φάρος
• Γυμνάσιο Ναρέκ
• Information on the Armenians of Cyprus Αρχειοθετήθηκε 2019-10-31 στο Wayback Machine.