Dyma restr o ddogfennau hanesyddol Cymreig pwysig sy'n gysylltiedig â Chymru a/neu'r iaith Gymraeg. Mae'r rhestr yn dechrau o'r cyfnod canoloesol cynnar.
Rhestr
Rhestr o ddogfennau hanesyddol pwysig (yn nhrefn yr amser a ysgrifennwyd)
| Teitl
|
Dyddiad
|
Iaith
|
Cyfieithiad
|
Cynnwys
|
Awdur/Cyfieithydd
|
| Yr Oesoedd Canol Cynnar
|
| Historia Brittonum
|
Tua 828
|
Lladin
|
Hanes Prydain
|
Yn cynnwys chwedlau Arthuraidd
|
Nennius
|
| Yr Oesoedd Canol Uchel
|
| Historia Regum Britanniae
|
1136
|
Lladin
|
Hanes Brenhinol Prydain
|
Hanes ffug-hanesyddol o Brydain a brenhinoedd o sefydlu'r Prydain Geltaidd hyd at 682AD.[1] [2]
|
Sieffre o Fynwy
|
| Llyfr Du Gaerfyrddin
|
Cyn 1250
|
Cymraeg Canol
|
Llyfr Du Caerfyrddin
|
Barddoniaeth 9g-12g
|
|
| Annales Cambriae
|
12g
|
Lladin
|
Hanesion Cymru
|
Llinell amser hanes Cymru o 447AD i 954AD[3]
|
|
| Yr Oesoedd Canol Diweddar
|
| Brut y Tywysogion
|
1330
|
Cyfieithiad Cymraeg Canol o waith Lladin coll
|
Cronicl y Tywysogion
|
Yn parhau â hanes Cymru o ddiwedd Historia Regum Britanniae gan ddechrau gyda marwolaeth Cadwaladr Fendigaid yn 682. Daw i ben gydag ychwanegiad diweddarach o'r cyfnod 1282-1332.[2]
|
Cymro anhysbys[2]
|
| Cyfraith Hywel
|
1350
|
Cymraeg
|
Cyfreithiau Hywel
|
Cyfreithiau Brenin Deheubarth, Hywel Dda a basiwyd yn ystod teyrnasiad 942–948 yn ôl pob tebyg, er bod y testun hwn yn cynnwys cyfreithiau diweddarach y 12fed a’r 13eg ganrif.[4]
|
|
| Leges Hywel Dda
|
Canol y 13g
|
Lladin
|
Cyfreithiau Hywel
|
Fersiwn Lladin o Gyfreithiau Hywel Dda. [5]
|
|
| Llyfr Du y Waun
|
Canol y 13eg ganrif
|
Cymraeg
|
Llyfr Du y Waun
|
Cofnod cyntaf o ddeddfau Cymreig Hywel Dda
|
Llywelyn ap Gruffudd
|
| Llyfr Aneirin
|
2il hanner y 13g
|
Cymraeg Hen/Canol
|
Llyfr Aneurin
|
Barddoniaeth
|
Aneirin
|
| Cronicon de Wallia
|
Diwedd y 13g
|
Lladin
|
Cronicl Cymru
|
Hanes Cymru yn y cyfnod 1190–1266. O Eglwys Gadeiriol Caerwysg.[6]
|
|
| Llyfr Coch Hergest
|
Yn fuan wedi 1382
|
Cymraeg
|
Llyfr Coch Hergest
|
Llawysgrif Vellum: Mabinogion; barddoniaeth y Gogynfeirdd
|
|
| Llythr Pennal
|
1406
|
Lladin
|
Llythyr Pennal
|
Gweledigaeth o Gymru annibynnol
|
Owain Glyndŵr
|
| Llyfr Taliesin
|
Hanner cyntaf y 14g
|
Cymraeg Hen/Canol
|
Llyfr Taliesin
|
Barddoniaeth ganoloesol gynnar
|
Taliesin
|
| Llyfr Gwynedd Rhydderch
|
Canol y 14g
|
Cymraeg
|
Llyfr Gwyn Rhydderch
|
Pedair cainc o'r mabinogi.
|
|
| Dadeni
|
| Yny lhyvyr hwnn
|
1546
|
Cymraeg
|
Yn y llyfr hwn
|
Y llyfr cyntaf a argraffwyd yn Etifeddiaeth Lenyddol Cymru
|
John Price
|
| Y Beibl cyssegr-lan
|
1588
|
Cymraeg
|
Y Beibl
|
Testamentau hen a newydd y Bibl.
|
William Morgan
|
Cyfeiriadau
