Yann-Bêr Kalloc'h

Yann-Bêr Kalloc'h
Yann-Bêr Kalloc'h e Groe e 1917
Anv ofisiel	Jean-Pierre Hyacinthe Calloc'h
Anv pluenn	Bleimor
Ganedigezh	21 a viz Gouhere 1888 Groe ( Bro-Gwened)
Marv	10 a viz Ebrel 1917 (28 vlez) Urvillers (Aisne)
Yezh skrivañ	Brezhoneg (gwenedeg), galleg
kemmañ

Yann-Bêr Kalloc'h a oa ur skrivagner hag ur barzh hag a skrive e brezhoneg Gwened. Ganet e oa bet d'an 21 a viz Gouhere 1888 en Enez Groe (Mor-Bihan) ha marvet e oa war an talbenn en Urvillers e Kanton Moÿ-de-l'Aisne en Aisne (Bro-C'hall)^[1] d'an 10 a viz Ebrel 1917 e-pad ar Brezel-bed kentañ. Brudet eo da gentañ-penn evit e zastumad barzhonegoù Ar en deulin (Àr an daoulin).

Buhez

Bugaleaj ha studioù (1888-1907)

E Klavezig, ur c'hilometr bennak diouzh ar vourc'h, eo bet ganet Jean Pierre Hyacinthe Calloc'h. Mab e oa d'ur pesketaer eus an enez (Yann-Bêr Kalloc'h e anv, ganet e Kerdurant e 1841) ha d'ul labourerez-douar eus Lokmikaelig (Marie-Josèphe Glouahec hec'h anv, ganet e 1853)^[2]. E miz Here 1902 ez eas e dad da Anaon, beuzet e porzh ar Groazig^[2], hag intañvez en em gavas e vamm. Pevar a vugale he doa da sevel hec'h-unan-kaer : daou vab ha div verc'h. Pa oa bihan Yann-Bêr e voe skoliataet da gentañ e Kermunition gant seurezed ar Spered Santel (1890-1894) hag er vourc'h goude-se gant frered ar Skolioù kristen (1894-1899)^[2]. Er skol eo en deus desket galleg rak brezhoneger a-vihanik e oa, evel e dud. Ar vistri-skol a gave dezho e oa ur bugel danvez ennañ ha start e feiz kristen, barrek da vont d'ar c'hloerdi^[3]. Se zo kaoz e voe stummet gant aked, dreist-holl gant an abad Leroux, a roas kentelioù ouzhpenn dezhañ, war al latin da skouer^[4].

Unnek vloaz e oa Yann-Bêr Kalloc'h pa guitaas Enez Groe, hag eñ da vont da Santez-Anna da studiañ er c'hloerdi bihan (1899-1905). Ur wech tapet ur vachelouriezh war al Lizhiri ez eas war ar studi e Gwened (1905-1907) evit mont da veleg^[5]. Er c'hloerdi bras e voe deskard d'an abad Jak ar Marichal, Blei Lannvauz e anv-pluenn, ur saver kanaouennoù ha kantikoù brezhonek. Studiañ a reas Kalloc'h ar gwenedeg hag ar rannyezhoù brezhonek all^[6], ha kregiñ da skrivañ barzhonegoù, e galleg da gentañ, hag e brezhoneg dreist-holl goude-se. E skridoù kentañ a gasas d'ar c'helaouennoù Ar Vro ha Dihunamb, lec'h ma kaver ar meneg kentañ eus e anv barzh : Bleimor.

Ne c'hallas ket kas e studioù da benn avat, abalamour da soursioù yec'hed e lignaj. E 1909 e varvas e c'hoar henañ abalamour d'an epilepsiezh. Gant ar c'hleñved-se e voe falc'het ivez e c'hoar all e 1914 hag e vreur e 1927. Strizh-strizh e oa reolennoù an Iliz da neuze : ne veze ket degemeret an neb a oa skoet e familh gant seurt droug. Yann-Bêr Kalloc'h, a oa bresk e yec'hed eñ ivez, a rankas kuitaat ar c'hloerdi e 1907. Fellout a rae dezhañ mont da visioner, ha chom hep bezañ beleget a oa ur ranngalon vras dezhañ.

Betek ar brezel (1907-1915)

Cheñch mennozh a rankas Yann-Bêr Kalloc'h, hep treiñ kein d'ar feiz kristen james. Evit gounit e damm kreun, ha sikour e vamm ivez, e voe ret dezhañ divroañ da Vro-C'hall. Evezhier e voe e Pariz ha mestr-studi e Reims, e skolajoù^[6]. Gant an droug-hirnezh e kreskas e garantez ouzh e vro c'henidik. Skrivañ a rae barzhonegoù ha pezhioù-c'hoari brezhonek hag a veze embannet e meur a gazetenn, re gatolik peurvuiañ. War ar memes tro e talc'he da studiañ pishoc'h-pizh ar brezhoneg, Breizh hag ar broioù keltiek all, ha d'en em soñjal war o amzer-da-zont. Tamm-ha-tamm e tuas a-du gant ar mennozhioù emrenour. E savboent a zifenne start er c'hazetennoù, ha tabutal a-wechoù zoken. Lavarout a rae Kalloc'h e oa ur broadelour breton korf-ha-kalon (« Nen don ket gall evit ur blank ! »), hep bezañ disrannour avat^[7].

Abalamour d'e yec'hed e reas e goñje er servijoù skoazell e Breizh, e Gwitreg (miz Here 1909 - miz Gwengolo 1911). Goulenn a reas Kalloc'h ober war-dro e genvroidi dizesk, hag eñ da zeskiñ dezho lenn ha skrivañ e brezhoneg^[2]. Daou vloaz e pade an amzer soudard d'ar mare-se.

War-lerc'h e goñje ez eas Kalloc'h war ar vicher vestr-studi en-dro (1911-1915) e skolaj Mesnières, e Normandi, hag e Skol Uhel ar C'henwerzh, e Pariz^[6]. E 1912 e savas ur gelaouenn nevez asambles gant Iwan an Diberder ha Meven Mordiern^[3]. Ur gazetenn miziek e oa, Brittia hec'h anv, « savet evit bezañ lennet gant tud yaouank »^[8]. Sikouret e vezent gant un nebeud kenskriverien, en o zouez Frañsez Vallée ha Loeiz Herrieu. En niverenn gentañ e oa embannet sklaer ha fraezh plas ar brezhoneg hervezo : « Ur vroad, ma faot dezhi em zifenn ha beviñ, a rank kaout un ene hepken hag ur galon hepken. Evit ar vroad vreton n'hell bout unanet nemet dre ar brezhoneg. (...) Un ostilh eo hor yezh vroadel evit delc'her ur sevenadur broadel ha lakat diwaniñ e pep lec'h e Breizh ul luskad intellektual breton ag ar c'hentañ troc'h e-mesk ar renkadoù desket »^[8]. Dizemglev a savas etre an triad renerien e 1913 pa skrivas Iwan an Diberder pennadoù a-enep an Iliz katolik hag a zisplijas da Galloc'h, ken ma paouezas da skrivañ er gelaouenn.

E gwenedeg e skrive Yann-Bêr Kalloc'h, ha war un dro e oa e-touez ar re a felle dezho unvaniñ ar brezhoneg, evel ma lenner er pennad da ginnig Brittia : « ober a ray he seizh gwellañ evit ma vo unvanet buanoc'h ar yezh skrivet hervez ar skiant vat »^[8]. Iwan an Diberder a skrivas e 1917 e oa bet Yann-Bêr Kalloc'h « unan eus ar re o deus kaset war-raok ar muiañ al labour da adsevel ha da unvaniñ ar brezhoneg lennegel »^[9].

Ar brezel bras (1915-1917)

Bez Yann-Bêr Kalloc'h e Groe

Pa darzhas ar brezel e klaskas Kalloc'h servijout er morlu ; hogen korbellet e voe abalamour d'e yec'hed^[2]. Goulenn a reas enrollañ memes tra, ha da c'hortoz e adstagas gant e labour e Skol Uhel ar C'henwerzh^[6]. E miz Genver 1915 e voe galvet a-benn ar fin. Goude bezañ bet stummet e-pad pevar miz e skol an danvez-ofiserien e Saint-Maixent e voe kaset d'ar brezel. E meur a lec'h war an talbenn en deus servijet evel isletanant, evel da skouer e koad Saint-Mard e 1915, da-geñver brezel ar minoù, pe e-kerzh emgann ar Somme e miz Gouere 1916^[6]. A-hervez e oa priziet gant paotred e gevrenn. Sebeziñ a rae anezho gant e vent – "an hini bras" a veze graet anezhañ ganto, rak bras-mat e oa Kalloc'h (1m84) – ha gant e stil : gantañ e veze ur vouc'hal abourzhaj (« arm (e) hendadoù kourserion » war a lavare) evit en em gannañ krog-ha-krog ha, pa veze bouilhennek an douaroù, botoù-heuzoù martolod fardet e Groe^[5].

Ar brezel ne viras ket outañ a zuañ paper : barzhonegoù a zalc'he da skrivañ ingal, diouzh noz peurliesañ, e-ser beilhañ. Un dibab anezho a voe graet ha troet e galleg gantañ. Fiziañ a reas e labour en e vignon Pêr Mokaer, ha goulenn digantañ embann an dastumad-se ma c'hoarvezfe gantañ mervel er brezel. Unan anezho, troidigezh c'hallek Kartér-noz ér hléieu, a gasas da l'Écho de Paris. La veillée dans les tranchées a blijas ken-ha-ken d'ar skrivagner René Bazin, ezel eus an Akademiezh c'hall, a embannas ar varzhoneg war bajenn gentañ ar gelaouenn d'ar 7 a viz Genver 1917 gant ar gerioù-mañ : « A-wechoù, pa lenner ul lizher skrivet gant un den dianav, e santer ur from ha na drompl ket, ur from hag a zleer kenlodañ. (...) Al letanant C. n'en deus goulennet tra diganin ; n'en deus lakaet er golo-lizher nemet ar gwerzennoù brezhonek, an droidigezh – dre chañs – hag e anv. Lennit, ha lavarit din hag-eñ n'eo ket un dra gaer »^[10]. Gant ar pennad-se e tapas brud Kalloc'h e-mesk ar speredoù bras gall : diwar neuze e oa anavezet ha meulet kalz pelloc'h evit an Emsav brezhonek. Betek e varv e chomas ar barzh breizhat e darempred gant Bazin. Sed pezh a skrivas hennezh diwar-benn e vignon breizhat : « Dibaot eo ar varzhed veur, hag ar gwir varzhed wir zoken. (Kalloc'h) e oa unan, din n'eus mar ebet »^[11].

Ar marv (1917)

Fichenn hiniennel an is-letanant Kalloc'h, "marvet evit Bro-C'hall"^[12]

Tri miz goude e oa Kalloc'h o vrezelekaat gant e rejimant war an talbenn en Aisne hag en Oise. D'ar c'houlz-se eus ar brezel e oa an arme alaman oc'h en em dennañ a-dreñv al linenn-zifenn Hindenburg, hag an arme c'hall o kerzhet war he lerc'h^[2]. D'an 8 a viz Ebrel 1917, da Sul Fask, e skrivas Yann-Bêr Kalloc'h e oa « ar sizhunvezh startañ (en doa) tremenet er brezel »^[2] : ne chome na ti na bod rak freuzet e oa bet ar vro gant an Alamaned war dec'h, ha yen-sklas e oa an amzer gant barradoù erc'h. D'an 10 a viz Ebrel 1917 e voe lazhet Yann-Bêr Kalloc'h etre Urvillers ha Cerizy, nepell diouzh Saint-Quentin, skoet e benn gant tammoù obuz pa oa e digor e c'houdor^[2]. 28 vloaz e oa Bleimor.

Lakaet e voe e gorf-marv en un arched hag a voe douaret e bered parrez Cerizy, pevar c'hilometr diouzh an talbenn^[5]. C'hwec'h vloaz war-lerc'h e voe divizet degas e relegoù war Enez Groe. Adkavet e voent e miz Mae 1923, gant sikour ur beleg eus ar Somme, ha kaset da Vreizh. E miz Gouere 1923 e voe interet evit mat e Groe. Ur c'houlzad-arc'hantaouiñ a voe lañset gant Dihunamb evit lakaat sevel ur maen-bez, hag a voe staliet e 1924^[2][3]. Ur maen-diazez hag ur pikol kroaz keltiek a ya d'ober anezhañ. Kinklet eo ar groaz gant tresoù keltiek ha breizhek, hag a vent gant Kalloc'h emañ (1m84 eta)^[2]. Kizellet eo ar maen-diazez gant ar gerioù-mañ : Jehann Ber Kalloch / Leshanuet Bleimor / Gannet é Groé, 21 Gourhelen 1888 / Maruet, ofisour, er Brezel bras / Etal Urvillers, 10 imbril 1917 / skrinet en des ur haer a livr : / "Ar en deulin" / Breihis, pedet aveãton.

Soñjoù a-zivout ar Brezel Bras

Yann-Bêr Kalloc'h, ne oa ket Abeozen. Ne oa ket ur peoc'hgarour anezhañ kerseet gant ar brezel. Kavet e vez arroudennoù brezelour en e skridoù.

• "Waraok, Kelt mat! Ha tenn ha sko! Kouezh mar kouezezh, 'vit ar vro eo! Met sko, sko, sko! O breur, sko! Hep ehan, hep diskuizh, hep truez, tan dezhañ! Lazh ha tag, p'en deo ret! O breur lazh! Bez ar frailh hag a val, ar garreg hag a flastr, ar gurun a freuz, ar mor a veuz: bez ar C'hadour. Dalc'h koun e oa da gourdadoù kaored divent a grene Germania dirak sell o lagad."

Oberennoù

Barzhoniezh ha kanaouennoù

Mem bro (1900) Mor du (1900) Plaintes (1902) L'orphelin de la côte (1902) La dernière parole de Jésus (1902) Ker-Is (Ebrel 1902) Les filles de Groix (1902) Ar mor (1902) La légende de Sainte Catherine (1904) Le prêtre (1904) Barde et prêtre (1904) Au son de la harpe (1904) Hirvoud (1905) Dihunamb ! (1905) Sant Eugen (1905)

Huneeh (1905) Kan-Bale er chouanted (1905) Au grand outrage 1906 Mon île adorée (1906) Gourhemen a houil mat (1907) Kenevo soudard Breih (1907) Complainte de M.Noël (1907) Gouil mat ! (15 a viz Eost 1907) Nendeleg en harlu (1907) Er voraerion (1908) Merhed Groai (1908) En eutreu Uzel, person Groé (1695-1717) (1909) Ar en deulin / War an daoulin (1913)[13] Les P'tits Poilus de 1915 (1915)

Pezhioù-c'hoari

• Er Flamanked (1906)
• En Neu Veuer / An Daou Vezvier (1906)
• Pardonet d'emb hun Offanseu (1909)

Skridoù arall

• Étude sur la Boussole Bretonne (1910)
• Au barde-rieur (1911)
• Les tueurs du Breton (1911)
• Les Pêcheurs Bretons en Mauritanie (1913)
• Lettres de Yann-Ber Kalloc'h à sa mère, en Études Celtiques n°31, 1995, p. 225-259

Anvioù-lec'h hag oberennoù

Skrivet eo anv Yann-Bêr Kalloc'h er Panteon e Pariz war listenn ar skrivagnerien marvet er blaenenn e-pad ar Brezel 14.

Ur Monumant da Yann-Bêr Kalloc'h a oa bet staliet e Groe e 1967, anezhañ un delwenn kizellet gant Jean Gilles. En ekomirdi Groe ez eus un dalc'had Bleimor^[14] : diskouezet e vez objedoù dezhañ hag oberennoù diwarnañ, gant Zavier Langleiz da skouer, hag ur c'haier zo bet savet evit ober ur weladenn War roudoù Yann-Bêr Kalloc'h, er mirdi koulz ha war an dachenn^[15].

Meur a straed e Breizh zo bet anvet diwarnañ. Er Mor-Bihan emañ an darn vuiañ anezho (15) : e Groe, evel-rezon, hag e Belz, er Bonoù, er Faoued, e Gwened, e Gwidel, e Kaodan, e Kewenn, e Kiberen, e Kistreberzh, en Oriant, e Ploue, e Pondi, e Pont-Skorf hag e Regini. Un nebeud straedoù zo anvet e-giz-se e lec'h all, e Penn-ar-Bed (8 : Brest, Douarnenez, Gwipavaz, Kemper, Lesneven, Plabenneg, Plouvien, Sant-Martin-war-ar-Maez), en Il-ha-Gwilen (2 : Pazieg, Roazhon) hag en Aodoù-an-Arvor (1 : Gwengamp).

Ur skolaj prevez Yann-Bêr Kalloc'h zo e Logunec'h.

Bleimor, e anv-pluenn, zo bet roet d'un urzh skaouted katolik ha breton krouet e Pariz e 1946.

Al lestr Yann-Bêr Kalloc'h a oa bet lakaet sevel gant Kompagnunezh verdeiñ ar Mor-Bihan ha Naoned. Etre 1970 ha 1998 e veze implijet ganti war linennoù-mor, hini Groe da gentañ hag hini ar Gerveur da c'houde.

Sonerezh

Meur a varzhoneg dezhañ zo bet lakaet sonerezh warno. Me zo ganet e-kreiz ar mor eo an hini anavezetañ anezho, aet da ganaouenn dre labour Jef ar Penven. Gant Mona Kerys e voe enrollet evit ar wech kentañ war ar bladenn Kanenn Dahud, embannet gant Mouez Breiz e 1959^[16]. Gant Alan Stivell e oa bet roet brud d'an ton-se gant e bladenn Reflets a oa deuet er-maez e 1970. Abaoe eo bet kanet ha sonet gant meur a arzour evel Andrea Ar Gouilh, Gilles Servat, Yann-Fañch Kemener, Dan ar Braz pe c'hoazh Didier Squiban. E 2009 e oa bet troet ha kanet e gouezeleg Skos gant Julie Fowlis.

Liamm diavaez

• Oberennoù Yann-Bêr Kalloc'h war Daskor (peurunvan)

Levrlennadur

• Palaux, Léon, Un barde breton. Jean-Pierre Calloc'h - Bleimor. Sa vie et ses œuvres inédites, 1888-1917, Kemper, Libr. Le Goaziou, 1926, 320 p.
• Le Bras, Gwenaël, Yann-Ber Kalloc'h, An Oriant, Dalc'homp Soñj, 1988, 53p.
• Carney, Sébastien (ren.), Comment devient-on Jean-Pierre Calloc'h?, Brest, Kreizenn an enklaskoù breizhek ha keltiek, 2019, 232 p.
• Heulin Anthony, La mort dans l'oeuvre de Yann-Ber Kalloc'h et Loeiz Herrieu, Skol-veur Roazhon 2, 2014, 838 p.
• La Littérature en langue bretonne des origines à nos jours, skipailh renet gant Cédric Choplin hag alii, Gourin, ti-embann Les Montagnes noires, 2024, p. 137-138, 140-143, 147, 192, 194-197 & passim.

Dave ha notennoù

1. Société des Amis du Musée de Groix
2. Histoire de l'île de Groix et de la famille Gourong, Mort pour la France : Jean Pierre Hyacinthe Calloc'h (1888/1917).
3. INA / L'Ouest en mémoire, Yann Ber Kalloc'h [Jean-Pierre Calloc'h], d'an 13 a viz Mae 2000.
4. Patrimoine et archives du Morbihan, Zoom sur un personnage : Jean-Pierre Calloc'h, 2017.
5. L'Homme nouveau, Culture, Jean-Pierre Calloc'h, un moine-soldat breton dans la Guerre de 14, d'an 11 a viz Du 2022.
6. Catherine Le Goff, Fiche chronologique de Jean-Pierre Calloc'h.
7. Le Pays Breton, Contre le séparatisme, d'an 20 a viz Mezheven 1911.
8. Brittia, Bulletin mensuel d'études et d'action nationale bretonnes, Notre raison d'être, notre but, Yves Le Diberder, miz Guenholon 1912, niverenn 1.
9. L'Ouest-Éclair, Yves le Diberder, Un poète breton tué à l'ennemi, d'ar 27 a viz Ebrel 1917.
10. L'Écho de Paris, René Bazin, d'ar 7 a viz Genver 1917.
11. L'Écho de Paris, René Bazin, d'ar 6 a viz Mae 1917.
12. Mémoire des hommes
13. Embannet goude ar brezel, e 1921.
14. Le Télégramme, Ile-de-Groix, Don. Le musée reçoit un fonds J.-P. Calloc'h, d'an 11 a viz Du 2015.
15. Bretagne Musées, Écomusée de l'Île de Groix, Sur les traces de Jean-Pierre Calloc'h : cahier de visite histoire.
16. BnF Gallica, Plage 2 : Me zo gannet e kreiz ar mor, interprète : Mona Kerys, Jef Le Penven, auteur : Jean-Pierre Calloc'h.